Ο Δημοτικός προγραμματισμός στον τομέα του πολιτισμού

#Μαρία Ν. Ψαρρού

Υπ.Διδάκτωρ

Πάντειο Πανεπιστήμιο 

Τμ. Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού 

Σύμφωνα με τον Κώδικα δήμων και κοινοτήτων (Ν.3463/2006), ο πολιτιστικός τομέας αποτελεί έναν από τους 7 τομείς αρμοδιοτήτων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης. 

Ειδικότερα, βάσει του άρθρου 75, ενθαρρύνεται η ίδρυση πολιτιστικών και πνευματικών κέντρων, καλλιτεχνικών συνόλων, αλλά και η μελέτη και εφαρμογή προγραμμάτων, η διοργάνωση συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων και εκδηλώσεων, προωθούνται οι πολιτιστικές ανταλλαγές σε διεθνές επίπεδο, προβλέπεται η αποφασιστική συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης στην ανάπτυξη του τοπικού πολιτιστικού τουρισμού, ενώ παρέχεται η δυνατότητα ανάληψης της συντήρησης και αξιοποίησης παραδοσιακών και ιστορικών κτιρίων.

Οι αρμοδιότητες αυτές διευρύνθηκαν με το άρθρο 94 του Ν. 3852/2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης − Πρόγραμμα Καλλικράτης» και συμπεριέλαβαν τη χορήγηση αδειών ίδρυσης και λειτουργίας ιδιωτικών μουσικών ιδρυμάτων (ωδείων, μουσικών σχολών, χορωδιών, συμφωνικών ορχηστρών και συγκροτημάτων μουσικής δωματίου, τη συμμετοχή εκπροσώπου του οικείου δήμου στην οργανωτική επιτροπή φεστιβάλ τοπικής εμβέλειας, την επιχορήγηση φορέων που αναπτύσσουν πολιτιστικού χαρακτήρα δραστηριότητες στη χωρική αρμοδιότητα του δήμου, καθώς και όσων συμβάλλουν στην τουριστική ανάπτυξη και προβολή του, ύστερα από απόφαση του δημοτικού συμβουλίου που λαμβάνεται με πλειοψηφία των δύο τρίτων (2/3) των μελών του.

Η διεύρυνση αυτή των αρμοδιοτήτων όχι μόνο δεν συνδυάσθηκε με τη μεταφορά των αντίστοιχων πόρων στους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά πραγματοποιήθηκε στη δυσκολότερη οικονομική και κοινωνική συγκυρία των τελευταίων ετών. Η συρρίκνωση των  διαθέσιμων οικονομικών πόρων, η μείωση του ανθρώπινου δυναμικού, η αναδιοργάνωση των δομών και η επιβεβλημένη από τις συνθήκες έμφαση στη διαχείριση των οξυμένων προβλημάτων της καθημερινότητας, διαμόρφωσαν ένα ιδιαίτερα απαιτητικό πλαίσιο λήψης αποφάσεων για την τοπική αυτοδιοίκηση, με μικρότερες και μεγαλύτερες προκλήσεις, μικρότερα και μεγαλύτερα προβλήματα, η αποτελεσματική διαχείριση των οποίων προϋποθέτει ευέλικτο και ρεαλιστικό προγραμματισμό.

Πώς μπορεί να επιτευχθεί όμως η αποτελεσματικότητα σε σχέση με τον πολιτιστικό προγραμματισμό σήμερα στο χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης;

Για να απαντήσουμε στο ανωτέρω ερώτημα, είναι σκόπιμο να δούμε ποιες μορφές μπορεί να προσλάβει ο πολιτιστικός προγραμματισμός της τοπικής αυτοδιοίκησης (τμηματικός ή συνολικός σχεδιασμός του πολιτιστικού τομέα σε επίπεδο δήμου). 

Απαντώνται τα ακόλουθα:

·         Σχέδια και πολιτικές για επιμέρους πολιτιστικά ζητήματα

Επικεντρώνονται στη θεματική πολιτιστική ανάπτυξη (π.χ. πολιτιστική κληρονομιά, καλλιτεχνική παιδεία, δημιουργία μουσείων). Επέχουν θέση εγγράφων τεκμηρίωσης ή στοιχείων για περαιτέρω μελέτη και ανάλυση ενός θέματος (π.χ. μάστερ πλάν για την πολιτιστική κληρονομιά, στρατηγικές μουσείων ή πολιτιστικών υποδομών).

·         Συνεκτικά πολιτιστικά σχέδια

Πρεσβεύουν μια συνεκτική προσέγγιση στο σχεδιασμό του πολιτιστικού τομέα λαμβάνοντας υπ’ όψη όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού (π.χ. τέχνη, κληρονομιά, βιβλιοθήκες, πολιτιστικές βιομηχανίες). Επικεντρώνονται στο σχεδιασμό βάσει των ανωτέρω πολιτιστικών πόρων, χωρίς να υποδεικνύουν πώς οι πόροι αυτοί μπορούν να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο του συνολικού σχεδιασμού ενός δήμου. Ως τέτοια νοούνται τα στρατηγικά πλάνα για τον πολιτισμό.

·         Λοιπά σχέδια που ενσωματώνουν τον πολιτισμό

Πρόκειται για πολιτιστικά σχέδια ή πολιτικές που αποτελούν τμήματα ευρύτερων δημοτικών προγραμμάτων όπως τα επιχειρησιακά προγράμματα, οι στρατηγικές οικονομικής και τουριστικής ανάπτυξης και τα πλάνα βιώσιμης ανάπτυξης. Τα σχέδια αυτά παρότι δεν εξαντλούν όλο το φάσμα των ζητημάτων που θίγονται στα ολοκληρωμένα δημοτικά πολιτιστικά σχέδια, έχουν τη δυνατότητα να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη τους ή στην υποστήριξη της εφαρμογής τους.

·         Δημοτικός πολιτιστικός σχεδιασμός

O δημοτικός πολιτιστικός σχεδιασμός περιλαμβάνει τις ενέργειες που απαιτούνται αφενός για τον εντοπισμό και τη μόχλευση των πολιτιστικών πόρων ενός δήμου, αφετέρου δε για την ενσωμάτωση των πολιτιστικών πόρων σε όλες τις εκφάνσεις του σχεδιασμού και της λήψης αποφάσεων από την τοπική αυτοδιοίκηση. Η στρατηγική αυτή, όπως συμβαίνει και με την πλειονότητα αντίστοιχων προγραμμάτων, προτείνεται από τη δημοτική αρχή και κυρώνεται από το δημοτικό συμβούλιο.

Εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχεδιασμού και ανάπτυξης που εναρμονίζεται και προωθεί τα χαρακτηριστικά της περιοχής και λαμβάνει υπ’ όψη τους τέσσερις πυλώνες της αειφορίας: την οικονομική ευημερία, την κοινωνική δικαιοσύνη, την περιβαλλοντική υπευθυνότητα και την πολιτιστική άνθηση.

Περιλαμβάνει δύο διακριτές αλλά αλληλοσυνδεόμενες διαδικασίες:

·     ορισμένη διαδικασία που ακολουθείται για την ανάπτυξη ενός πολιτιστικού σχεδίου για το δήμο,

·     συνεχή διαδικασία ενσωμάτωσης του πολιτισμού σε όλες τις εκφάνσεις του δημοτικού προγραμματισμού και της λήψης αποφάσεων.

Η διαδικασία του δημοτικού πολιτιστικού σχεδιασμού προϋποθέτει τα ακόλουθα στοιχεία:

·         Προσδιορισμό πολιτιστικών πόρων

Ο δημοτικός πολιτιστικός σχεδιασμός αναφέρεται στους πολιτιστικούς πόρους υπό ευρεία έννοια (δημιουργικές πολιτιστικές βιομηχανίες, χώρους και εγκαταστάσεις πολιτισμού, φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, φεστιβάλ και γεγονότα, καθώς επίσης στους πολιτιστικούς οργανισμούς).

·         Πολιτιστική χαρτογράφηση

Αποτελεί αφετηρία του δημοτικού πολιτιστικού σχεδιασμού και συνίσταται στη συστηματική διαδικασία  εντοπισμού και καταγραφής των υλικών και άυλων πολιτιστικών πόρων (συχνά χρησιμοποιώντας εφαρμογές GIS).

·         Καθιέρωση πολιτιστικών παραμέτρων

Περιλαμβάνει ενέργειες για την ενσωμάτωση του πολιτισμού ως παραμέτρου σε όλες τις εκφάνσεις του δημοτικού σχεδιασμού και της λήψης αποφάσεων.

·         Ανάπτυξη διατομεακών στρατηγικών

Ο δημοτικός πολιτιστικός σχεδιασμός απαιτεί διευρυμένες συνεργασίες ή κοινούς μηχανισμούς διακυβέρνησης για την υποστήριξη της συνεργασίας ανάμεσα στο δήμο, την κοινότητα και τον ιδιωτικό τομέα.

·         Δίκτυωση και προώθηση της κοινωνικής συναίνεσης

Ο δημοτικός πολιτιστικός προγραμματισμός περιλαμβάνει δίκτυα στον πολιτιστικό τομέα και στρατηγικές για την ενίσχυση της κοινωνικής συναίνεσης.

Η  πολιτιστική χαρτογράφηση αποτελεί πρωταρχικό στάδιο του δημοτικού πολιτιστικού προγραμματισμού. Συμβάλλει στην καταγραφή του πολιτιστικού κεφαλαίου της περιοχής και στην ανάπτυξη βάσης δεδομένων από την οποία μπορούν να προκύψουν ευκαιρίες και προκλήσεις καθώς επίσης να διαμορφωθούν στρατηγικές για την προώθηση της πολιτιστικής ανάπτυξης και την υποστήριξη της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.  Επιπρόσθετα, συμβάλλει στην ανάδειξη προτύπων συγκριτικής αξιολόγησης (benchmarks) για την αξιολόγηση της ανάπτυξης και της παρακολούθηση των αλλαγών στο μέλλον.

Πέραν την πληροφόρησης για την ανάπτυξη του δημοτικού πολιτιστικού προγραμματισμού, η πολιτιστική χαρτογράφηση είναι αναγκαία για την καθιέρωση πολιτιστικών παραμέτρων, τον προβληματισμό δηλαδή σε σχέση με τον πολιτισμό και το πολιτιστικό κεφάλαιο  κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού και λήψης αποφάσεων που αφορούν σε μια ευρεία γκάμα ζητημάτων.

Η πολιτιστική χαρτογράφηση συμβάλλει, επίσης, στην ανάπτυξη πολιτιστικών πόρταλ και μέσων που προβάλλουν και ενισχύουν την πρόσβαση στους  διαθέσιμους πολιτιστικούς πόρους. Έτσι οι μεν κάτοικοι εντοπίζουν και αξιολογούν τους πολιτιστικούς πόρους  και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους που συνθέτουν το πολιτιστικό τους προφίλ, οι δε επισκέπτες ενημερώνονται για αυτά, με αποτέλεσμα την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού αλλά και την αναβάθμιση της στρατηγικής μάρκετινγκ του προορισμού. Επιπρόσθετα, η ανάπτυξη βάσης δεδομένων για πολιτιστικούς πόρους της περιοχής, προάγει τη δικτύωση και τη συνεργασία μεταξύ καλλιτεχνών και επιμέρους πολιτιστικών ομάδων που δρουν στην περιοχή ή εμπνέονται από αυτή.

Ερχόμενοι στο μέχρι πρότινος μείζον ζήτημα της ανάπτυξης πολιτιστικών υποδομών, διαπιστώνουμε ότι η ανάπτυξη των πολιτιστικών υποδομών από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης προσέλαβε κάποια από τις ακόλουθες μορφές:

1.    Πολιτιστικές εγκαταστάσεις ενός σκοπού (π.χ. πινακοθήκη, θέατρο ή μουσείο)

2.    Πολυθεματικά καλλιτεχνικά και πολιτιστικά κέντρα (δημοτικά κέντρα πολιτισμού)

3.    Πολυθεματικές εγκαταστάσεις που παρέχουν υποδομές για κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες (π.χ. χώροι που συνδυάζουν χώρους πολιτισμού, αναψυχής και επιχειρηματικής εγκατάστασης)

4.    Πολιτιστικές συστάδες (clusters) σε μια χωρικά εστιασμένη περιοχή που συνδέεται με την πολιτιστική παραγωγή ή κατανάλωση ή μνημεία  πολιτιστικής κληρονομιάς  

5.    Πολιτιστικές και καλλιτεχνικές θερμοκοιτίδες (incubators) που παρέχουν υποδομές και υποστηρίζουν ποικιλοτρόπως τη πολιτιστική παραγωγή, προωθώντας την ανάπτυξη, τη δημιουργικότητα και την καινοτομία (χώροι παραστάσεων, στούντιο για πρόβες, γραφεία συναντήσεων).

 

Σύμφωνα με τους Newman και Smith (2000), ο προγραμματισμός των  πολιτιστικών υποδομών επικεντρώνεται είτε στις υποδομές είτε στους ανθρώπους.

Ο προγραμματισμός που εστιάζει στους ανθρώπους δίνει έμφαση στην ανάπτυξη εγκαταστάσεων πολλαπλών χρήσεων που ανταποκρίνονται στις ανάγκες των κατοίκων. Στο ιδεολογικό της υπόβαθρο συναντάμε την αποκέντρωση και διάχυση της πολιτιστικής δραστηριότητας.  Σε ζητούμενο, δηλαδή, ανάγεται η ανάπτυξη ή αναζωογόνηση της περιοχής μέσω της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και της κοινωνικής ανάπτυξης, ενώ στόχοι όπως η ανταγωνιστικότητα, οι οικονομίες κλίμακας και το city branding έχουν μικρότερη βαρύτητα.

Ο προγραμματισμός που εστιάζει στις υποδομές, επικεντρώνεται στην ανάπτυξη πολιτιστικών υποδομών που λειτουργούν ως σημεία αναφοράς για την πόλη, προτείνει τη γεωγραφική συγκέντρωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων, αναφέρεται σε δραστηριότητες πολιτιστικής κατανάλωσης ή παραγωγής και πρεσβεύει την ανάπτυξη ή αναζωογόνηση μέσω της οικονομικής ανάπτυξης (π.χ. πολιτιστικός τουρισμός). Στις περιπτώσεις αυτές, ελλοχεύει συχνά ο κίνδυνος ζητήματα που αφορούν τις συγκεκριμένες υποδομές να μονοπωλήσουν το ενδιαφέρον (π.χ. χρηματοδότηση, αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, γόητρο προγράμματος ανάπτυξης), με αποτέλεσμα να παραμεληθούν ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες, θέματα διατήρησης των εγκαταστάσεων, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και πολιτιστικές επιδράσεις των υποδομών.

Η ανάπτυξη πολιτιστικών υποδομών αποτελούσε πάγιο αίτημα της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας στο πλαίσιο της πολιτιστικής ανάπτυξης και αποκέντρωσης, και ως εκ τούτου πρωταρχικό στόχο των δημοτικών αρχών. Οι πολιτιστικές υποδομές προωθούνταν μάλιστα από αναπτυξιακά προγράμματα περιφερειακού, εθνικού ή ευρωπαϊκού χαρακτήρα ως στόχοι μέσω αντίστοιχων αποτελεσμάτων και εκροών.

Η στόχευση αυτή φαίνεται ότι διαφοροποιείται πλέον υπό το βάρος της οικονομικής κρίσης. Σύμφωνα με την πρόταση για τη διαμόρφωση της Εθνικής Αναπτυξιακής Στρατηγικής του τομέα πολιτισμού 2014-2020, του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού, σε κύριος στόχο ανάγεται η εδραίωση του τομέα του Πολιτισμού και των Δημιουργικών Βιομηχανιών ως ζωτικού παράγοντα του νέου μοντέλου της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας για τη δημιουργία εισοδήματος και απασχόλησης, με άξονα τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και με την εφαρμογή καινοτομίας για έξυπνη εξειδίκευση.

Η ανάπτυξη πολιτιστικών υποδομών εστιάζεται σε επιμέρους γεωγραφικές περιοχές που πλήττονται από κοινωνικά προβλήματα, καθώς επίσης κατευθύνεται στα αστικά κέντρα που αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις, ενώ ζητούμενο αποτελεί η ανάπτυξη δράσεων που θα αξιοποιούν τις συνέργειες μεταξύ των υφισταμένων υποδομών και θεσμών για τη δημιουργία θετικών εξωτερικών οικονομιών, θα αναπτύσσουν τη νέα επιχειρηματικότητα στον τομέα, και θα  βελτιώνουν το “brand name” της χώρας.  

Βασικές προτεραιότητες ανάπτυξης αποτελούν η αποτελεσματική και αποδοτική αξιοποίηση και λειτουργία των πολιτιστικών επενδύσεων και υποδομών, η οργάνωση πολιτιστικών θεσμών, ευρωπαϊκής ή και παγκόσμιας εμβέλειας, η κρατική ενίσχυση ιδιωτικών πρωτοβουλιών και η κινητοποίηση ιδιωτικών κεφαλαίων για την πραγματοποίηση ιδιωτικών επενδύσεων σε επιλεγμένες δραστηριότητες του τομέα του πολιτισμού, η ανάπτυξη του τομέα του πολιτισμού στην Ψηφιακή Εποχή και στην Κοινωνία της Πληροφορίας, η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού του τομέα του πολιτισμού, η προώθηση της συμβολής του τομέα στην προσπάθεια αύξησης της απασχόλησης, η αποτελεσματική, αποδοτική και ποιοτική οργάνωση και λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών και των κρατικών θεσμών του τομέα του πολιτισμού, η ενίσχυση της έρευνας και ανάπτυξης στον τομέα του πολιτισμού, η αναβάθμιση και προστασία πολιτιστικού περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με την προστασία του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος, η ενίσχυση διακρατικής πολιτιστικής συνεργασίας και η ανάδειξη του τομέα του πολιτισμού ως βασικού παράγοντα ανάπτυξης των διασυνοριακών - διαπεριφερειακών συνεργασιών.

Από τα παραπάνω, προκύπτει εύλογα ότι ο ολοκληρωμένος πολιτιστικός σχεδιασμός στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης συνιστά τη νέα μεγάλη πρόκληση για τους ΟΤΑ. Ο σχεδιασμός αυτός εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να αποσκοπεί μόνο στην ανάπτυξη πολιτιστικών εγκαταστάσεων, αφού τόσο η έλλειψη πόρων για την ολοκλήρωση τους όσο και η αλλαγή του προσανατολισμού των αναπτυξιακών στρατηγικών, δεν την ευνοούν. Αδήριτη καθίσταται η ανάγκη για στοχευμένες πολιτικές που θα δίνουν έμφαση στην παροχή υπηρεσιών στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης και της ενίσχυσης της απασχόλησης.