Υπάρχει συνταγή για να καταφέρει μια πόλη να γίνει " Global " ;

@Πηγή:www.localit.gr*

Ο ρόλος των πόλεων στη σύγχρονη εποχή.

Στην εποχή μας οι σχέσεις τοπικού και παγκόσμιου αναδιατάσσονται.Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης προσλαμβάνει νέες διαστάσεις μέσω των οποίων Πόλεις – Κλειδιά κατέχουν ρόλο, μερικές φορές σημαντικότερο και από τα κράτη στα οποία υπάγονται. Πρόκειται για την εποχή των αντιθέσεων κατά την οποία στην ίδια πόλη μπορεί να συνυπάρχει ο καπιταλισμός, η φτώχια, οι οικονομικοί μετανάστες, οι ουρανοξύστες και οι παράγκες. Το υπερ-τοπικό συνυπάρχει με το τοπικό. Οι χρονο-αποστάσεις οδηγούν στη «συρρίκνωση» του πλανήτη και φέρνουν κοντύτερα πόλεις όπως το Λονδίνο με τη Νέα Υόρκη.  Το διαδίκτυο έχει εκμηδενίσει τις αποστάσεις και κανένα κράτος δεν μπορεί να απομονωθεί από τον υπόλοιπο πλανήτη. 

Ωστόσο αποτελεί μύθο το γεγονός ότι επωφελούνται όλοι από τα νέα δεδομένα. Εκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες και δεν θα μετακινηθούν ποτέ τους εκτός των συνόρων του κράτους που γεννήθηκαν. Ο ρόλος που έχουν πλέον οι πόλεις, οδηγεί ορισμένους επιστήμονες να διατυπώνουν την άποψη ότι οι Global Cities, αλλάζουν τον παγκόσμιο χάρτη. Σύμφωνα με την καθηγήτρια Σ. Σάσσεν «ο παγκόσμιος χάρτης ξανασχεδιάζεται με επίκεντρο τις μεγάλες πόλεις του κόσμου οι οποίες μοιράζονται περισσότερα κοινά μεταξύ τους απ’ όσα τις ενώνουν με τις ενδοχώρες τους…». 
Ένας εργαζόμενος στην Νέα Υόρκη μπορεί να ταξιδεύει συχνότερα και να μεταβαίνει στο Λονδίνο και το Πεκίνο, παρά στην Καλιφόρνια ή την Ουάσιγκτον.   Την ίδια ώρα επιστημονική έρευνα του περιοδικού Foreign Policy εμφανίζει ενδιαφέροντα στοιχεία για το ρόλο που διαδραματίζουν σε επίπεδο, οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό και γενικότερα αναπτυξιακό οι 60 σημαντικότερες παγκόσμιες πόλεις. 
Ως Megacities χαρακτηρίζονται σε όλο τον κόσμο 19 πόλεις οι οποίες έχουν πληθυσμό άνω των 10 εκατομμυρίων. Τρείς από τις πρώτες 15 βρίσκονται σε αναπτυσσόμενες χώρες. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία της έρευνας το 2008 σημειώθηκε πληθυσμιακή «έκρηξη» και για  πρώτη φορά οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε πόλεις και όχι σε αγροτικές περιοχές. Οι οικονομικοί αναλυτές και οι ειδικοί επιστήμονες που συμμετείχαν στην έρευνα κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το 2025, αναμένεται να προστεθούν στο κατάλογο των Mega-cities  οκτώ επιπλέον πόλεις (μεταξύ αυτών οι: Chennai, Guangzhou, Τζακάρτα, Κινσάσα, Λαγός, Lahore, και Shenzhen).

 

Όπως φαίνεται και από τον σχετικό πίνακα,  στην δεκάδα των Global Cities την πρώτη θέση την κατέχει η Νέα Υόρκη, ακολουθεί το Λονδίνο και μετά το Παρίσι. (Καλές επιδώσεις σημειώνουν και πόλεις όπως το Πεκίνο, η Μόσχα και η Σαγκάη). Από τα στοιχεία της έρευνας φαίνεται ότι το Λονδίνο έχει πληγεί λιγότερο από τις υπόλοιπες πόλεις από την οικονομική κρίση που έχει ξεσπάσει. Μεταξύ των πόλεων που σημειώνουν  αξιόλογες επιδόσεις είναι το Βερολίνο, το Καράτσι και η Γκουανγκτσού (αξιολογείται ως η ταχύτερα αναπτυσσόμενη πόλη). Ηγέτιδες δυνάμεις σε διπλωματικό και πολιτικό επίπεδο είναι κατά σειρά  οι: Ουάσιγκτον, Νέα Υόρκη, Βρυξέλλες και Παρίσι. Σε ότι αφορά την επιχειρηματική δράση, η Νέα Υόρκη κατέχει την πρώτη θέση, τη δεύτερη το Τόκιο και την τρίτη το Παρίσι.   
Στο νέο αστικό τοπίο των Mega και Global Cities, οι  μελετητές διαπιστώνουν αυξημένη κινητικότητα μεταξύ των πόλεων, τάσεις τηλεπικοινωνιακής και οδικής διασύνδεσης, ενώ παρατηρείται και η ανάπτυξη ενός νέου μοντέλου αστικοποίησης.  Η γεωπολιτική θέση σε συνδυασμό με τις παραγωγικές βιομηχανικές μονάδες υψηλής τεχνολογίας που κατείχαν ορισμένες πόλεις αποτελούν μερικούς από τους βασικούς λόγους που συνέβαλαν προκειμένου να αναπτυχθούν και να εξελιχτούν σε κόμβους του παγκόσμιου συστήματος. Για παράδειγμα Λονδίνο, Παρίσι, Άμστερνταμ και Ζυρίχη[1].

Η συνταγή για να γίνει μια πόλη παγκόσμιο κέντρο 

Υπάρχει συγκεκριμένη συνταγή για να καταφέρει μια πόλη να γίνει Παγκόσμια Πόλη; Όχι. Υπάρχουν όμως συγκεκριμένα συστατικά τα οποία διαφοροποιούνται κατά περίπτωση.  Οι ανοικτές αγορές, η εύκολη πρόσβαση στην πληροφόρηση και την τεχνολογία, τα χαμηλά εμπόδια στο εξωτερικό εμπόριο και τις επενδύσεις, η ελευθερία του τύπου καθώς και τα φορτία των πολιτιστικών ευκαιριών, αποτελούν μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά των πόλεων που ξεπερνούν την εσωστρέφεια των εσωτερικών τους συνόρων και διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διεθνή σκηνή. Νέα Υόρκη, Λονδίνο και  Παρίσι βρίσκονται στην κορυφή της  παγκόσμιας πυραμίδας των πόλεων.  Εξέχουσα θέση σε επίπεδο μεγάλων οικονομικών επενδύσεων και διεθνών διασυνδέσεων κατέχουν οι πόλεις: Άμστερνταμ, Dubai και  Κοπεγχάγη. Με θεσμικές παρεμβάσεις κατάφεραν να αποτελέσουν τη βάση σημαντικών ξένων χρηματοπιστωτικών αγορών.

Μπορεί μια πόλη να αναπτυχθεί και να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο;

Τρία παραδείγματα

Η Κινεζική πόλη Chongqing

Μια από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες πόλεις του κόσμου χαρακτηρίζεται αυτή τη στιγμή η πόλη της Κίνας Chongqing, η οποία βρίσκεται σε μία μητροπολιτική περιοχή στην οποία σημειώνεται πληθυσμιακή έκρηξη της τάξεως των 32 εκατομμυρίων. Ο δήμαρχος της πόλης για να μπορέσει να επιτύχει το στόχο του πληρώνει ειδικούς συμβούλους, ενώ συλλέγει πληροφορίες από αδελφοποιημένες πόλεις, όπως το Τορόντο και από άρθρα αναγνωρισμένων οικονομικών αναλυτών όπως του Thomas Friedman (αρθρογράφου αναλυτή των NY TIMES, ο οποίος συχνά κάνει αναφορές στο διεθνές εμπόριο, τη Μέση Ανατολή και το Περιβάλλον). Ο δήμαρχος Wang Hongju όπως επισημαίνουν οικονομικοί μελετητές επεδίωξε επιτυχώς να προσελκύσει ξένους επενδυτές της βαριάς βιομηχανίας. Τα τελευταία χρόνια έχει προχωρήσει σε μία τεράστια επένδυση, η οποία ξεπερνάει τα 3 δισεκατομμύρια δολάρια.

Βερολίνο

Με έξυπνες επενδύσεις και σωστό πολεοδομικό σχεδιασμό μια πόλη μπορεί από περιφερειακός δορυφόρος να μετατραπεί σε παγκόσμια δύναμη. Από το 2001 και μετά η  πολιτική ηγεσία του δήμου του Βερολίνου έχει καταφέρει να αναδείξει την πόλη ως ένα επιτυχημένο μοντέλο αστικής ανάπτυξης και ανανέωσης. Βαθμιαία το Βερολίνο έχει αποκτήσει  τη φήμη μια «ζωντανής και δημιουργικής μητρόπολης». Η κατασκευή ενός νέου υπερσύγχρονου διεθνούς αερολιμένα, η επιτυχής διεξαγωγή του Παγκόσμιου Κυπέλου το 2006 και η καθιέρωση του μουσικού φεστιβάλ για την Εβδομάδα Ασίας και Ειρηνικού αποτελούν ορισμένους από τους βασικού άξονες πάνω στους οποίους βασίστηκε για να εισέλθει σε μια νέα εποχή. Πάντως δεν λείπουν και οι επικριτές, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι εστιάζεται το ενδιαφέρον του δήμου περισσότερο στην εικόνα παρά στην ουσία, με συνέπεια να υπάρχουν σημαντικά ελλείμματα στον προϋπολογισμό.  

Καράτσι

Ο 38χρονος δήμαρχος του Καράτσι Μουσταφά Καμάλ έχει καταφέρει να μετατρέψει μια πόλη, η οποία είναι συχνά στην επικαιρότητα κυρίως λόγω θρησκευτικών συγκρούσεων, σε ένα αναπτυσσόμενο κέντρο διεθνών επενδύσεων. Ενθαρρύνει τις διεθνείς συναλλαγές, ενισχύει το τουριστικό προϊόν και ταυτόχρονα υιοθετεί καινοτόμες ιδέες για την ανάπτυξη του αστικού σχεδιασμού. Στόχος του είναι όπως δηλώνει και επίσημα να μετατρέψει το Καράτσι στο «επόμενο Ντουμπάι.» Για να πρασινίσει την πόλη έχει εκπονήσει ένα σχέδιο, που  προβλέπει να φυτευτούν χιλιάδες δέντρα στους δρόμους και στα πάρκα. Μάλιστα για να εμποδίσει όσους στέκονται εμπόδιο στα σχέδια του έχει ανακοινώσει ότι όποιος εντοπιστεί να καταστρέφει τα δέντρα θα συλλαμβάνεται! Ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ISO)  έχει χορηγήσει στην πόλη ISO 9001 για την παροχή υπηρεσιών  προς τους πολίτες της.

Glocalization(από το Global και Local) η πραγματική διάσταση του Globalization

Παραμένοντας κάποιος μόνο στο υπερεθνικό επίπεδο διασύνδεσης των μεγαλουπόλεων διατρέχει τον κίνδυνο να δημιουργήσει μια στρεβλή εντύπωση. Οι μετασχηματισμοί που προκύπτουν μπορεί να οδηγούν σε ένα επίπεδο στο οποίο η εδαφική κυριότητα να μην έχει καμία αξία ωστόσο την ίδια στιγμή αναπτύσσονται νέα δεδομένα σύμφωνα με τα οποία ισχυροποιείται η τοπική διάσταση.  Για παράδειγμα όπως επισημαίνει η καθηγήτρια Λίλα Λεοντίδου η ομοιογένεια του χώρου της παγκοσμιοποίησης είναι επίπλαστη[2],  «πράγματι ο κυβερνοχώρος δεν αδυνατίζει το τοπικό. Αντίθετα μάλιστα, ενισχύει την αναζήτηση της τοπικής ταυτότητας: ορισμένοι μελετητές μιλούν για νέου τύπου τόπους και παγκοσμιο-τοπικοποίηση (glocalization)»[3].  Με την άποψη αυτή συμφωνεί και ο μελετητής T. Hall  ο οποίος επισημαίνει ότι οι πόλεις προσλαμβάνουν την συγκεκριμένη μορφή μέσα από την αλληλεπίδραση του τοπικού, του περιφερειακού, του εθνικού και διεθνικού τους χαρακτήρα[4]. Στο νέο επίπεδο ανασύνθεσης που δημιουργείται, η σχέση του τοπικού και υπερτοπικού είναι αμφίδρομη. Στις πόλεις αυτές οι εθνικές κυβερνήσεις φροντίζουν να δημιουργηθούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις και τα κίνητρα  προκειμένου να λειτουργήσουν οι πολυεθνικές εταιρείες και τα όποια διεθνικά συστήματα παραγωγής.  Η κοινωνική αλλαγή, η οποία συντελείται σε τοπικό  και διεθνικό επίπεδο, δημιουργεί εξαρτημένη σχέση συνύπαρξης του τοπικού και περιφερειακού.  Για παράδειγμα μπορεί η παγκοσμιοποίηση σε συνδυασμό με την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση να ανοίγουν, εν μέρει τα σύνορα των χωρών μελών, αλλά ταυτόχρονα μέσα απ’ αυτή τη διαδικασία δημιουργούνται νέα εμπόδια φιλτραρίσματος της μετακίνησης των πολιτών. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η συνθήκη Σέγκεν, η οποία θέτει συγκεκριμένες προϋποθέσεις στη μετακίνηση των πολιτών. Επίσης η καταψήφιση του Ευρωσυντάγματος το Μάη του 2005 δείχνει ότι οι ευρωπαίοι επιθυμούν την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά όχι και την ουσιαστική συνένωση.  Μετά το 1996 η διεθνής οικονομία γίνεται λιγότερο ευρωπαϊκή. Ηνωμένες Πολιτείες, Ιαπωνία Δυτική Ευρώπη, Κίνα και ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής ελέγχουν το σύνολο του διεθνούς εμπορίου.  Σύμφωνα με στατιστικές μελέτες που αφορούν το δείκτη της ανθρώπινης ανάπτυξης, οι χώρες που έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκοσμιοποίηση και ελέγχουν τις επικοινωνίες και τις αερομεταφορές εμφανίζουν υψηλά ποσοστά σε διάφορα επίπεδα, όπως είναι το προσδόκιμο επιβίωσης και παιδικής θνησιμότητας. Αντίθετα οι χώρες  που έχουν χάσει το τρένο της παγκοσμιοποίησης διατηρούν χαμηλούς δείκτες ανάπτυξης με συνέπεια να εντοπίζονται σ’ αυτές  φαινόμενα επιδημιών, αναλφαβητισμού και υψηλών ποσοστών θνησιμότητας[5]. Ωστόσο η νέα οικονομική κρίση η οποία ταλανίζει τον πλανήτη καταδεικνύει ότι κινδυνεύουν να περιέλθουν σε δύσκολη θέση και εκείνοι που ακολουθούν το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς. Όπως επισημαίνεται και από την έρευνα του περιοδικού  Foreign Policy[6] το μέλλον της παγκοσμιοποίησης είναι περισσότερο ευάλωτο, απ’ ότι φαίνεται. Μπορεί το μοντέλο των Global Cities να δείχνει ότι πόλεις όπως η Φραγκφούρτη, το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη,  είναι μεταξύ τους διασυνδεμένες, ωστόσο οι αριθμοί καταδεικνύουν ότι «ο κόσμος δεν είναι επίπεδος». Μπορεί να έχουν μειωθεί σημαντικά τα εμπόδια που προκαλούσαν τα φυσικά σύνορα των χωρών, ωστόσο δεν έχουν και εξαφανιστεί. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Πάνω από το 90% των επενδύσεων σε παγκόσμιο επίπεδο είναι εγχώριες. Οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (ΑΞΕ), δεν ξεπερνούν το 10%! Την ίδια ώρα που γίνεται τόσος λόγος για τα κύματα των οικονομικών μεταναστών και λαθρομεταναστών, όπως και για την δυνατότητα των πολιτών να μετακινούνται με φθηνά αεροπορικά εισιτήρια, από το σχετικό πίνακα φαίνεται ότι το ποσοστό των πολιτών που μένουν σε άλλη χώρα απ’ αυτή που γεννήθηκαν είναι κατά πολύ μικρότερο του 10%. Το αντίστοιχο ποσοστό το 1900 έφθανε μόλις στο 3% .  Γενικότερα, όπως επισημαίνεται στην έρευνα, σε κάθε περίπτωση οι δείκτες των υπερεθνικών  δραστηριοτήτων  που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης δεν ξεπερνούν το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού[7].  Η πρόσβαση στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και στο διαδίκτυο αποτελεί άλλον  ένα μύθο. Στο φαινόμενο της α-χωρικής κοινότητας του ηλεκτρονικού παγκόσμιου χωριού συμμετέχει μόλις ο ένας στους δέκα πολίτες του πλανήτη.  (Αυτό έχει ως συνέπεια ένα μέρος του πληθυσμού να λαμβάνει μαζική –ελεγχόμενη πληροφόρηση  διαμορφώνοντας ένα πλαίσιο το οποίο χαρακτηρίζεται ως «Ηλεκτρονικό γκέτο»[8].  Η ανομοιομορφία στην εξάπλωση της τεχνολογίας δημιουργεί μία παγκόσμια ανισότητα η οποία συμβάλει στην διόγκωση της φιλελευθεροποίησης, τόσο σε οικονομικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο υποδομών[9].   

Στο νέο τοπίο αλλάζουν και οι ανθρώπινες σχέσεις

Μέσω των νέων τεχνολογιών επαναπροσδιορίζονται και οι ανθρώπινες σχέσεις. Με βάση τον αστικό και α-τοπικό χώρο, ένας πολίτης μπορεί να διαμορφώσεις  φιλικές σχέσεις, ομάδες και κοινότητες οι οποίες μπορεί να είναι την ίδια  στιγμή τοπικές και παγκόσμιες. Σε επιστημονικό και ιατρικό επίπεδο ο πολίτης είναι εκτεθειμένος μεταξύ άλλων σε ένα εμπορευματοποιημένο περιβάλλον στο οποίο διατρέχει τον κίνδυνο να πέσει θύμα εκμετάλλευσης ακόμα και του γενετικού του κώδικα[10]. Εξέχουσα σημασία έχει και το τραγικό συμβάν της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001 στη μητρόπολη της παγκοσμιοποίησης. Η «χωρο-χρονική αποστασιοποίηση» οδήγησε σε μια «χωρο-χρονική  συμπίεση»[11], μέσω της οποίας δημιουργήθηκαν τεράστια προβλήματα στις οικονομίες γεωγραφικών περιοχών και κοινωνικών ομάδων. Για παράδειγμα  χάθηκαν 1,3 εκατομμύρια θέσεις εργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο,  ενώ στην Αφρική 30 εκατομμύρια άνθρωποι χρειάστηκαν επισιτιστική βοήθεια[12].    

Τα σύνορα επαναπροσδιορίζονται αλλά δεν καταργούνται

Μέσα από την προσέγγιση των παγκοσμιουπόλεων  καταδεικνύεται ότι τα σύνορα επαναπροσδιορίζονται μεν, αλλά δεν καταργούνται. Ουσιαστικά η γεωγραφική διάσταση του σημερινού θεσμού του κράτους αποτελεί αντικείμενο συζήτησης σε επίπεδο ερευνητών. Αρκετοί κάνουν λόγο για άστοχα συμπεράσματα και  διαπιστώσεις, καθώς η κατάργηση των συνόρων όπως αυτά γινόταν αντιληπτά μέχρι πρότινος   δεν συνεπάγεται και την εξάλειψη των κρατών. Το τοπικό δεν εκμηδενίζεται, αλλά αντίθετα αναδεικνύεται μέσα από την παγκοσμιοποιημένη διάσταση των αστικών κέντρων[13]. Τα κράτη –έθνη με την παραδοσιακή τους μορφή εξακολουθούν να έχουν το πρώτο λόγο σε ότι αφορά την εσωτερική και εξωτερική πολιτική καθώς και την πολιτισμική ταυτότητα.  «Τα σύνορα ορίζουν το εντός και το εκτός, αλλά και το διακρατικό, το διεθνές, το παγκόσμιο»[14]. Ο τρόπος ενσωμάτωσης των πόλεων σε γεωγραφικά και ηλεκτρονικά δίκτυα αποτελεί «μία εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία» στην οποία υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι ανάπτυξης φυγόκεντρων ροπών που θα οδηγήσουν τον άνθρωπο σε μία εικονική πραγματικότητα με κύριο χαρακτηριστικό την απουσία της  «συμμετοχικής δράσης» και της «πολιτικής σκέψης»[15]. Την ώρα που μπορεί κάποιος να «σερφάρει» στο διαδίκτυο από το πολυτελές γραφείο ενός ουρανοξύστη στο Πεκίνο, έχει τη δυνατότητα να βλέπει  από το παράθυρό του, τα Χουτόγκ[16]  στα οποία στοιβάζονται κινέζοι που ζουν με λιγότερα από  90 ευρώ το μήνα. Δουλεύουν σε ένα παγκοσμιοποιημένο –καπιταλιστικό μοντέλο πέραν του οκταώρου και τις περισσότερες φορές 7 ημέρες την εβδομάδα.   Τελικά η φιλοσοφία της ελεύθερης αγοράς και της συμμετοχής όλων στην διανομή του παγκόσμιου πλούτου και εισοδήματος στο πλαίσιο της εφαρμογής της παγκοσμιοποίησης προκαλεί θετικές, αλλά και αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα της ζωής των κατοίκων του πλανήτη. Αυτές οι κοινωνικές αδικίες και ανισότητες[17] αποτελούν συχνά αντικείμενο αντιπαράθεσης μεταξύ οργανώσεων και φορέων. Οι αποκλίσεις στις οικονομίες των κρατών μεγαλώνουν ακόμα περισσότερο, ενώ η πρόσβαση ενός μεγάλου αριθμού πολιτών  είναι από δύσκολη έως αδύνατη. Οι νέες ευκαιρίες συχνά απαιτούν και νέες ικανότητες τις οποίες όσοι δεν διαθέτουν μπαίνουν αυτόματα στο περιθώριο. [18] 

Βιβλιογραφία

Κουρλίουρος Η., Διαδρομές στις Θεωρίες του Χώρου, Ελληνικά γράμματα., Αθήνα 2009  

Λεοντίδου Λ., Αγεωγράφητος Χώρα, Ελληνικά Γράμματα, β’ εκδ., Αθήνα, 2005

CDrom Ε.Δ.Υ., Κυβερνοπόλεις

CDrom Ε.Δ.Υ., Παγκοσμιοποίηση. 

Μπεκ Ουλ., Τι είναι η παγκοσμιοποίηση; Εκδ. Καστανιώτης Αθήνα 1999

Ραμονε, Ι., Γεωπολιτική του Χάους,  εκδ. Πόλις, Αθήνα 1998

Ραμονέ, Ι., Η Τυραννία των ΜΜΕ,  εκδ. Πόλις, Αθήνα 12000

Held D. –McGrew A., Παγκοσμιοποίηση και Αντι- παγκοσμιοποίηση, Πολύτροπον 2004

Hall T., Αστική Γεωγραφία, Εκδ. Κριτική, Αθληνα 2005

Massey D. – Allen J., H Γεωγραφία έχει σημασία! , ΕΑΠ, Πάτρα 2001

Guillochon, B.,  Παγκοσμιοποίηση, ένας πλανήτης σε αποκλίνοντα σχέδια.  Ειδική έκδοση Ελευθεροτυπίας σε συνεργασία με Larousse. Γνώσεις του 21^ου αιώνα. Αθήνα 2007  

Δικτυακοί τόποι

Περιοδικό Foreignpolicy

http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=4509

Κουρλίουρος Η., Η Συμβολή της Κριτικής Οικονομικής Γεωγραφίας στην Ολοκληρωμένη Προσέγγιση της Παγκοσμιοποίησης.

http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=6339,

Τζιοβάς Δ., Από το χρόνο στο χώρο.  

http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=114&artid=155149&dt=16/11/2003

---

[1] Hall T., σ.83
[2] Λεοντίδου Λ. σ.19
[3] Λεοντίδου Λ., σ. 352
[4] Hall T., σ.63
[5] ΕΔΥ, Παγκοσμιοποίηση, σ.3
[6] Δικτυακός τόπος
[7] Μπεκ Ουλ., σ.128
[8] Hall T., σ.95, Λεοντίδου Λ., σ.378
[9]ΕΔΥ, Κυβερνοπόλεις, σ.6
[10] ΕΔΥ, Κυβερνοπόλεις, σ. 7
[11] Λεοντίδου Λ., σ. 374
[12] ΕΔΥ, Παγκοσμιοποίηση, σ.3
[13] Λεοντίδου Λ., σ.373
[14] Λεοντίδου Λ., σ.356.
[15] ΕΔΥ, Κυβερνοπόλεις, σ.8
[16] Φτωχές παραγκουπόλεις 
[17]  ΕΔΥ, Παγκοσμιοποίηση, σ. 2
[18] ΕΔΥ, Παγκοσμιοποίηση, σ. 2-3

*Δυστυχώς η πηγή δεν αναφέρει τον συγγραφέα