Ο ρόλος της συμμετοχής του κοινού στην αξιολόγηση εναλλακτικών σεναρίων μελλοντικής ανάπτυξης. Η περίπτωση του Ν.Ηρακλείου

# Α. Στρατηγέα 
#Χ.- Α. Παπαδοπούλου

Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, ΕΜΠ

Η εμπλοκή του κοινού στα διάφορα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού απαιτεί τη χρήση κατάλληλων εργαλείων, με τη βοήθεια των οποίων ο σχεδιαστής αποκτά και διαχειρίζεται πληροφορία και γνώση που προκύπτει από τους εμπλεκόμενους, με σκοπό τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού και την επίτευξη των στόχων του. Η παρούσα εργασία εστιάζει στην ενσωμάτωση της συμμετοχικής προσέγγισης στο στάδιο της αξιολόγησης εναλλακτικών σεναρίων μελλοντικής ανάπτυξης του Ν. Ηρακλείου. 
Για το σκοπό αυτό αξιοποιεί ένα μοντέλο πολυκριτηριακής ανάλυσης, που δίνει στο σχεδιαστή τη δυνατότητα: α) στήριξης απόφασης - επιλογής επικρατέστερου σεναρίου, β) αξιοποίησης των απόψεων των εμπλεκομένων ομάδων στη διαδικασία αξιολόγησης, γ) εντοπισμού πιθανών 'συμμαχιών' ή 'συγκρούσεων' μεταξύ των εμπλεκομένων, σε σχέση με τα προτεινόμενα σενάρια, και δ) διερεύνηση σύγκλισης ή απόκλισης των απόψεων των ομάδων συμμετεχόντων σε σχέση με τη συγκεκριμένη επιλογή.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εμπλοκή του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και τη χάραξη πολιτικής σε θέματα τοπικής ανάπτυξης αποκτά όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον και θέτει μία σειρά από σημαντικές 'προκλήσεις'. Αυτές αφορούν τόσο στα κέντρα λήψης αποφάσεων, θέτοντας την ανάγκη προώθησης ενός συμμετοχικού προτύπου λήψης απόφασης και χάραξης πολιτικής, όσο και στους σχεδιαστές, μέσα από το ρόλο τους ως: 'διαμεσολαβητές' για τη διαχείριση συγκρούσεων μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων (Susskind και Ozawa 1984, Forester 1989), και 'εκπαιδευτές' των τοπικών κοινωνιών σε νέες μορφές συμμετοχής, συνεργασίας και κοινωνικής μάθησης (Bruggeman 2008, Στρατηγέα 2010). Παράλληλα, σημαντική είναι η ανάγκη για χρήση νέων σχεδιαστικών 'εργαλείων', που βοηθούν το σχεδιαστή στην απόκτηση και αποτελεσματικότερη διαχείριση της πληροφορίας που απορρέει από τη συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία σχεδιασμού και λήψης απόφασης.

Στην παρούσα εργασία, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη χρήση εργαλείων που συμβάλλουν στην καλύτερη αξιοποίηση των απόψεων ομάδων, που εμπλέκονται στο στάδιο της αξιολόγησης σεναρίων για την εξυπηρέτηση των στόχων τοπικής ανάπτυξης μιας συγκεκριμένης περιοχής (Ν. Ηρακλείου). Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιείται το μοντέλο πολυκριτηριακής ανάλυσης NAIADE (1996). Το μοντέλο αυτό δίνει τη δυνατότητα: της ιεράρχησης των προτεινόμενων σεναρίων, στη βάση ενός αριθμού κριτηρίων αξιολόγησης και την επιλογή του επικρατέστερου, του εντοπισμού 'συμμαχιών' αλλά και 'συγκρούσεων' μεταξύ των εμπλεκομένων ομάδων σε σχέση με τα προτεινόμενα σενάρια, και της διερεύνησης της 'σύγκλισης ή απόκλισης' των απόψεων των ομάδων συμμετεχόντων σε σχέση με το επιλεχθέν σενάριο. Η διαχείριση των 'συμμαχιών' και 'συγκρούσεων' και της σύγκλισης-απόκλισης από το προτεινόμενο σενάριο μπορεί να οδηγήσει στην επαναδιατύπωση των στόχων του σχεδιασμού ή/και των προτεινόμενων σεναρίων.

Η εργασία έχει την ακόλουθη δομή: Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζεται η μεθοδολογική προσέγγιση. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζεται το προς αξιολόγηση πρόβλημα (περιοχή μελέτης, εναλλακτικά σενάρια, κριτήρια αξιολόγησης, ομάδες συμμετεχόντων, 'κρίσεις' που διατυπώνουν σε σχέση με τα προτεινόμενα σενάρια, μέθοδος πολυκριτηριακής ανάλυσης που χρησιμοποιείται). Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται και σχολιάζονται τα αποτελέσματα από τη συγκεκριμένη εφαρμογή. Τέλος, στην πέμπτη ενότητα παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της εργασίας.

2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ  ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Η μεθοδολογική προσέγγιση της εργασίας ακολουθεί τα στάδια (Σχήμα 1):

- Στάδιο 1: καθορισμός εναλλακτικών σεναρίων που αξιολογούνται.

- Στάδιο 2: καθορισμός κριτηρίων αξιολόγησης, εκτίμηση επιπτώσεων των σεναρίων ως προς τα συγκεκριμένα κριτήρια, δημιουργία πίνακα επιπτώσεων.

- Στάδιο 3: επιλογή ομάδων συμμετεχόντων, διατύπωση 'κρίσεων' των συμμετε¬χόντων σε σχέση με τα σενάρια, δημιουργία πίνακα ισότητας /ισοκατανομής.

- Στάδιο 4: επεξεργασία πληροφορίας με το μοντέλο NAIADE, αποτελέσματα.

- Στάδιο 5: λήψη απόφασης, επιλογή επικρατέστερου σεναρίου προς εφαρμογή.

3. ΔΟΜΗΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζεται το προς αξιολόγηση πρόβλημα και δομούνται τα δεδομένα που υπεισέρχονται στο μοντέλο πολυκριτηριακής αξιολόγη¬σης NAIADE.

3.1 Η περιοχή μελέτης

Η περιοχή μελέτης είναι ο Ν. Ηρακλείου της Περιφέρειας Κρήτης. Χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερα αξιόλογο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, ενώ σημαντική είναι η παρουσία αρχαιολογικών πόρων, παραδοσιακών οικισμών, κ.ά. Ο πληθυσμός εμφανίζει αυξητικές τάσεις και τάσεις αστικοποίησης (αστικός 50% και αγροτικός 39% το 2001), ενώ η περιοχή αποτελεί χώρο υποδοχής σημαντικού αριθμού μεταναστών. Στην τοπική οικονομία κυριαρχούν η τουριστική και η αγροτική δραστηριότητα

(εξαγωγικός προσανατολισμός), ενώ η μεταποίηση αναπτύσσεται στα πλαίσια των δραστηριοτήτων του αγροτικού τομέα. Στον τομέα της ενέργειας, η περιοχή έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός νησιωτικού συστήματος, καθώς και σημαντικό δυναμικό ΑΠΕ. Διαθέτει επίσης σημαντικές υποδομές μεταφορών (λιμάνι, αεροδρόμιο κ.ά.).

3.2 Εναλλακτικά σενάρια ολοκληρωμένης αγροτικής ανάπτυξης Ν. Ηρακλείου

Τρία εναλλακτικά σενάρια αξιολογούνται στην παρούσα εργασία, τα οποία στοχεύουν στην Όλοκληρωμένη Αγροτική Ανάπτυξη' του Ν. Ηρακλείου (Πίνακας 1). Τα σενάρια έχουν σχεδιαστεί με τη βοήθεια της μεθόδου μορφολογικής ανάλυσης MORPHOL, λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις τόσο του εξωτερικού (τεχνολογία, διατροφικά πρότυπα, κ.ά.) όσο και του εσωτερικού περιβάλλοντος (οικιστικό πρότυπο, υιοθέτηση-χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας-ΤΠΕ, πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης, κ.ά.) (Stratigea και άλλοι 2008).

3.3 Κριτήρια αξιολόγησης

Τα κριτήρια αξιολόγησης των εναλλακτικών σεναρίων απορρέουν από το στόχο -Όλοκληρωμένη Αγροτική Ανάπτυξη' της περιοχής - και τους υποστόχουρ -προστασία περιβάλλοντος, περιφερειακή ανάπτυξη, οικονομική αποτελεσματικότητα αγροτικού τομέα, κοινωνική συνοχή, παραγωγή ενέργειας (ΑΠΕ) και ποιότητα -ασφάλεια αγρο-διατροφικών προϊόντων - που έχουν τεθεί (Πίνακας 2).

3.4 Εκτίμηση επιπτώσεων εναλλακτικών σεναρίων ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης

Στη συνέχεια δομείται ο πίνακας επιπτώσεων (Πίνακας 3), οι τιμές του οποίου εκφράζουν την απόδοση (score) κάθε εναλλακτικού σεναρίου ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης που έχουν τεθεί (γίνεται χρήση ποιοτικής πληροφορίας).

3.5 Οι ομάδες συμμετεχόντων στη διαδικασία αξιολόγησης και οι απόψεις τους

Στο πλαίσιο της αξιολόγησης των σεναρίων αξιοποιείται η συμμετοχή ενός αριθμού ομάδων συμφερόντων (stakeholders), οι οποίες επιλέγονται στη βάση της σχέσης τους με τους στόχους και υποστόχους που έχουν τεθεί. Οι απόψεις των επιμέρους ομάδων καταγράφηκαν στο πλαίσιο συνάντησης εργασίας, στην οποία παρουσιάστηκαν οι στόχοι, οι υποστόχοι και τα προτεινόμενα σενάρια για την περιοχή μελέτης, για τα οποία εξέφρασαν τις απόψεις τους (βλ. Πίνακα 4). Η διατύπωση των απόψεων αυτών μπορεί να γίνει μόνο με ποιοτικό τρόπο, με τη βοήθεια μιας ποιοτικής κλίμακας (τιμές: perfect, very good, good, more or less good, moderate, more or less bad, bad, very bad, extremely bad)

3.6 Η μέθοδος πολυκριτηριακής ανάλυσης NAIADE

Η NAIADE συνιστά μία μέθοδο πολυκριτηριακής ανάλυσης για την αξιολόγηση εναλλακτικών σεναρίων στη βάση: α) ενός αριθμού σεναρίων, β) ενός αριθμού κριτηρίων αξιολόγησης, γ) ενός αριθμού ομάδων συμμετεχόντων και δ) των 'κρίσεων' που αυτοί διατυπώνουν ως προς τα προτεινόμενα σενάρια.

Η μέθοδος κρίνεται κατάλληλη για εφαρμογή σε περιπτώσεις αντιμετώπισης προβλημάτων που χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό αβεβαιότητας και πολυπλο¬κότητας ως προς τις διαμορφωμένες δομές και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μετα¬ξύ αυτών (Munda, 2006). Επιτρέπει την υλοποίηση δύο επιμέρους αξιολογήσεων:

- της πολυκριτηριακής αξιολόγησης (multicriteria analysis), η οποία δίνει ως αποτέλεσμα την ιεράρχηση των εναλλακτικών σεναρίων, στηρίζοντας έτσι την επιλογή του επικρατέστερου σεναρίου, και

- της ανάλυσης ισότητας/ισοκατανομής ή αμεροληψίας (equity analysis), που διερευνά πιθανές 'συμμαχίες/συγκρούσεις' μεταξύ ομάδων λόγω 'σύγκλισης-απόκλισης' των απόψεών τους ως προς ένα ή περισσότερα εναλλακτικά σενάρια.

4. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

Στη συνέχεια παρουσιάζονται και σχολιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την εφαρμογή της μεθόδου NAIADE στο πρόβλημα αξιολόγησης που εξετάζεται.

Στο Διάγραμμα 1 παρουσιάζεται η τελική ιεράρχηση των εναλλακτικών σεναρίων, ως η 'τομή' (intersection) δύο επιμέρους ιεραρχήσεων, της Φ+ (από το καλύτερο στο χειρότερο σενάριο) και της Φ- (από το 'λιγότερο κακό' στο 'περισσότερο κακό'). Ως βέλτιστο σενάριο προκρίνεται το σενάριο B, ακολουθεί, με σημαντική διαφορά, το A, ενώ τελευταίο στην ιεράρχηση, και σε απόσταση, εμφανίζεται το σενάριο C.

Στο επόμενο βήμα, διερευνώνται οι πιθανές 'συμμαχίες' ή 'συγκρούσεις' μεταξύ των ομάδων σε σχέση με τα προτεινόμενα σενάρια. Στο πλαίσιο αυτό, στο Διάγραμμα 2 παρουσιάζεται, υπό μορφή δενδρογράμματος, η διαδικασία σχηματισμού 'συμμαχιών' μεταξύ των ομάδων για διαφορετικά 'επίπεδα συμφωνίας'. Όσο υψηλότερο είναι το 'επίπεδο συμφωνίας' τόσο μεγαλύτερη είναι η διαφορο¬

ποίηση των απόψεων μεταξύ των ομάδων. Αντίθετα, όσο το 'επίπεδο συμφωνίας' μειώνεται, τόσο πεpισσότεpες ομάδες συμμετεχόντων τείνουν να συμφωνήσουν ως προς την ιεράρχηση των προτεινόμενων εναλλακτικών σεναρίων. Στο χαμηλότερο επίπεδο συμφωνίας (0.7011) φαίνεται να συγκλίνουν οι απόψεις όλων των ομάδων.

Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται, για τα διαφορετικά 'επίπεδα συμφωνίας', οι διαφορετικές ιεραρχήσεις των σεναρίων από τις διαφορετικές 'συμμαχίες' ομάδων. Σε κάθε 'επίπεδο συμφωνίας', τα σενάρια ιεραρχούνται με βάση τη 'σύγκλιση' των απόψεων των επιμέρους ομάδων συμμετεχόντων στο συγκεκριμένο επίπεδο. Στα διαφορετικά επίπεδα συμφωνίας, η ιεράρχηση των σεναρίων μπορεί να αλλάζει, αντανακλώντας τη σύγκλιση απόψεων διαφορετικών ομάδων συμμετεχόντων κάθε φορά. Τα στοιχεία του πίνακα δείχνουν ότι, στα διαφορετικά επίπεδα συμφωνίας, ένας σημαντικός αριθμός ομάδων 'συμμαχεί' ως προς την ιεράρχηση των προτεινόμενων σεναρίων, η δε ιεράρχηση αυτών βρίσκεται σε συμφωνία με αυτή που προκύπτει από τα αποτελέσματα της πολυκριτηριακής ανάλυσης (πρώτο επίπεδο αξιολόγησης).

Στον Πίνακα 6 παρουσιάζεται η ιεράρχηση των σεναρίων από τις ομάδες ενδιαφέροντος για το υψηλότερο 'επίπεδο συμφωνίας' (0.8849). Από τα στοιχεία αυτά φαίνεται ότι ένας σημαντικός αριθμός ομάδων συμμετεχόντων (6 από τις 10 ομάδες, οι G5, G2, G1, G3, G9, και G4) βρίσκονται σε συμφωνία με την ιεράρχηση

Τιμές στο διάστημα (0,1).

των σεναρίων, όπως αυτή προέκυψε από την πολυκριτηριακή αξιολόγηση (κυρίαρχο σενάριο το Β - 'έμφαση στο περιβάλλον'). Για τρεις από τις ομάδες (G10, G7, και G6), η ιεράρχηση διαφέρει από αυτή που προέκυψε από την πολυκριτηριακή αξιολόγηση, με κυρίαρχο το σενάριο Α - 'έμφαση στην αγορά'. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το σενάριο C (συνέχιση υπαρχουσών τάσεων) βρίσκεται στην τελευταία θέση στην ιεράρχηση των σεναρίων για το σύνολο των ομάδων πλην της G8, που το τοποθετεί στη δεύτερη θέση. Το στοιχείο αυτό συνεπάγεται τη σημαντική 'σύγκλιση' των απόψεων των διαφορετικών ομάδων ως προς την ανάγκη παρέμβασης για την ανατροπή των παρόντων τάσεων εξέλιξης.

Σημαντικό επίσης προϊόν της ανάλυσης αυτής αποτελεί ο πίνακας ομοιότητας (similarity matrix), ο οποίος παρουσιάζει το βαθμό σύγκλισης των διαφορετικών ομάδων συμμετεχόντων ανά δύο, ανάλογα με την 'απόσταση' των 'κρίσεων' που αυτοί διατυπώνουν έναντι των σεναρίων. Η μελέτη του δείχνει ότι η μεγαλύτερη σύγκλιση παρατηρείται μεταξύ των ομάδων G2 (φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης) και G5 (επιστημονικοί φορείς) (G2-G5=0.8849). Αντίθετα, η μικρότερη σύγκλιση παρατηρείται μεταξύ των ομάδων G4 (αγροτικές ενώσεις) και G6 (βιομηχανία-βιοτεχνία) από τη μία πλευρά και της G8 (τουριστικές επιχειρήσεις) από την άλλη (G4-G8=0.5496 και G6-G8=0.5343 αντίστοιχα), στοιχείο ενδεικτικό των αντικρουόμενων συμφερόντων των αντίστοιχων τομέων. Επίσης χαμηλός βαθμός σύγκλισης παρατηρείται μεταξύ της G8 (τουριστικές επιχειρήσεις) και της G1 (περιβαλλοντικοί φορείς) (G8-G1=0.5650), που αντανακλά επίσης τα αντικρουόμενα ενδιαφέροντα των δύο ομάδων.

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η συμμετοχή του κοινού στο σχεδιασμό και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο μπορεί να αποτελέσει πηγή σημαντικής πληροφορίας, η οποία αξιοποιείται για την επιλογή των καταλληλότερων λύσεων και των αντίστοιχων πολιτικών υλοποίησής τους. Η χρήση των κατάλληλων σχεδιαστικών εργαλείων, που συμβάλλουν στη συλλογή και αποτελεσματικότερη διαχείριση της πληροφορίας αυτής είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους σχεδιαστές, σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού.

Η παρούσα εργασία εστιάζει το ενδιαφέρον της στη χρήση τέτοιων εργαλείων στο στάδιο της αξιολόγησης εναλλακτικών σεναρίων, για την αξιοποίηση πληροφορίας που αφορά στις 'κρίσεις' ομάδων συμμετεχόντων σε σχέση με εναλλακτικά σενάρια τοπικής ανάπτυξης μιας περιοχής μελέτης. Στο πλαίσιο αυτό, αξιοποιείται το μοντέλο πολυκριτηριακής ανάλυσης NAIADE για την αξιολόγηση των σεναρίων ολοκληρωμένης αγροτικής ανάπτυξης του Ν. Ηρακλείου και την αξιοποίηση της πληροφορίας που συλλέγεται από έναν αριθμό ομάδων συμμετεχόντων. Η ανάλυση αποσκοπεί:

- στην ιεράρχηση των προτεινόμενων εναλλακτικών σεναρίων και τη λήψη απόφασης - επιλογή σεναρίου προς υλοποίηση,

Τα μεγέθη στις παρενθέσεις δείχνουν το βαθμό αποδοχής κάθε εναλλακτικού σεναρίου από τις αντίστοιχες ομάδες συμμετεχόντων. Όσο μικρότερο είναι το μέγεθος τόσο μεγαλύτερος ο βαθμός αποδοχής και αντίστροφα.

- στη διερεύνηση των πιθανών 'συμμαχιών' ή 'συγκρούσεων' μεταξύ των ομάδων συμμετεχόντων σε σχέση με τα προτεινόμενα σενάρια, και

- στη διερεύνηση της σύγκλισης - απόκλισης των απόψεων των συμμετεχόντων σε σχέση με τη συγκεκριμένη επιλογή (επικρατέστερο σενάριο).

Η προώθηση λύσεων που διασφαλίζουν το μεγαλύτερο δυνατό βαθμό 'συναί-νεσης' είναι πολύ σημαντική για την επίλυση των προβλημάτων των τοπικών κοινωνιών. Η δυνατότητα εμβάθυνσης από το σχεδιαστή σε πληροφορία που αφορά στις απόψεις τοπικών ομάδων σε σχέση με τις σχεδιαστικές παρεμβάσεις μπορεί να αποτελέσει 'εργαλείο' προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης ευελιξίας και αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων αυτών. Η αξιοποίησή του μπορεί να οδηγήσει στην επιλογή λύσεων ευρύτερα αποδεκτών από τις τοπικές κοινωνίες, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στη δημιουργία μίας πλατφόρμας αλληλεπίδρασης μεταξύ όλων των συντελεστών που εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης απόφασης, χτίζοντας 'γέφυρες επικοινωνίας' και αλληλοκατανόησης των διαφορετικών απόψεων για την εξυπηρέτηση του κοινωνικού οφέλους.