Συγκριτική αξιολόγηση των χώρων αστικού πράσινου στο Βόλο

#Κώστας Παπαγιάννης, 
#Χρήστος Καμπούρης

Φοιτητές Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφ. Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 

Η εργασία περιλαμβάνει, αρχικά, μια σύντομη αναφορά στην ιστορική εξέλιξη του σχεδίου πόλης του Βόλου και πραγματοποιείται μια αναφορά σε δύο βασικά πολεοδομικά χαρακτηριστικά: στο κέντρο της πόλης και στους ελεύθερους κοινόχρηστους χώρους. Στη συνέχεια γίνεται εστίαση στους Χώρους Αστικού Πρασίνου και πιο συγκεκριμένα, αναλύονται και αξιολογούνται τα πάρκα και οι πλατείες του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου. Τέλος, λαμβάνοντας υπόψη τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης των πάρκων και των πλατειών, προτείνονται δράσεις, οι οποίες θα συμβάλουν στην βιώσιμη και αειφορική ανάπτυξη και διαχείριση τους.
Το ζήτημα της ανεπάρκειας των χώρων πράσινου στο Βόλο συζητιέται ήδη από το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της πόλης (1882-1883). Το Σχέδιο αυτό, λόγω της γενικότερης ασάφειας των προτάσεων του ως προς την ορθή διαμόρφωση των χρήσεων γης και των όρων δόμησης, κρίθηκε τελείως ανεπαρκές ως πρόγραμμα εξοπλισμού της πόλης  με κεντρικούς δημόσιους χώρους και λειτουργίες, ικανό να προωθήσει την επερχόμενη από τότε ανάπτυξη της πόλης(www.greenkeys-project.net).

Τις δεκαετίες που ακολούθησαν την έγκριση του πρώτου αυτού Πολεοδομικού Σχεδίου, η διάρθρωση των χρήσεων γης βασίστηκε στη διαδικασία αυτοχωροθέτησης των διαφόρων αστικών και οικονομικών δραστηριοτήτων (Οικονόμου & Πετράκος, 2005). Η εικόνα της πόλης που είχε διαμορφωθεί κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα έως σήμερα.

Η πόλη του Βόλου παρουσιάζει  μια συμπαγή  μορφή δόμησης, χωρίς ιδιαίτερα υψηλή πυκνότητα αλλά με ελάχιστους δημόσιους χώρους στο κέντρο της. Από τοπρώτο πολεοδομικό σχέδιο του 1882, στο ρυμοτομικό σχέδιο του 1930, το σχέδιο επεκτάσεων του 1956 αλλά και στο Γ.Π.Σ. του 1985 με την αναθεώρησή τουτο 1992, η ποιότητα του αστικού χώρου και η δημιουργία ελεύθερων κοινοχρήστων χώρων αποτελεί διαχρονικά βασικό στόχο του σχεδιασμού (www.greenkeys-project.net)

Σχετικά πρόσφατα, και υπό την επίδραση των νέων τάσεων αστικού σχεδιασμού και των σχετικών πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έγιναν δύο επεμβάσεις αστικής ανάπλασης: της πλατείας Ρήγα Φεραίου και της παραλιακής ζώνης του Αναύρου. Στην πλατεία Ρήγα Φεραίου χωροθετήθηκαν δημόσια κτίρια, ενώ η περιοχή του Αναύρου αποτέλεσε ζώνη αναψυχής και τουρισμού, ιδιαίτερα έπειτα από την κατασκευή του ξενοδοχείου Ξενία το 1961  και τις  μετέπειτα αναμορφώσεις του (Χαστάογλου, 2002).

Η έλλειψη κοινόχρηστων χώρων στον εσωτερικό ιστό της πόλης εξισορροπείται ως ένα βαθμό από τηνπαραθαλάσσια ζώνη, δηλαδή το κεντρικό κρηπίδωμαμέχρι την περιοχή του Αναύρου με μήκος περίπου 17χλμ. Επίσης, σημαντική προσφορά σε κοινόχρηστους χώρους έγινε καιμε τις αναπλάσεις παλιών βιομηχανικών περιοχών και κτιρίων, μεσημαντικότερη αυτή του πλινθοκεραμοποιείου Τσαλαπάτα, έπειτα απόχρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού προγράμματος URBAN I (1994-1999). Συνολικά το Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου προσαύξησε την επιφάνεια δημοσίων χωρών του κατά περίπου 40 στρέμματα, από την επανάχρηση όλου του βιομηχανικού αποθέματος τις τελευταίες δεκαετίες (www.greenkeys-project.net).

Όσον αφορά, πάντως, το αστικό πράσινο στους κοινόχρηστους χώρους, σύμφωνα με την Μελέτη για την Αναθεώρηση και Επέκταση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (2009), το πολεοδομικό συγκρότημα παρουσιάζει έλλειψη πρασίνου. Συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για έλλειψη 357 στρεμμάτων, χωρίς να υπολογίζονται οι εκτάσεις του Σωρού και της Αγριάς. Τα στοιχεία του Δήμου αναφέρουν, ότι αν και το αποδεκτό ποσοστό πρασίνου ανά κάτοικο είναι τα 9 τ.μ., σύμφωνα και με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, το πραγματικό ποσοστό είναι χαμηλότερο και ανέρχεται στα 6,4 τ.μ. Χαρακτηριστικό πάντως είναι, ότι Ν. Ιωνία από μόνη της υπερκαλύπτει το ποσοστό αυτό με το ποσοστό να υπολογίζεται στα 15,35 τ.μ. (κυρίως χάρη στο πάρκο του ελικοδρομίου). Τα μικρά πάρκα, όμως, μέσα στις γειτονιές, γνωστά και ως ‘pocketparks’ στη διεθνή πολεοδομική βιβλιογραφία, αν και έχουν μεγάλη σημασία για την ποιότητα του αστικού χώρου και τη ζωή των κατοίκων απουσιάζουν και από τη συγκεκριμένη περιοχή.

Γενικότερα, ως χώροι αστικού πρασίνου θεωρούνται οι ελεύθεροι χώροι, οι οποίοι βρίσκονται μέσα σε αστικό ιστό και στους οποίους κυριαρχεί το φυσικό ή τεχνητό πράσινο(αυτοφυής ή φυτεμένη βλάστηση), η φυτοκάλυψη καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της επιφάνειας τους, και είναι άμεσα ή έμμεσα διαθέσιμοι στους χρήστες. (Levent et al, 2009). Ως χώροι χαμηλού αστικού πρασίνου θεωρούνται όσοι καλύπτονται από χλόη, θάμνους και χαμηλές διαμορφώσεις (παρτέρια, νησίδες). Ως χώροι υψηλού αστικού πρασίνου θεωρούνται όσοι καλύπτονται από δένδρα, τα οποία έχουν αποκτήσει κρίσιμη μάζα, ύψος και κόμη. Αντίθετα, δεν θεωρούνται χώροι αστικού πράσινου οι στενές νησίδες μεταξύ των λωρίδων κυκλοφορίας ή η παρόδια καλλωπιστική φύτευση στα πεζοδρόμια των οδών και οι αδόμητοι χώροι με χρήση.

Οι χώροι πρασίνου αναλαμβάνουν σημαντικό ρόλο στην βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων καθώς, λόγω των πολλαπλών ωφελειών τους τόσο στην βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και στην κοινωνική συνοχή και στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Ακόμα, η Θεματική Στρατηγική για το Αστικό Περιβάλλον, αναφέρεται στους πράσινους χώρους, για την προστασία της βιοποικιλότητας στους φυσικούς χώρους των πόλεων αλλά και την αειφορική αστική διαχείριση και τον αειφορικό πολεοδομικό σχεδιασμό (Τσοπουρίδου, 2009).

Η σωστή λειτουργία ενός χώρου πρασίνου και η βιωσιμότητα του εξαρτάται, κατά μεγάλο βαθμό από τον σχεδιασμό, τον βαθμό ασφάλειας και την συνεχή συντήρηση του. Στοιχεία όπως α) το κόστος συντήρησης του χώρου, β) ο φωτισμός του χώρου και γ) η επιλογή της βλάστησης σύμφωνα με την δυνατότητα συντήρησης και ανταπόκρισης ανάπτυξης, είναι κρίσιμα για την ποιότητα τους χώρου και τα αποτελέσματα στη γύωρ περιοχή. Ιδιαίτερα όσον αφορά στη συντήρηση και το φωτισμό έχει αποδειχτεί ότι τα στοιχεία αυτά από μόνα τους αρκούν για να ανατρέψουν τις καλές προθέσεις του σχεδιασμού: ένας παραμελημένος ή σκοτεινός δημόσιος χώρος υποβαθμίζει αντί να αναβαθμίζει τη γύρω αστική περιοχή.

Βασικό στοιχείο για τον σχεδιασμό των χώρων πρασίνου είναι και η προσβασιμότητα τους. Η ποιότητα ζωής σε μιας συνοικία ή πόλη καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό και από τη δυνατότητα πρόσβασης όλων των κατοίκων στους πράσινους χώρους (Ψαθά & Δέφνερ, 2011). Κρίσιμη θεωρείται η απόσταση 15 λεπτών περπατήματος από τα πάρκα και τις πλατείες, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος.

Για όλους τους παραπάνω λόγους στις ευρωπαϊκές πόλεις οι χώροι πράσινου αποτελούν έναν από τους βασικούς άξονες που διαμορφώνουν τις συνθήκες διαβίωσης των πολιτών, καθώς η σωστή διαχείριση του αστικού πράσινου συνδέεται άμεσα με την βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων και την ποιότητα του αστικού χώρου.

Μια χαρακτηριστική περίπτωση πόλης που θεωρείται ως πρότυπο διαχείρισης του αστικού πράσινου, είναι η πόλη του Μάντσεστερ στην Αγγλία. Την προηγούμενη δεκαετία, μετά από την εκπόνηση ενός στρατηγικού σχεδίου για τους χώρους πρασίνου και τη διαχείριση τους υλοποιήθηκε σε 3 φάσεις ένα ολοκληρωμένο σχέδιο με βάση τους ήδη υπάρχοντες χώρους  και τις ανάγκες που υπήρχαν.Έτσι η πόλη του Μάντσεστερ βάσει του ολοκληρωμένου σχεδίου διαθέτει 1000 στρέμματα αστικού πρασίνου με πολλά μικρά πάρκα διάσπαρτα χωροθετημένα μέσα στην πόλη.

Η κατάσταση στις ελληνικές πόλεις είναι βέβαια αρκετά διαφορετική. Η Ελλάδα παρουσιάζει τη χαμηλότερη κατά κεφαλή αναλογία αστικού πρασίνου σε όλη την Ευρώπη.Όσον αφορά το αστικό πράσινο στο Βόλο, αυτό καλύπτει μόλις το 5% της συνολικής έκτασής του, (146,64 στρέμματα), ενώ η αναλογία πρασίνου ανά κάτοικο είναι 6,43 τετραγωνικά μέτρα, αρκετά μικρότερη από την αντίστοιχη των μεσαίων και μικρών πόλεων στην Ευρώπη. Ενδεικτικά τα αντίστοιχα μεγέθη είναι στο Άμστερνταμ 27 τ.μ., στη Ζυρίχη 35 τ.μ., στην Ουάσιγκτον 50 τ.μ., στη Δρέσδη 144 τ.μ. και σε Λονδίνο, Ρώμη και Παρίσι 9 τ.μ. Η αναλογία είναι όμως αρκετά μικρότερη και από το αποδεκτό πρότυπο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (9 τ.μ./κάτοικο), το οποίο ισχύει προκειμένου οι πόλεις να θεωρούνται βιώσιμες για τους κατοίκους τους.

Στον πίνακα παρουσιάζονται οι υφιστάμενοι χώροι πρασίνου κατηγοριοποιημένοι σε τέσσερεις ομάδες: τις παιδικές χαρές, τις πλατείες, τα πάρκα συνοικιών και τα πάρκα πόλης. Ακόμη, παρουσιάζονται οι θεωρητικές ανάγκες σε πράσινο με βάση τον πληθυσμό και κάποια σταθερότυπα, καθώς επίσης και το ισοζύγιο των δύο παραπάνω κατηγοριών. Τα στοιχεία αναφέρονται στο σύνολο της Οικιστικής Ενότητας Βόλου (ΟΕΒ), αλλά και στις πιο σημαντικές Πολεοδομικές Ενότητες (ΠΕ).

Πιο συγκεκριμένα, στο σύνολο της πόλης παρατηρείται αρνητικό ισοζύγιο στα πάρκα συνοικιών και θετικό στις πλατείες και τις παιδικές χαρές. Στην πολεοδομική ενότητα Μεταμόρφωση -Ανάληψη - Αγ. Νικόλαος παρατηρείται σημαντικά αρνητικό το ισοζύγιο στις κατηγορίες πάρκο πόλης και αρνητικό στις κατηγορίες πάρκο και παιδικές χαρές, ενώ θετικό εμφανίζεται μόνο στην κατηγορία πλατείες.

Τα ίδια χαρακτηριστικά εμφανίζονται στην πολεοδομική ενότητα Οξυγόνο - Επτά Πλατάνια - Παλιό Λιμεναρχείο, με σημαντικές ελλείψεις στην κατηγορία πάρκο πόλης. Στην ίδια κατηγορία υστερεί και η πολεοδομική ενότητα της  Νέας Δημητριάδας, όπου πάντως το ισοζύγιο εμφανίζεται θετικό στις κατηγορίες παιδικές χαρές και πλατείες. Τέλος, η πολεοδομική ενότητα Αγ. Κωνσταντίνος παρουσιάζει τα αντίθετα χαρακτηριστικά, έχοντας θετικό ισοζύγιο μόνο στην κατηγορία πάρκο πόλης.

Εκτάσεις χώρων πρασίνου στο σύνολο της πόλης και στις σημαντικότερες Πολεοδομικές Ενότητες (Πηγή: Αναθεώρηση – Επέκταση ΓΠΣ Βόλου - Β1 Στάδιο, Ιδία επεξεργασία)

Τα μεγαλύτερα Πάρκα και Πλατείες του πολεοδομικού συγκροτήματος  απεικονίζονται στο Χάρτη και είναι τα εξής:

Πάρκο Αγίου Κωνσταντίνου	Πλατεία Ελευθερίας
Πάρκο Αναύρου	Πλατεία Ευαγγελίστριας
Πάρκο Ασύλου	Πλατεία Νεολαίας
Πάρκο Καραγάτς	Πλατεία Πανεπιστημίου
∆ημοτικό Πολιτιστικό Πάρκο  ή Άλσος Ν. Ιωνίας	Πλατεία Ν. Δημητριάδας
Πάρκο Χιλιαδούς
Πάρκο ΟΤΕ Ν. Ιωνίας
Πάρκο Πεδίου του Άρεως
Πάρκο Κύπρου
Πάρκο Αγ. Αναργύρων
Παραλιακό Πάρκο Γλυπτών
Πάρκο Ρήγα Φεραίου
Πάρκο Καλλιθέας

 

Τα παραπάνω πάρκα και πλατείες αξιολογήθηκαν ύστερα από επιτόπια επίσκεψη και παρατήρηση σε διάφορες ώρες της ημέρας ως προς τους εξής παράγοντες: την κατάσταση συντήρησης, την επάρκεια σε πράσινο (βλάστηση) και την ευκολία πρόσβασης για όλες τις ομάδες του πληθυσμού (π.χ. παιδιά και άτομα με ειδικές ανάγκες). Αξιολογήθηκαν επίσης η επάρκεια του φωτισμού και η καθαριότητα και βαθμολογήθηκε η επισκεψιμότητα. Τα αποτελέσματα εμφανίζονται συνοπτικά στον πίνακα που ακολουθεί

Πίνακας Αξιολόγησης των Πάρκων και Πλατειών του ΠΣ Βόλου  

	Πράσινο	Πρόσβαση	Φωτισμός	Καθαριότητα	Επισκεψιμότητα
Πάρκο Αγίου Κωνσταντίνου	+++	+++	++	+	+++
Πάρκο Αναύρου	++	+++	+	++	++
Πάρκο Ασύλου(Αθλητικό Κέντρο Νεότητας)	+++	+++	+++	++	+++
Πάρκο Καραγάτς	+++	++	++	++	++
Άλσος Ν. Ιωνίας(Δημοτικό Πολιτιστικό Πάρκο)	+++	++	+	+++	++
Πάρκο Χιλιαδούς	+++	+++	++	+	++
Πάρκο ΟΤΕ Ν. Ιωνίας	+++	++	+++	++	++
Πάρκο Πεδίου του Άρεως	+	+	+	+	+
Πάρκο Κύπρου	++	+++	++	++	++
Πάρκο Αγ. Αναργύρων	+++	+++	++	++	+++
Παραλιακό Πάρκο Γλυπτών	+	+++	+	++	+
Πάρκο Ρήγα Φεραίου	+++	+++	++	+	+
Πάρκο Καλλιθέας	++	++	+	++	++
Πλατεία Ελευθερίας	++	+++	+++	++	+++
Πλατεία Ευαγγελίστριας	+	+++	+++	+++	++
Πλατεία Νεολαίας	+++	+	++	+	+
Πλατεία Πανεπιστημίου*	++	+++	+++	++	+++
Πλατεία Ν. Δημητριάδας	+++	+++	+++	++	++
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ	2,4	2,5	2,0	1,8	2,0

*Για την περίπτωση της Πλατείας Πανεπιστημίου, που είναι πλέον η κεντρικότερη πλατεία της πόλης, η βαθμολογία αφορά την κατάσταση πριν την κατάληψη από τις σημερινές χρήσεις που έχουν ουσιαστικά καταργήσει το χαρακτήρα της πλατείας και έχουν υποβαθμίσει βάναυσα την αισθητική του χώρου.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω στοιχεία, μπορούμε να πούμε πως οι χώροι αστικού πρασίνου (με βάση τον ορισμό που προηγήθηκε), υστερούν κυρίως σε καθαριότητα και φωτισμό, ενώ έχουν καλή προσβασιμότητα και μάλλον μέτρια επισκεψιμότητα. Όσον αφορά την επάρκειά τους, μεγαλύτερο πρόβλημα αντιμετωπίζουν οι κεντρικές συνοικίες της πόλης, όπου οι ελεύθεροι κοινόχρηστοι  χώροι είναι σχεδόν ανύπαρκτοι.

Όσον αφορά στους υπάρχοντες χώρους πράσινου, το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στο πάρκο του Πεδίου του Άρεως που αν και είναι ένα από τα μεγαλύτερα πάρκα της πόλης βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση, όσον αφορά την επάρκεια και την ποιότητα πρασίνου, του φωτισμού, και της καθαριότητας. Αν και συνορεύει µε την περιοχή της Νεάπολης, µε το θαλάσσιο μέτωπο και µε το Πανεπιστημιακό συγκρότηµα του Πεδίου του Άρεως, δυστυχώς δεν λειτουργεί ως χώρος αναψυχής για τους κατοίκους των γύρω συνοικιών, ούτε ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων. Η πρόσβαση του είναι δύσκολη, καθώς η είσοδος βρίσκεται σε κεντρικό οδικό άξονα (Λεωφόρος Αθηνών) με ιδιαίτερα αυξημένο κυκλοφοριακό φόρτο, και χωρίς να υπάρχει κάποιος ασφαλής τρόπος προσέγγισης (π.χ. πεζογέφυρα). Έτσι, καθίσταται εξαιρετικά επικίνδυνη η επισκεψιμότητα για συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες, όπως ηλικιωμένοι και μικρά παιδιά.

Αντίθετα, μια από τις καλύτερες περιπτώσεις οργάνωσης και διαχείρισης είναι το πάρκο Ασύλου. Το πάρκο αυτό συνδυάζει αθλητικές εγκαταστάσεις (αίθουσα βαρών, μπάσκετ, τένις, βόλεϊ), πράσινο και χώρο για τζόκινγκ, ενώ παράλληλα η πρόσβαση σε αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με αυτοκίνητο, ποδήλατο, με τα πόδια αλλά και με το αστικό λεωφορείο. Για το λόγω αυτό, και σε συνδυασμό με την καθαριότητα και τον κατάλληλο φωτισμό, βρίσκεται στις πρώτες θέσεις προτίμησης και επισκεψιμότητας.

Μία ακόμη καλή περίπτωση οργανωμένου πάρκου φαίνεται να αποτελεί το Δημοτικό Πολιτιστικό Πάρκο ή Άλσος Ν. Ιωνίας. Στο πάρκο αυτό, εκτός από τις αθλητικές εγκαταστάσεις και τις διαδρομές για περίπατο, βρίσκεται και το Ανοιχτό Θέατρο Νέας Ιωνίας. Έτσι, συγκεντρώνει και πολιτιστικό ενδιαφέρον, τουλάχιστον κατά τους θερινούς μήνες.

Βιβλιογραφία

•         Levent  B.  T., Vreeker R.  καιNijkamp P. (2009), A Multi-Criteria Evaluation of Green Spaces in European Cities. European Urban and Regional Studies

•         Οικονόμου Δ. , Πετράκος Γ. (1999),  ''Η Ανάπτυξη των Ελληνικών Πόλεων'', Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας

•         Πούλιου Α. (2007), ''Διαχείριση χώρων πρασίνου, ο ρόλος τους στην Αστική Ανάπτυξη'', Μεταπτυχιακή Διατριβή, ΤΜΧΠΠΑ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος

•         Χαστάογλου Β. (1995), ''Βόλος: Πορτραίτο της πόλης τον 19ο και 20ο αιώνα'', Βόλος

•         Μελέτη για την Αναθεώρηση και Επέκταση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου - Β1 Στάδιο, 05/12/2009

•         Χρηματοδοτικό πρόγραμμα «Αστική Αναζωογόνηση 2012-2015»

•         Ψαθά Ε., Δέφνερ Α. (2011) ‘Ο προσδιορισμός της ποιότητας της αστικής ζωής. Ποιοι παράγοντες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην Ελλάδα;’, Πρακτικά 9ου Τακτικού Επιστημονικού Συνεδρίου της Ελληνικής /Εταιρείας Περιφερειακής Επιστήμης, Αθήνα: 5-6 Μαίου 2011