Πόλεις του Αύριο

Πάνω από τα δύο τρίτα του ευρωπαϊκού πληθυσμού ζουν σε αστικές περιοχές. Οι πόλεις είναι τόποι όπου συγχρόνως εμφανίζονται προβλήματα και βρίσκονται λύσεις. Αποτελούν γόνιμο έδαφος για την επιστήμη και την τεχνολογία, για τον πολιτισμό και την καινοτομία, για την ατομική και συλλογική δημιουργικότητα και για τον μετριασμό του αντικτύπου της κλιματικής αλλαγής. Εντούτοις, οι πόλεις είναι επίσης οι τόποι όπου υγκεντρώνονται προβλήματα όπως η ανεργία, οι διακρίσεις και η φτώχεια.

Χρειάζεται να κατανοήσουμε καλύτερα τις προκλήσεις που οι διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις θα αντιμετωπίσουν στα προσεχή χρόνια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποφάσισα να συγκεντρώσω αριθμό εμπειρογνωμόνων σε θέματα πόλεων και εκπροσώπους ευρωπαϊκών πόλεων για να σκεφτούμε σχετικά με το μέλλον. Η παρούσα έκθεση είναι το αποτέλεσμα του εν λόγω προβληματισμού.

Ευαισθητοποιεί σχετικά με τον πιθανό μελλοντικό αντίκτυπο δέσμης τάσεων, όπως η δημογραφική παρακμή και η κοινωνική πόλωση και ο ευάλωτος χαρακτήρας διαφόρων τύπων πόλεων. Τονίζει επίσης τις ευκαιρίες και το βασικό ρόλο που οι πόλεις δύνανται να διαδραματίσουν στην επίτευξη των στόχων της ΕΕ - ειδικά όσον αφορά την υλοποίηση της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Παρουσιάζει ορισμένα πρότυπα έμπνευσης και οράματα. Επιβεβαιώνει επίσης τη σημασία που έχει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την αστική ανάπτυξη.

Η διαδικασία προβληματισμού «Οι πόλεις του αύριο» θα προσφέρει έμπνευση στους υπεύθυνους για τη διαμόρφωση πολιτικής, καθώς και στους αρμόδιους για την υλοποίηση αυτής που εμπλέκονται στην αστική ανάπτυξη, σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η προβλεπτικότητα και η ανάπτυξη οραμάτων για τις πόλεις του αύριο αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία σε όλα τα επίπεδα. Η ανάπτυξη των πόλεών μας θα καθορίσει το μέλλον της Ευρώπης.

Johannes Hahn

Φορείς που συνέβαλαν στην έκθεση

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους όσους συνέβαλαν στη διαδικασία προβληματισμού «Οι πόλεις του αύριο», είτε με την ιδιότητα του συμμετέχοντος και του παρουσιαστή στα τρία εργαστήρια που οργανώθηκαν τον Μάιο, τον Ιούνιο, τον Οκτώβριο και τον Δεκέμβριο του 2010, είτε μέσω γραπτών συμβολών με τη μορφή εγγράφων ανάλυσης είτε μέσω απαντήσεων σε διαβουλεύσεις με εμπειρογνώμονές μας.

Isabel Andre Πανεπιστήμιο Λισαβόνας

Thierry Baert Υπηρεσία πολεοδομίας μητροπολιτικής περιφέρειας Λίλης

Alessandro Balducci Πανεπιστήμιο Μιλάνου

Catalin Berescu Πανεπιστήμιο αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας «Ioan Mincu»,

Βουκουρέστι

Fiona Bult Bilbao Metropoli-30

Antonio Calafati Πολυτεχνείο Marche

Pierre Calame Ιδρυμα Charles Leopold Mayer για την πρόοδο του ανθρώπου

Jennifer Cassingena Συμβούλιο επιστήμης και τεχνολογίας Μάλτας

Patrick Crehan CKA Βρυξέλλες

Philippe Destatte Ινστιτούτο Destree

Dominique Dujols CECODHAS Housing Europe

Jean-Loup Drubigny Γραμματεία URBACT

Martin Eyres Δήμος Λίβερπουλ

Elie Faroult Ανεξάρτητος σύμβουλος

Sonia Fayman ACT Consultants

Birgit Georgi Ευρωπαϊκός οργανισμός περιβάλλοντος

Grzegorz Gorzelak Πανεπιστήμιο Βαρσοβίας

Sir Peter Hall University College London

Tomasz Kayser Δήμος Poznan

Krisztina Keresztely ACT Consultants

Clemens Klikar Stadt Menschen Berlin

Vanda Knowles EUROCITIES

Moritz Lennert Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών

Bernhard Leubolt Πανεπιστήμιο Βιέννης

Heinrich Mading Πρώην διευθυντής Γερμανικού Ινστιτούτου Πολεοδομίας

Gerard Magnin Energy Cities

Karel Maier Τσεχικό Πολυτεχνείο, Πράγα

Torsten Malmberg Δήμος Στοκχόλμης

Simon Marvin Πανεπιστήμιο Salford

Frank Moulaert Καθολικό Πανεπιστήμιο Leuven

Remy Nouveau Δήμος Λυών

Andreas Novy Πανεπιστήμιο Βιέννης

Stijn Oosterlynck Καθολικό Πανεπιστήμιο Leuven

Beth Perry Πανεπιστήμιο Salford

Yaron Pesztat Μέλος του κοινοβουλίου των Βρυξελλών

Angelika Poth-Mogele Συμβούλιο ευρωπαϊκών δήμων και περιφερειών

Anne Querrien URBAN-NET

Francisca Ramalhosa Porto Vivo, Εταιρία Αστικής Αποκατάστασης

John S. Ratcliffe The Futures Academy

Joe Ravetz Πανεπιστήμιο Μάντσεστερ

Stefan Rettich KARO*, Leipzig

Gerda Roeleveld Deltares

Karl-Peter Schon Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Έρευνας Κατασκευών, Αστικών Θεμάτων και Χωροταξικής Ανάπτυξης, Γερμανία

Antonio Serrano Rodriguez Πολυτεχνείο Βαλέντσιας

Manfred Sinz Ομοσπονδιακό υπουργείο Μεταφορών, Έργων και Ανάπτυξης πόλεων

Uno Svedin Πανεπιστήμιο Στοκχόλμης

Roey Sweet Πανεπιστήμιο Λέστερ

Ludek Sykora Πανεπιστήμιο Καρόλου, Πράγα

Nuria Tello Clusella EUROCITIES

Jacques Theys Γαλλικά Υπουργείο οικολογίας, ενέργειας, βιώσιμης ανάπτυξης, και χωροταξίας

Ivan Tosics Μητροπολιτικό Ινστιτούτο Έρευνας, Βουδαπέστη

Ronan Uhel Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος

Michael Van Cutsem Ινστιτούτο Destree

Jan Vranken Πανεπιστήμιο Αμβέρσας

Martin Zaimov Δήμος Σόφιας

Marie Zezulkova Δήμος Μπρνο

Συνοπτική περιγραφή

Οι πόλεις αποτελούν βασικό παράγοντα για τη βιώσιμη ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης

• η Ευρώπη αποτελεί μιά από τις πλέον αστικοποιημένες ηπείρους του κόσμου. Σήμερα πάνω από τα δύο τρίτα του ευρωπαϊκού πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές και το ποσοστό αυτό συνεχίζει να αυξάνεται. Η ανάπτυξη των πόλεών μας θα καθορίσει τη μελλοντική οικονομική, κοινωνική και εδαφική ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

• Οι πόλεις διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο ως κινητήρια δύναμη της οικονομίας, ως χώροι διασύνδεσης, δημιουργικότητας και καινοτομίας καθώς και ως κέντρα υπηρεσιών για τις γύρω περιοχές τους. Λόγω της πυκνότητάς τους οι πόλεις προσφέρουν τεράστιο δυναμικό για εξοικονόμηση ενέργειας και μετάβαση προς μια οικονομία ουδέτερη ως προς τις εκπομπές άνθρακα. Οι πόλεις είναι, εντούτοις, επίσης τόποι όπου συγκεντρώνονται η ανεργία, οι διακρίσεις και η φτώχεια. Επομένως οι πόλεις έχουν ουσιώδη σημασία για την επιτυχή υλοποίηση της «Ευρώπης 2020».

• Tα διοικητικά όρια των πόλεων δεν αντικατοπτρίζουν πλέον τη φυσική, κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική ή περιβαλλοντική πραγματικότητα της αστικής ανάπτυξης και χρειάζονται νέες μορφές ευέλικτης διακυβέρνησης.

• Από πλευράς στόχων, σκοπών και αξιών, υπάρχει ένα κοινό όραμα της ευρωπαϊκής πόλης του αύριο ως:

> ενός τόπου προηγμένης κοινωνικής προόδου με υψηλό βαθμό κοινωνικής συνοχής, κοινωνικά ισορροπημένης στέγασης καθώς επίσης και κοινωνικών, υγειονομικών υπηρεσιών και υπηρεσιών «εκπαίδευσης για όλους»

> μιας πλατφόρμας για δημοκρατία, πολιτιστικό διάλογο και ποικιλότητα

> ενός τόπου πράσινης, οικολογικής ή περιβαλλοντικής αναγέννησης

> ενός τόπου ελκυστικού και μιας κινητήριας δύναμης για οικονομική ανάπτυξη.

• Οι πόλεις διαδραματίζουν βασικό ρόλο για την εδαφική ανάπτυξη της Ευρώπης.

Υφίσταται μια συναίνεση επί των βασικών αρχών της μελλοντικής ευρωπαϊκής αστικής και εδαφικής ανάπτυξης η οποία:

> θα βασίζεται σε ισορροπημένη οικονομική ανάπτυξη και εδαφική οργάνωση των δραστηριοτήτων, με μια πολυκεντρική αστική δομή

> θα οικοδομεί πάνω σε ισχυρές μητροπολιτικές περιφέρειες και άλλες αστικές περιοχές που δύνανται να παράσχουν ικανοποιητική προσβασιμότητα σε υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος

> θα χαρακτηρίζεται από συμπαγή οικιστική διάρθρωση με περιορισμένη διασπορά οικοδομών στο τοπίο

> θα απολαμβάνει υψηλού επιπέδου περιβαλλοντικής προστασίας και ποιότητας στο εσωτερικό των πόλεων και γύρω από αυτές.

Απειλείται το ευρωπαϊκό μοντέλο βιώσιμης αστικής ανάπτυξης

• Η δημογραφική αλλαγή οδηγεί σε σειρά προκλήσεων που διαφέρουν από πόλη σε πόλη, όπως η γήρανση των πληθυσμών, η συρρίκνωση των πόλεων ή οι έντονες διαδικασίες ανάπτυξης προαστίων.

• Η Ευρώπη δεν βρίσκεται πλέον σε κατάσταση συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης και πολλές πόλεις, ειδικά μη πρωτεύουσες στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη αλλά επίσης και παλιές βιομηχανικές πόλεις στη Δυτική Ευρώπη, αντιμετωπίζουν τη σοβαρή απειλή οικονομικής στασιμότητας ή υποβάθμισης.

• Οι οικονομίες μας με την τρέχουσα μορφή τους δεν είναι σε θέση να προμηθεύσουν θέσεις εργασίας για όλους - η εξασθένηση της σχέσης μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης, απασχόλησης και κοινωνικής προόδου οδήγησε ένα ευρύτερο μερίδιο πληθυσμού εκτός της αγοράς εργασίας ή προς χαμηλότερης εξειδίκευσης και χαμηλότερης αμοιβής θέσεις εργασίας του τομέα υπηρεσιών.

• Οι ανισότητες στα εισοδήματα και η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης των φτωχών - σε ορισμένες γειτονιές, ο τοπικός πληθυσμός υποφέρει από συγκέντρωση ανισοτήτων όσον αφορά την κακής ποιότητας στέγαση, την χαμηλής ποιότητας εκπαίδευση, την ανεργία και τις δυσχέρειες ή την έλλειψη δυνατότητας πρόσβασης σε ορισμένες υπηρεσίες (υγειονομική περίθαλψη, μεταφορές, ΤΠΕ).

• Η κοινωνική πόλωση και ο διαχωρισμός αυξάνονται - η πρόσφατη οικονομική κρίση διόγκωσε περαιτέρω τις επιδράσεις των διαδικασιών της αγοράς και την βαθμιαία συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Ακόμη και στις πλουσιότερες πόλεις μας, οι διαχωρισμοί στην κοινωνία και στο χώρο αποτελούν διογκούμενα προβλήματα.

• Οι διαδικασίες χωροταξικού διαχωρισμού - ως αποτέλεσμα κοινωνικής πόλωσης -καθιστούν για τις ομάδες χαμηλού εισοδήματος ή τις περιθωριοποιημένες ομάδες όλο και δυσχερέστερη την εξεύρεση αξιοπρεπούς κατοικίας σε προσιτές τιμές.

• Ο αυξανόμενος αριθμός των «απορριπτομένων από την κοινωνία» δύναται να οδηγήσει σε ανάπτυξη κλειστών μορφών υποκουλτούρας με ουσιαστικά εχθρική στάση απέναντι στην επικρατούσα μορφή κοινωνίας σε πολλές πόλεις.

• Η άναρχη εξάπλωση των πόλεων και η διασπορά των χαμηλής πυκνότητας οικισμών αποτελεί μιά από τις κύριες απειλές για τη βιώσιμη εδαφική ανάπτυξη, οι υπηρεσίες κοινής ωφέλειας είναι υψηλότερου κόστους και δυσκολότερο να παρασχεθούν, οι εθνικοί πόροι γίνονται αντικείμενο υπερεκμετάλλευσης, τα δημόσια δίκτυα μεταφορών είναι ανεπαρκή και η χρήση του αυτοκινήτου, καθώς και η κυκλοφοριακή συμφόρηση στο εσωτερικό και γύρω από τις πόλεις λαμβάνουν μεγάλες διαστάσεις.

• Τα αστικά οικοσυστήματα βρίσκονται υπό πίεση - η άναρχη εξάπλωση των πόλεων και η σφράγιση του εδάφους απειλούν τη βιοποικιλότητα και αυξάνουν τον κίνδυνο τόσο για πλημμύρες όσο και για έλλειψη νερού.

Υπάρχουν δυνατότητες μετασχηματισμού των απειλών σε θετικές προκλήσεις

• Οι ευρωπαϊκές πόλεις ακολουθούν διαφορετικές πορείες ανάπτυξης και η ποικιλομορφία τους θα πρέπει να αξιοποιηθεί. Η ανταγωνιστικότητα στην παγκόσμια οικονομία θα πρέπει να συνδυαστεί με βιώσιμες τοπικές οικονομίες μέσω της παροχής βασικών δεξιοτήτων και πόρων στον τοπικό οικονομικό ιστό και υποστηρίζοντας την κοινωνική συμμετοχή και καινοτομία.

• Δημιουργία μιας ανθεκτικής και χωρίς αποκλεισμούς οικονομίας - το παρόν οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης, στο πλαίσιο του οποίου η οικονομική ανάπτυξη δεν εξισούται με περισσότερες θέσεις εργασίας, θέτει προκλήσεις: Εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης για εκείνους που μένουν εκτός αγοράς εργασίας και ένταξή τους στην κοινωνία.

• ^ δυναμικό της πολυμορφίας σε επίπεδο κοινωνικοοικονομικό, πολιτιστικό, των γενεών και εθνοτικό - θα πρέπει να αξιοποιηθεί περαιτέρω ως πηγή καινοτομίας. Οι πόλεις του αύριο οφείλουν να είναι συγχρόνως φιλικές προς τους ηλικιωμένους και τις οικογένειες, καθώς επίσης και τόποι ανεκτικότητας και σεβασμού.

• Η καταπολέμηση του χωροταξικού αποκλεισμού και της ενεργειακής φτώχειας με καλύτερες συνθήκες στέγασης αποτελεί βασικό παράγοντα, όχι μόνο για να καταστεί η πόλη και το πολεοδομικό της συγκρότημα ελκυστικότερη και πιο βιώσιμη, αλλά επίσης για να καταστεί περισσότερο φιλική προς το περιβάλλον και ανταγωνιστική.

• Η μετατροπή των πόλεων σε «πράσινες και υγιεινές» είναι κάτι που προχωρεί πολύ πέραν της απλής μείωσης των εκπομπών CO2. Θα πρέπει να υιοθετηθεί μια ολιστική προσέγγιση αναφορικά με τα περιβαλλοντικά και ενεργειακά ζητήματα, καθώς πολλά συστατικά μέρη του φυσικού οικοσυστήματος είναι αλληλένδετα με εκείνα του κοινωνικού, οικονομικού, πολιτιστικού και πολιτικού αστικού συστήματος κατά τρόπο μοναδικό.

• Οι ακμάζουσες και δυναμικές μικρού και μεσαίου μεγέθους πόλεις δύνανται να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο για την ευμάρεια όχι μόνο των δικών τους κατοίκων αλλά επίσης τον γύρω αγροτικών πληθυσμών. Έχουν ουσιώδη σημασία για την αποφυγή της πληθυσμιακής απογύμνωσης της υπαίθρου και της αστυφιλίας, καθώς και για την προαγωγή της ισόρροπης εδαφικής ανάπτυξης.

• Μια βιώσιμη πόλη θα πρέπει να διαθέτει ελκυστικούς ανοικτούς δημόσιους χώρους και να προωθεί τη βιώσιμη, χωρίς αποκλεισμούς και υπό υγιεινές συνθήκες κινητικότητα.

Η κινητικότητα χωρίς αυτοκίνητα θα πρέπει να καταστεί ελκυστικότερη και θα πρέπει να ευνοηθούν τα πολυτροπικά συστήματα μαζικών μεταφορών.

Νέες μορφές διακυβέρνησης είναι ουσιώδεις για την ανταπόκριση σ' αυτές τις αστικές προκλήσεις

Οι πόλεις του αύριο θα πρέπει να υιοθετήσουν ένα ολιστικό μοντέλο βιώσιμης αστικής ανάπτυξης

> Αντιμετώπιση των προκλήσεων με ολοκληρωμένο, ολιστικό τρόπο

> Συνδυασμός προσεγγίσεων με βάση τον τόπο και με βάση τα άτομα

> Συνδυασμός επίσημων κρατικών δομών με ευέλικτες ανεπίσημες δομές διακυβέρνησης που ανταποκρίνονται στην κλίμακα στην οποία υφίστανται οι προκλήσεις

> Ανάπτυξη συστημάτων διακυβέρνησης ικανών να δημιουργήσουν κοινά οράματα που θα συμφιλιώνουν ανταγωνιστικούς στόχους και αντιτιθέμενα αναπτυξιακά μοντέλα

> Συνεργασία για τη διασφάλιση χωροταξικής ανάπτυξης και αποδοτικής χρήσης των πόρων.

• Τα συστήματα διακυβέρνησης χρειάζεται να προσαρμοστούν στις εξελισσόμενες καταστάσεις και να λάβουν υπόψη διάφορες εδαφικές (π.χ. υπερ-αστικές καθώς επίσης και υπο-αστικές) και χρονικές κλίμακες.

• Οι πόλεις θα πρέπει να δουλεύουν διατομεακά και όχι να αφήνουν «μονοτομεακά» οράματα να διαμορφώνουν το θεματολόγιο της μορφής της αστικής ζωής.

• Απαιτείται οριζόντιος και κάθετος συντονισμός καθώς οι πόλεις πρέπει να συνεργάζονται με άλλα επίπεδα διακυβέρνησης και να ενδυναμώνουν τη συνεργασία τους και τη δικτύωσή τους με άλλες πόλεις, ώστε να μοιράζονται επενδύσεις και υπηρεσίες που απαιτούνται σε ευρύτερη εδαφική κλίμακα.

• Χρειάζονται νέοι τρόποι διακυβέρνησης βασισμένοι στην παροχή δυνατοτήτων στους πολίτες, με συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων παραγόντων και καινοτόμο χρήση του κοινωνικού κεφαλαίου.

• Στο πλαίσιο τον αποδυναμωμένων δεσμών μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής προόδου, η κοινωνική καινοτομία προσφέρει μια ευκαιρία για τη διεύρυνση του δημόσιου χώρου για δέσμευση των πολιτών, δημιουργικότητα, καινοτομία και συνοχή.

• Η προνοητικότητα αποτελεί ένα ιδιαίτερα κατάλληλο εργαλείο για τη διαχείριση μεταβατικών καταστάσεων, την υπερκέραση διαμαχών και αντιφάσεων μεταξύ στόχων, καθώς και την ανάπτυξη μιας καλύτερης κατανόησης των πραγματικοτήτων, ικανοτήτων και σκοπών.

Συμπέρασμα

Η παρούσα έκθεση διήλθε από τρία στάδια: 

• απόδειξη περί ύπαρξης ευρωπαϊκού μοντέλου αστικής ανάπτυξης (κεφάλαιο 1)
• συζήτηση περί των σημαντικότερων ισχυρών και αδύναμων σημείων, ευκαιριών και απειλών που αντιμετωπίζει το εν λόγω μοντέλο (κεφάλαια 2 και 3) και 
• επικέντρωση στις προκλήσεις της διακυβέρνησης των πόλεών μας του αύριο (κεφάλαιο 4)

Το συμπέρασμα υποστηρίζει τις κυριότερες αρχές αστικής και εδαφικής ανάπτυξης, προτεραιότητες και στόχους που έχουν εκφραστεί μέσω του Χάρτη της Λειψίας, της Δήλωσης του Τολέδο και του Εδαφικού Θεματολογίου 2020, υπογραμμίζοντας τη σημασία μιας ισχυρότερης εδαφικής διάστασης στη μελλοντική πολιτική για τη συνοχή. Η έκθεση υποστηρίζει τους βασικούς στόχους της στρατηγικής Ευρώπη 2020, αλλά τονίζει την ανάγκη για ολοκληρωμένες, συνεπείς και ολιστικές προσεγγίσεις ανά τομείς, επίπεδα διακυβέρνησης και εδαφικές οντότητες.

Οι κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις θα πρέπει να αντιμετωπιστούν τόσο σε επίπεδο γειτονιάς όσο και σε ευρύτερο εδαφικό πλαίσιο. Οι πόλεις δεν δύνανται πλέον να ορίζονται αποκλειστικά μέσω των διοικητικών τους ορίων ούτε δύνανται οι αστικές πολιτικές να στοχεύουν μόνο διοικητικές μονάδες στο επίπεδο της πόλης. Θα πρέπει να δίδεται προσοχή στις απαραίτητες συμπληρωματικότητες μεταξύ λειτουργικών προσεγγίσεων - στο επίπεδο ευρύτερων αστικών συγκροτημάτων και μητροπολιτικών περιοχών - και κοινωνικών και πολιτιστικών προσεγγίσεων που συνεπάγονται τη δέσμευση των πολιτών και την παραχώρηση αρμοδιοτήτων σ' αυτούς - σε επίπεδο γειτονιάς. Τόσο η ευρύτερη εδαφική πραγματικότητα όσο και η εσωτερική αστική μορφή θα πρέπει να ληφθούν υπόψη. Οι αστικές πολιτικές θα πρέπει να εξασφαλίζουν τη συνοχή μεταξύ τομεακών πρωτοβουλιών με χωροταξικές επιπτώσεις και πρωτοβουλιών βασισμένων στον τόπο.

Για την εκπλήρωση των εν λόγω σκοπών, οι σταθεροί μηχανισμοί συντονισμού θα πρέπει να συμπληρώνονται από άλλους ευέλικτους, ώστε να εξασφαλίζεται ο διάλογος και η συνεργασία μεταξύ εδαφικού και κυβερνητικού επιπέδου, καθώς επίσης και μεταξύ τομέων που αφορά η αστική ανάπτυξη. Θα πρέπει να ξεπεραστούν οι εντάσεις που αναπτύσσονται μεταξύ διαφορετικών συμφερόντων. Θα πρέπει να γίνει η διαπραγμάτευση για επίτευξη συμβιβασμού μεταξύ ανταγωνιστικών στόχων και αμοιβαία αντιμαχόμενων αναπτυξιακών μοντέλων. Ένα κοινό όραμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την διατήρηση του εν λόγω διαλόγου.

Είναι αναγκαία μια στέρεη γνωστική βάση για την υποστήριξη μιας κοινής κατανόησης του αναπτυξιακού δυναμικού - απαραίτητη προϋπόθεση, πριν από την εκπόνηση οιουδήποτε οράματος για το μέλλον. Η εν λόγω γνώση δεν δύναται να προκύψει αποκλειστικά από εμπειρογνώμονες αλλά χρειάζεται να είναι κατανοητή και ακόμη, ενίοτε, να συμπαράγεται από όλους τους ενδιαφερόμενους. Πέραν της βελτίωσης της διαθεσιμότητας και συγκρισιμότητας εδαφικών δεδομένων και γνώσεις με βάση τους πόρους, όπως το Δικτυακό Παρατηρητήριο της Ευρωπαϊκής Χωροταξίας , ο Αστικός Λογιστικός Έλεγχος και ο Αστικός Άτλας, υπάρχει ανάγκη και για λιγότερο απτά δεδομένα. Η συμμετοχή των ενδιαφερόμενων παραγόντων και των πολιτών έχει ουσιαστική σημασία για την υποβολή των ορθών ερωτημάτων, τη μέτρηση των ορθών πραγμάτων, τη δημιουργία ιδιοκτησίας στρατηγικών και την κινητοποίηση ενδογενούς δυναμικού.

Οι στρατηγικές θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την ποικιλομορφία των πόλεων: 

Την αναπτυξιακή τους πορεία, το μέγεθός τους, τα δημογραφικά τους στοιχεία και το κοινωνικό πλαίσιο, καθώς και τα στοιχεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς και τα οικονομικού χαρακτήρα περιουσιακά τους στοιχεία. Παραδείγματος χάρη, θα είναι σημαντικό να εξεταστεί η σημασία των έξυπνων στρατηγικών εξειδίκευσης σε εκείνες τις πόλεις ή περιφέρειες που αντιμετωπίζουν συγκεκριμένες δυσχέρειες λόγω της σύγκλισης δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών δυσχερειών.

Η καινοτομία θα πρέπει να ενισχυθεί για να υποστηρίξει την μετάβαση προς τις πόλεις του αύριο. Οι πόλεις του αύριο θα πρέπει να χαρακτηρίζονται από ποικιλία, συνοχή και ελκυστικότητα, θα πρέπει να είναι πράσινες και υγιεινές και να αποτελούν τόπους όπου θα ανθεί μια ανθεκτική και χωρίς αποκλεισμούς οικονομία. Το δυναμικό της κοινωνικοοικονομικής, ηλικιακής και εθνοτικής ποικιλομορφίας θα πρέπει να αξιοποιείται πλήρως ως πηγή καινοτομίας. Οι στρατηγικές καινοτομίας θα πρέπει να είναι πολυσχιδείς και να ανταποκρίνονται στις υπηρεσίες και την τεχνολογία, καθώς επίσης και στη θεσμική και κοινωνική καινοτομία.

«[...] πιστεύω ότι το πλαίσιο της τρέχουσας οικονομικής αναταραχής, όπου η οικονομική κρίση είχε ήδη σημαντικές συνέπειες στην απασχόληση και τους δημόσιους προϋπολογισμούς, οφείλουμε να κινητοποιήσουμε όλο το δυναμικό μας για να ελαφρύνουμε τους αρνητικούς αντίκτυπους επί των πλέον ευάλωτων ομάδων πληθυσμού.

Η κοινωνική καινοτομία δεν αποτελεί πανάκεια αλλά αν ενθαρρυνθεί και αξιοποιηθεί δύναται να παράσχει άμεσες λύσεις στα πιεστικά κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πολίτες. Μακροπρόθεσμα, βλέπω την κοινωνική καινοτομία στο πλαίσιο της νέας πολιτιστικής αντίληψης για την ανάληψη ευθυνών, την οποία προσπαθούμε να προωθήσουμε με ορισμένες πρωτοβουλίες μας αρχίζοντας από την ανανεωμένη κοινωνική ατζέντα [...]» 

Jose Manuel Barroso, Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,, 31 Μαρτίου 2009

Η καινοτομία θα χρειαστεί επίσης να αντιμετωπίσει οργανωτικά και θεσμικά θέματα καθώς νέες μορφές διακυβέρνησης θα απαιτηθούν για την αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας των επερχόμενων προκλήσεων. Συνδεόμενο με την κοινωνική καινοτομία, το ζήτημα των αξιών και της δεοντολογίας υπογραμμίστηκε από διάφορους εμπειρογνώμονες κατά τη διάρκεια της διαδικασίας προβληματισμού.

Οι αναπτυξιακές στρατηγικές χωρίς αποκλεισμούς να πρέπει να ξεπεράσουν τις αρνητικές συνέπειες της αποσύζευξης της οικονομικής ανάπτυξης από την κοινωνική ανάπτυξη και να αντιμετωπίσουν τους φαύλους κύκλους της δημογραφικής και οικονομικής υποβάθμισης, τους οποίους ένας αυξανόμενος αριθμός ευρωπαϊκών πόλεων πρόκειται να αντιμετωπίσει κατά τα προσεχή έτη. Θα πρέπει να υιοθετηθεί μια συνεπής προσέγγιση των έξυπνων, χωρίς αποκλεισμούς και με φιλική προς το περιβάλλον ανάπτυξη στρατηγικών, ώστε οι αντιπαραθέσεις και οι αντιφάσεις μεταξύ αυτών των διαφόρων στόχων να δύνανται να υπερκεραστούν και η επίτευξη του ενός στόχου να μην γίνεται εις βάρος της υλοποίησης άλλων.

Η έλλειψη οικονομικών πόρων, η χαμηλή φορολογική ή ρυθμιστική ισχύς, ή το ανεπαρκές ενδογενές αναπτυξιακό δυναμικό δυσχεραίνουν για πολλές ευρωπαϊκές πόλεις την ανάπτυξη κατά έναν αρμονικό και βιώσιμο τρόπο, ακολουθώντας το ιδανικό μοντέλο της ελκυστικότητας και της ανάπτυξης. Η συρρίκνωση των πόλεων ενδέχεται να χρειαστεί των αναπροσδιορισμό της οικονομικής τους βάσης πορειών και τη διαχείριση μεταβατικών περιόδων προς νέες μορφές οικονομικής, κοινωνικής και χωροταξικής οργάνωσης.

Επιπλέον, αν οι τρέχουσες τάσεις συνεχιστούν, ο αυξανόμενος χωροταξικός διαχωρισμός

θα επηρεάζει έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό περιφερειών και πόλεων, συμπεριλαμβανομένων και των πλουσίων. Θύλακες φτώχειας και στέρησης ήδη υφίστανται στις πλουσιότερες των ευρωπαϊκών πόλεων και η «ενεργειακή φτώχεια» πλήττει τις πλέον ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, ειδικά σε πόλεις με χαμηλής ποιότητας ή απαρχαιωμένη στέγαση.

Υπάρχει μια ισχυρή πολιτική συλλογιστική για πρόσδοση ιδιαίτερης προσοχής στις υποβαθμισμένες γειτονιές εντός των ορίων της πόλης και της ευρύτερης περιοχής ως σύνολο, όπως υπογραμμίζεται στον Χάρτη της Λειψίας και στην Δήλωση του Τολέδο. Η εκπαίδευση και κατάρτιση διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διευκόλυνση της κοινωνικής και χωροταξικής κινητικότητας και στην παροχή κινήτρων για την απασχόληση και την επιχειρηματικότητα - η παρούσα έκθεση υπογραμμίζει επίσης τη σημασία του κοινωνικού κεφαλαίου, που προχωρεί πέρα από την εκπαίδευση και την κατάρτιση και περιλαμβάνει ικανότητες ανάπτυξης σχέσεων. 

Όμως η κοινωνική ένταξη δεν θα πρέπει να αποτελεί στόχο μόνο για πολιτικές «βασισμένες στον άνθρωπο»

• οι προσεγγίσεις που βασίζονται στον άνθρωπο χρειάζεται να συνδυαστούν με άλλες που βασίζονται στον τόπο. Η επικέντρωση μόνο στον «άνθρωπο» μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να απομακρυνθούν από τα προβλήματα και να προκληθεί περαιτέρω φτώχεια σε μειονεκτούσες γειτονιές

• η επικέντρωση μόνο στον «τόπο» θα μπορούσε είτε να μετατοπίσει το πρόβλημα είτε να έχει αποτρεπτικά αποτελέσματα σε τοπικές κοινότητες.

Όπως ήδη υπογραμμίστηκε από την Δήλωση του Τολέδο, η παρούσα έκθεση τονίζει το στρατηγικό ρόλο της ολοκληρωμένης αστικής αναγέννησης, πλαισιωμένης στην ευρύτερη έννοια της ολοκληρωμένης αστικής ανάπτυξης, ως μιας σημαντικής προοπτικής για την επίτευξη σειράς στόχων, όπως η διασφάλιση της συμμετοχής των πολιτών και εμπλοκής των ενδιαφερόμενων παραγόντων σε ένα «περισσότερο βιώσιμο και χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς μοντέλο στο σύνολο του οικοδομημένου περιβάλλοντος και σε ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό της υφιστάμενης πόλης» στο οποίο αντιμετωπίζονται η κλιματική αλλαγή, η δημογραφική αλλαγή και η κινητικότητα ως σημαντικότερες αστικές προκλήσεις εξασφαλίζεται μεγαλύτερη συνοχή μεταξύ εδαφικών και αστικών ζητημάτων και προωθείται μια κοινή κατανόηση της ολοκληρωμένης προσέγγισης.

Η παρούσα έκθεση δίνει έμφαση στις συστάσεις της Εδαφικής Ατζέντας 2020 αναφορικά με την πλαισίωση της αστικής ανάπτυξης σε ένα εδαφικό πλαίσιο συνδεόμενο με την στρατηγική Ευρώπη 2020 και προάγει μια ισορροπημένη πολυκεντρική εδαφική ανάπτυξη και τη χρήση ολοκληρωμένων αναπτυξιακών προσεγγίσεων σε πόλεις, αγροτικές και συγκεκριμένες περιφέρειες.

Μια από τις προκλήσεις για μια αρμονική εδαφική ανάπτυξη της Ευρώπης, όπως επισημαίνεται από την ΕΑ2020, είναι ο ταχύς αριθμός κατάληψης γαιών λόγω της διάδοσης των οικισμών χαμηλής πυκνότητας, ήτοι της άτακτης οικιστικής εξάπλωσης. Στρατηγικές για την ανακύκλωση γαιών (αστική αναγέννηση, εκ νέου ανάπτυξη ή εκ νέου χρήση εγκαταλελειμμένων, υποβαθμισμένων ή αχρησιμοποίητων περιοχών) έχουν ήδη αναπτυχθεί στο πλαίσιο της πολιτικής για τη συνοχή και δύνανται να διαδραματίσουν βασικό ρόλο στο μέλλον, καθώς επίσης και άλλες πράσινες στρατηγικές, όπως η ανάπτυξη πράσινων ζωνών και/ή διαδρόμων, η φιλική προς το περιβάλλον εξέλιξη της πόλης και η ενδυνάμωση της οικογένειας - και φιλικές προς τους ηλικιωμένους πόλεις μέσω της δημιουργίας δημοσίων χώρων και υπηρεσιών για όλους, ενώ θα βελτιώνεται η διαχείριση των ενεργειακών και υλικών πόρων και ροών στην πόλη (αστικός μεταβολισμός, ανακύκλωση, τοπικές ενεργειακές λύσεις).

Σύμφωνα με την ΕΑ2020, η παρούσα έκθεση δίνει επίσης έμφαση στην ανάγκη για εδαφική ολοκλήρωση σε διασυνοριακές και διακρατικές λειτουργικές περιφέρειες και τονίζει τη σημασία της βελτίωσης της εδαφικής συνδεσιμότητας και συνεργασίας μεταξύ ευρωπαϊκών πόλεων.

Οι πόλεις δεν δύνανται να διορίζονται αποκλειστικά από τα διοικητικά τους όρια, ούτε οι αστικές πολιτικές δύνανται να στοχεύουν μόνο διοικητικές μονάδες σε επίπεδο πόλης. Η σημασία της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης έχει έντονα υπογραμμισθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Επιτροπή των περιφερειών. Αυτό είναι απόλυτα σύμφωνο με τα συμπεράσματα της παρούσας έκθεσης: ευρωπαϊκές, εθνικές, περιφερειακές και τοπικές πολιτικές χρειάζεται να διαρθρωθούν μεταξύ τους.

Η παρούσα έκθεση προωθεί περαιτέρω την έννοια της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης. Οι πολιτικές που αφορούν τις γειτονιές χρειάζεται να διαρθρωθούν με πολιτικές που αφορούν όχι μόνο ευρύτερα πολεοδομικά συγκροτήματα ή εδαφικές ενότητες όπου είναι ενταγμένες οι πόλεις, αλλά επίσης γειτονικές περιοχές. Η αρχή της επικουρικότητας που ενισχύθηκε από την Συνθήκη της Λισαβόνας συνεπάγεται όχι μόνο ότι ένα υψηλότερο επίπεδο διακυβέρνησης αντικαθίσταται από ένα χαμηλότερο, αλλά επίσης ότι σφυρηλατούνται νέες σχέσεις μεταξύ διαφόρων επιπέδων, π.χ. μεταξύ του ευρωπαϊκού και των τοπικών επιπέδων. Η δέσμη των παραγόντων που εμπλέκονται στη δημιουργία και στη διαμόρφωση πολιτικής χρειάζεται να διευρυνθεί ώστε να συμπεριληφθούν διάφοροι ενδιαφερόμενοι παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των πολιτών. Στην ουσία, οι πολιτικές θα πρέπει να λειτουργούν σε ένα πλαίσιο διακυβέρνησης πολλαπλής κλίμακας.

Η εξασφάλιση της αξιοποίησης του πλήρους δυναμικού των πόλεων και των αστικών πολεοδομικών συγκροτημάτων προς όφελος όλων των ευρωπαίων πολιτών αποτελεί αρμοδιότητα όλων των επιπέδων διακυβέρνησης. Το μέλλον της Ευρώπης εξαρτάται από τις πόλεις μας του αύριο.

H πλήρης έκδοση της έκθεσης Πόλεις του αύριο.Προκλήσεις, οράματα, η πορεία μπροστά :