Τι Χρειάζεται η Καλαμάτα; Η Αστική Γεωγραφία και η Πολεοδομική Ταυτότητα μιας Πόλης.

Με το κείμενο αυτό το "Πόλεις και Πολιτικές" αρχίζει τη συνεργασία του με τον αρχιτέκτονα πολεοδόμο Χάρη Σαββίδη. Εδώ και 6 χρόνια με την σύζυγό του Πέννυ έχουν ξεκινήσει το δικό τους αρχιτεκτονικό εργαστήριο «Ελυτρον Αρχιτεκτονική + Πολεοδομία ε.ε.»  .Άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε πολλά περιοδικά και ιστοσελίδες.Ο Χάρης είναι μέλος της Δ.Ε του κόμματος της Δράσης.Με το σημερινό κείμενό του βγάζει από το σκοτάδι μια τελείως άγνωστη πτυχή της αστικής ανάπτυξης της Καλαμάτας

Του Χάρη Σαββίδη, αρχιτέκτονα d.p.l.g.
Η ιστορία της ανάπτυξης της Μεσσηνιακής πρωτεύουσας έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την ανάπτυξη της Αθήνας.  Έχει κι αυτή ένα ιστορικό κέντρο, μία Ακρόπολη, ένα ποτάμι και ένα επίνειο… Αναπτύχθηκε και αυτή με κατακερματισμένο πολεοδομικό ιστό από μικρά οικιστικά σύνολα που έφτασαν τις τελευταίες δεκαετίες να ενωθούν όλα μεταξύ τους και να μην ακολουθούν καμία ενιαία πολεοδομική μορφολογία. Υποφέρει και αυτή από μια ενδονομαρχιακή (στην προκειμένη περίπτωση) μετανάστευση και έχει τα ίδια προβλήματα διαχείρισης της κυκλοφορίας αφού τα μέτρα περιφερειοποίησης της κίνησης απέδωσαν μεν αλλά δεν ολοκληρώθηκαν δε ώστε να αποτελούν μια παρακαταθήκη για το μέλλον.

Τι χαρακτηρίζει την πόλη της Καλαμάτας.  

Η Τοπογραφία.  Στοιχεία ξεκάθαρα ακόμα (αν και διαστρεβλωμένα) του τοπίου που συναντούσαν για πολλούς αιώνες οι περιηγητές και που έχουμε στα χέρια μας σε περιγραφές, χαρακτικά και φωτογραφίες είναι το Κάστρο, το ποτάμι (ο Νέδοντας), η πεδιάδα με τους ελαιώνες, το όρος Καλάθι με τη χαρακτηριστική μορφή (τμήμα της οροσειράς του Ταϋγέτου) και η Θάλασσα.  Τα στοιχεία, αυτά που συνεχίζουν να υφίστανται και σήμερα, διαμορφώθηκαν ή διευθετήθηκαν από το 1870 και έπειτα προκειμένου να διευκολύνουν την ανάπτυξη της πόλης ξεκινώντας από δύο σημαντικούς πόλους: Την Οθωμανική πόλη και το μοντέρνο λιμάνι.   Μέχρι το 1870 περίπου η πόλη συνεχίζει να οργανώνεται γύρω από το κάστρο και τον προϋφιστάμενο οικισμό.  Με την έλευση όμως του σιδηροδρόμου και την κατασκευή του λιμανιού το 1880 το κέντρο του οικιστικού ενδιαφέροντος μεταφέρεται γύρω από τον σιδηροδρομικό σταθμό αφενός και γύρω από το νέο λιμάνι αφετέρου…

Η θέση.  Μεταξύ Ταϋγέτου και περάσματος προς τη Μάνη, βρίσκεται η μικρή σχετικά Ακρόπολη στους πρόποδες της οποίας δημιουργήθηκε από τα μεσαιωνικά χρόνια η πόλη της Καλαμάτας με τη μορφή που έχει σήμερα.  Σε ασφαλή απόσταση από τη Θάλασσα και με άμεση διέξοδο προς τα γύρω βουνά είναι ένα ασφαλές σημείο από αυτά που έχουμε συνηθίσει να επιλέγουμε στην Ελληνική χερσόνησο για να χτίσουμε τις πόλεις.  Αντίστοιχη είναι και η επιλογή για την Αρχαία Κόρινθο, την Πάτρα, τον Πύργο, την Αθήνα (αν και σε άλλη κλίμακα), τη Λαμία, κλπ.

Η Αρχιτεκτονική.  Χωρίς τη ματιά του ειδικού που μπορεί να αποδώσει αξία σε οποιαδήποτε κατασκευή, ο επισκέπτης θα δει κατοικίες και μικρά μαγαζιά της περιόδου του 1880-1940, στις όψεις των οποίων θα αναγνωρίσει τα ίδια μορφολογικά στοιχεία με αυτά αντιστοίχων κτιρίων άλλων πόλεων της παλαιάς Ελλάδας.  Το 1880 είναι μια εποχή αφετηρία γιατί φαίνεται πως ήταν τόσο σημαντική ανάπτυξη του εμπορίου λαδιού, σύκων και σταφίδας που δημιούργησε μια προηγμένη αστική τάξη που ενδιαφέρθηκε, όχι μόνο για την κατασκευή ιδιαίτερα προσεγμένων αστικών κατοικιών αλλά και την κατασκευή του τραμ, τη διαμόρφωση των πλατειών και των κήπων, των δημοσίων κτιρίων και των τραπεζών και πολλών άλλων δραστηριοτήτων που ακόμα και σήμερα αναγνωρίζονται μέσα στον σύγχρονο πολεοδομικό ιστό.


Η Μεγαλύτερη πολεοδομική παρέμβαση στην εξέλιξη της πόλης υπήρξε η διευθέτηση της κοίτης του Νέδοντα.  Στα προεπαναστατικά χρόνια, το ποτάμι, μετά τον οικισμό γύρω από το κράτος δημιουργούσε ένα μικρού πλάτους Δέλτα, μήκους 1750 περίπου μέτρων.  

Η Καλαμάτα προ της επανάστασης του 1821.  Φανταστική η μορφή της πόλης και του κάστρου , η τοπογραφία όμως φαίνεται να είναι κοντά στην πραγματικότητα.

Η περιοχή μεταξύ των δύο σημαντικότερων διόδων του νερού ονομαζόταν «Νησάκι» και είναι προφανές πως αποτελούσε και το πιο έφορο μέρος της πεδινής αυτής έκτασης.

Οι δύο κοίτες του ποταμού.  Η Δυτική που υφίσταται και μέχρι σήμερα απέκτησε μορφή καναλιού ώστε να αποφεύγονται οι πλημμύρες.  Σήμερα είναι ο σημαντικότερος άξονας κυκλοφορίας μεταξύ άνω πόλης και παραλίας.

Με την απόφαση για την χωροθέτηση και την κατασκευή του νέου λιμανιού αλλά και του επίνειου νέου οικισμού της πόλης η κοίτη με το μεγαλύτερο βάθος καθώς στην πιο κοντινή απόσταση από το παλαιό κέντρο μπαζώθηκε, τουλάχιστον εν μέρει.  

Το σχέδιο πόλεως για τη συνοικία της παραλίας.  Το λιμάνι δεν είναι μέσα στο σχέδιο αυτό.  Θα κατασκευαστεί όμως στις εκβολές του Νέδα και έτσι το σχέδιο θα περικοπεί κατά δύο οικοδομικά τετράγωνα.

Και επί αυτής, αφού δεν είχε και άλλο ιδιοκτήτη παρά μόνο το Δημόσιο, χωροθετήθηκαν οι βασικές λειτουργίες δημοσίου συμφέροντος.  Πλατείες, λεωφόροι, αγορές, σιδηρόδρομος, όλα βρήκαν τη θέση τους με το πέρασμα του χρόνου πάνω σε αυτόν τον πρώην υδάτινο άξονα.  

Ο κατακερματισμός των χρήσεων και του αστικού σχεδιασμού πάνω στη δημόσια γη.  Το ρυθμι-στικό σχέδιο του 86 επιδείνωσε την κατάστα-ση, απαντώντας στις α-παιτήσεις για παροχή χώρου στις νέες χρήσεις.

Μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1986 τέθηκαν από τον πολεοδόμο Γρηγόρη Διαμαντόπουλο και το Δήμαρχο Σταύρο Μπένο οι βάσεις μια νέας χωροταξικής πραγματικότητας η οποία είναι και αυτή που ζούμε σήμερα.  Προβλέφθηκαν πολλά, άλλα πραγματοποιήθηκαν και άλλα όχι, άλλα αποδείχτηκαν χαμένα όνειρα ενώ άλλα επιβλήθηκαν ευκολότερα από όσο πίστευαν οι εμπνευστές τους.  Χαρακτηριστικό παράδειγμα η στριφνή κυκλοφοριακή μελέτη που εφαρμόστηκε εν μία νυκτί και λειτούργησε μέχρι σήμερα ικανοποιητικά.  Βεβαίως κανένας δεν έχει μετρήσει την αύξηση των αποστάσεων από τις περίεργες πολλές φορές μονοδρομήσεις ή τα τρακαρίσματα σε διασταυρώσεις όπου δευτερεύοντες σε μέγεθος δρόμοι απέκτησαν προτεραιότητα έναντι λεωφόρων…

Το σχέδιο αυτό, έδωσε στην Καλαμάτα τη δομή της πρόσφατης ανάπτυξης.  Από την πόλη των 40.000 κατοίκων σε μια πόλη της τάξεως των 110.000 σήμερα.  Έδωσε νέες γειτονιές, προάστια με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά δόμησης και λειτουργίας που σε γενικές γραμμές υπερβαίνουν αισθητά σε αρετές άλλες αντίστοιχες νεοελληνικές πόλεις.  Έδωσε επίσης ένα πλαίσιο προστασίας της παλιάς πόλης και της επέκτασης της των αρχών του αιώνα.  

Το πλαίσιο αυτό, ενώ ωφέλησε στη διατήρηση του χαρακτήρα των υφιστάμενων κτιρίων, δεν κατάφερε να επανασυστήσει μια ορθή ή παραπλήσια έστω αναλογία εκμετάλλευσης των προς οικοδόμηση οικοπέδων σε σχέση με αυτα των διατηρητέων κτισμάτων.  Έτσι το γνωστό φαινόμενο μιας 6/όροφης πολυκατοικίας δίπλα σε ένα αυστηρό 2/όροφο νέο-κλασσικό είναι διαρκές και καταστρέφει την έννοια του παραδοσιακού ή διατηρητέου οικιστικού συνόλου στους περισσότερους δρόμους της πόλης.

Άποψη της κεντρικής πλατείας, εμφανώς στην μπαζωμένη κοίτη του Νέδοντα.  Η αντίφαση της μεταπολεμικής εκμετάλλευσης σε σχέση με τη χαμηλή δόμηση προ του πολέμου σε όλο της το μεγαλείο.

Άποψη της κεντρικής πλατείας, εμφανώς στην μπαζωμένη κοίτη του Νέδοντα.  Η αντίφαση της μεταπολεμικής εκμετάλλευσης σε σχέση με τη χαμηλή δόμηση προ του πολέμου σε όλο της το μεγαλείο.

Όμως εκεί πραγματικά που έφερε το αντίθετο από το ζητούμενο αποτέλεσμα ήταν να αποκαταστήσει το κέντρο της Καλαμάτας την επαφή του με το επίνειο.  Όπως είδαμε και παραπάνω, το επίνειο αναπτύχθηκε ξεχωριστά από το ιστορικό κέντρο και για τη σύνδεσή του κατασκευάστηκαν σιδηρόδρομος, λεωφόροι και τραμ.  Σημαντικότερη σύνδεση αυτού με το κέντρο στάθηκε η κατασκευή της λεωφόρου Αριστομένους.  

Το λιμάνι και η επίνοιος συνοικία στις αρχές του αιώνα.  Διακρίνεται αριστερά η λαική συνοικία της Ανάληψης, οι αλευρόμυλοι, το τελωνείο με πίσω του τη λεωφόρο Αριστομένους και ανατολικά τη νέα συνοικία της παραλίας.

Το λιμάνι και η επίνοιος συνοικία στις αρχές του αιώνα.  Διακρίνεται αριστερά η λαική συνοικία της Ανάληψης, οι αλευρόμυλοι, το τελωνείο με πίσω του τη λεωφόρο Αριστομένους και ανατολικά τη νέα συνοικία της παραλίας.

Ένας δρόμος με ευθεία χάραξη παραπλεύρως της αποστραγγισμένης κοίτης του Νέδοντα, η οποία και χρησιμοποιήθηκε σχεδόν αυτούσια για την διάστρωση της σιδηροδρομικής γραμμής.  Ο δρόμος, συμβολικά ίσως οδηγούσε κατευθείαν στη νέα πύλη της πόλης, το λιμάνι και βεβαίως το τελωνείο.
Αυτή τη άμεση επαφή ήρθε να καταστρέψει η απόφαση για τη διακοπή της Αριστομένους και την κατασκευή ενός θεματικού πάρκου.  Δυστυχώς η απόφαση αυτή, λόγω του ότι δεν απαιτήθηκαν απαλωτριώσεις πραγματοποιήθηκε… Η πόλη κέρδισε ένα μεγάλο και σημαντικό πάρκο αλλά έχασε για πάντα τη φυγή προς τη θάλασσα…

Ο κατακερματισμός των χρήσεων και του αστικού σχεδιασμού πάνω στη δημόσια γη που αποτελούσε η παλιά κοίτη του ποταμού Νέδοντα.  Δυστυχώς από το 86 και μετά τίποτα δεν έγινε πάνω στην ανασύσταση μιας ενιαίας μορφής της χάραξης.  Το αντίθετο μάλιστα.

Σήμερα λοιπόν, ενώ συνεχίζει να υφίσταται η χάραξη της παλαιάς κοίτης και να αποτελεί το βασικό κορμό ανάπτυξης των δημοσίων λειτουργιών της πόλης (πλατεία, αγορά, πάρκινγκ, σταθμός, πάρκο, διοικητήριο, δικαστήρια, κλπ.) αυτό που λείπει παντελώς είναι μια ενιαία αντιμετώπιση του συνόλου ώστε η τοπογραφική αυτή θεώρηση να γίνεται αντιληπτή και από τον απλό επισκέπτη ή κάτοικο της πόλης.

Εάν δηλαδή είχαμε να ξανασχεδιάσουμε τους δημόσιους χώρους της πόλης και να σχεδιάσουμε αυτόν το «σκίσημο» ως ραχοκοκαλιά του αστικού ιστού θα καταφέρναμε άραγε παρόλη την πολυδιάσπαση των χρήσεων, να βρούμε στοιχεία που να ενοποιούν τον χώρο και να δίνουν μια ενιαία εικόνα σαν αυτή που συναντάμε σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις;  

Οι χρήσεις γύρω από τον άξονα της χάραξης του Νέδοντα πολλαπλασιάζονται και είναι και αυτή μια μοναδική ευκαιρία για να αποκτήσεις πάλι η Καλαμάτα μια ενιαία ταυτότητα που θα τη διατρέχει από το Κάστρο έως την παραλία.

Στοιχεία που ομογενοποιούν την εικόνα ενός συνόλου είναι πολλά, άλλα δομικά, άλλα λειτουργικά και άλλα μορφολογικά…  Στην προκειμένη περίπτωση μια διαφορετική αλλά ενιαία αντιμετώπιση των διασταυρώσεων με το εγκάρσιο οδικό δίκτυο, μια ενιαία (εικαστικά) μορφή στις λωρίδες κίνησης πεζών και ποδηλάτων (πλάτη, υλικά στρώσεων, σήμανση, κλπ.), στον αστικό εξοπλισμό (πινακίδες, φωτισμός, παγκάκια, περίπτερα, παντός τύπου στηθαία, κλπ.) όλα θα αναδείκνυαν τον άξονα αυτό με προοπτική μεσοπρόθεσμα να γίνει και ο προπομπός της επαναλειτουργίας του τραμ.  Είναι δηλαδή εφικτό τόσο χάρη στο τραμ ως μέσο μαζικής μεταφοράς όσο και στο ποδήλατο (που από μόδα άθλησης πρέπει να εξελιχθεί σε μέσο μεταφοράς κοντινών αποστάσεων) να ξαναενωθεί η πόλη με το λιμάνι της.

Η σημερινή οικονομική συγκυρία δεν επιτρέπει να αισιοδοξούμε ότι μια ολοκληρωμένη επέμβαση στο κέντρο της πόλης από το κάστρο ως την παραλία είναι εφικτή, πόσο μάλλον που η πόλη φαίνεται να λειτουργεί ικανοποιητικά.  Αυτό όμως που θα είχε υποχρέωση να κάνει μια δημοτική αρχή, θα ήταν να βάλει κάποιους κανόνες προς αυτή την κατεύθυνση - της ανάδειξης του άξονα - για όλα τα έργα που εκτελούνται ή θα εκτελεστούν μεσοπρόθεσμα στην πόλη.  Σήμερα η χρήσεις γύρω από τον εν λόγω άξονα διαφοροποιούνται, νέες χρήσεις όπως το Μέγαρο Χορού δημιουργούνται, το μεγαλεμπόριο διαρκώς αποκεντρώνεται και αφήνει ελεύθερους χώρους, η αναψυχή κερδίζει διαρκώς έδαφος, ο Σιδηροδρομικός Σταθμός και άλλα δημόσια κτίρια θα πάρουν νέες λειτουργίες.  Μπροστά λοιπόν σε αυτές τις διεργασίες που είναι ήδη σε εξέλιξη, απαιτείται έρευνα, μελέτη και προγραμματισμός. Μόνο έτσι, η Καλαμάτα μπορεί να κερδίσει το στοίχημα, όχι απλά των ωραίων εικόνων από σπίτια δρόμους και πλατείες, αλλά της ταυτότητας ενός αστικού τοπίου μοναδικού, αντίστοιχου της τοπογραφίας της, της σύγχρονης ιστορίας της και της μελλοντικής της υπόστασης.

@Περιηγηθείτε στο blog του Χάρη Σαββίδη Η Δεύτερη πραγματικότητα που μας περιβάλλει