Οικισμοί έξω από το χάρτη, οικισμοί χωρίς ταυτότητα

Ψηλαφίζοντας τα χαρακτηριστικά του ΔΡΟΣΕΡΟΥ, οικισμού Ρομά στις παρυφές της Ξάνθης

#Μ. Σπανού, #Κ. Λαλένης *

Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Η παρούσα εισήγηση, έχοντας σαν πλαίσιο εκκίνησης τον εννοιολογικό προσδιορισμό των Ρομά και των οικισμών τους στον Ελλαδικό χώρο, αναλύει τα χαρακτηριστικά των οικισμών αυτών και διερευνά τις δυνατότητες ένταξής τους σε καθεστώς νομιμοποίησης, αναπτυξιακής αναδιάρθρωσης και χωρικού σχεδιασμού, επ' ωφελεία των κατοίκων, και με κατανόηση, αποδοχή, και -στον μέγιστο δυνατό βαθμό- συμμετοχή τους. 

Σαν μελέτη περίπτωσης αναφέρεται το Δροσερό, αυθαίρετος οικισμός στο νοτιοανατολικό μέρος της πόλης της Ξάνθης. Το Δροσερό κατοικείται από Ρομά, μουσουλμάνους στην πλειοψηφία τους και ο πληθυσμός του ανέρχεται στις 3500 άτομα περίπου, με μεγάλες εποχιακές αυξομειώσεις. Το 85% του πληθυσμού είναι παντελώς αγράμματοι, το 7% στοιχειωδώς γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση, ενώ κι αυτοί έχουν σοβαρό έλλειμμα γλωσσικής επάρκειας. Το πρόσφατα εγκεκριμένο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Ξάνθης, αναγνωρίζει τον οικισμό και τον εντάσσει στον πολεοδομικό ιστό της πόλης. Η διερεύνηση της μετάβασης του οικισμού από καθεστώς αυθαίρετου οικισμού με θεσμική ανυπαρξία σε καθεστώς πολεοδομικής αναγνώρισης, η αξιολόγηση των αναπτυξιακών, κοινωνικών κλπ. παρεμβάσεων του Δήμου Ξάνθης στο Δροσερό, η καταγραφή της ανταπόκρισης των κατοίκων στις παραπάνω πρωτοβουλίες, και ο προσδιορισμός των συνθηκών συμμετοχής των κατοίκων στις προσπάθειες βελτίωσης των χαρακτηριστικών του Δροσερού, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

1.   ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

1.1.    Ρομά

Οι Ρομά (στον ενικό αριθμό Ρομ), γνωστοί επίσης και ως Τσιγγάνοι, Αθίγγανοι ή Σίντηδες και υποτιμητικά Γύφτοι είναι ένας νομαδικός λαός -και κατά την επικρατέστερη εκδοχή-με ινδική καταγωγή. Σήμερα ο αριθμός των Ρομά , στον πλανήτη, εκτιμάται ότι ξεπερνά τα 12000000. Δεν υπάρχει ασφαλής τρόπος για να βρεθεί ο ακριβής αριθμός τους δεδομένου ότι αυτοί δεν καταγράφονται στις περισσότερες επίσημες απογραφές. Η πρώτη ιστορική αναφορά για τους Ρομά στην Ελλάδα γίνεται από τον Ηρόδοτο, αναφέρει το λαό των Σιγύνων. Πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, πυκνές ομάδες της νομαδικής αυτής φυλής είχαν αρχίσει να μετακινούνται στη Θράκη και τη Μακεδονία και στη συνέχεια στην Κεντρική Ευρώπη. Στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας οι Τσιγγάνοι αντιμετωπίζονται ιδιαίτερα εχθρικά με την εκκλησία να πρωτοστατεί στις κάθε είδους διώξεις. Η παρουσία των Τσιγγάνων αναφέρεται και κατά τα χρόνια της Επανάστασης του 21, να αγωνίζονται στο πλευρό των Ελλήνων(Υπουργείο Υγείας, 2006).

Οι Ρομά στην Ελλάδα πολιτογραφούνται από το 1978 και μετά. Ο πληθυσμός τους εκτιμάται ότι αποτελεί το 1 -1,5% του πληθυσμού. Το 85% περίπου είναι χριστιανοί και το

15% περίπου μουσουλμάνοι. Οι τελευταίοι είναι εγκατεστημένοι κυρίως στη Θράκη, όπου στους τρεις νομούς ζουν 20.000 περίπου (Λιάπης, 2005). Ένας σημαντικός πληθυσμός απ' αυτούς κατοικεί στον οικισμό Δροσερό της Ξάνθης.

1.2 Οικισμοί Ρομά:

Οι οικισμοί των τσιγγάνων είναι κυρίως χώροι παραγωγής, κατανάλωσης, και -το πλέον χαρακτηριστικό- πολιτιστικής αναπαραγωγής. Κι όλα τα παραπάνω μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια θεσμών και νομιμοποίησης διοικητικού, οικονομικού, πολιτικού και πολεοδομικού χαρακτήρα, που τους προσδίδουν μια επίσημα αναγνωρισμένη «ταυτότητα». Είναι ιδιαίτερα σημαντικοί για τους Ρομά, αφού αυτό που τους προσδιορίζει είναι ο τόπος καταγωγής και κατοικίας τους, το « χωριό» τους -στο βαθμό που εποχιακά και επαναλαμβανόμενα, εκεί επανέρχονται. Αυτό που διαφοροποιεί τους οικισμούς Ρομά από τους υπόλοιπους οικισμούς στην Ελλάδα, είναι η έλλειψη των πλαισίων θεσμών και νομιμοποίησης διοικητικού, οικονομικού, πολιτικού και πολεοδομικού χαρακτήρα. Αυτό βγάζει τους οικισμούς τους «έξω από τον χάρτη» και τους καθιστά οικισμούς χωρίς ταυτότητα.

2. ΔΡΟΣΕΡΟ ΞΑΝΘΗΣ

2.1.    Δημογραφικά χαρακτηριστικά

Ο οικισμός, υπήρχε πριν από την απελευθέρωση της Θράκης. Βρίσκεται στην νοτιοανατολική πλευρά της πόλης της Ξάνθης με σημερινή έκταση (περίπου) 160 στρέμματα. Για πρώτη φορά, ο οικισμός εμφανίστηκε επίσημα, στην απογραφή πληθυσμού του 1971 με πληθυσμό 819 κατοίκους. Στην απογραφή του 1981 είχε 926 κατοίκους(Δήμος Ξάνθης 2000). Το 1991 και το 2001 στις απογραφές πληθυσμού, το Δροσερό δεν παρουσιάστηκε χωριστά, αλλά ως μέρος του δημοτικού διαμερίσματος Ξάνθης. Σύμφωνα με διάφορες μελέτες και καταγραφές κατά την τελευταία δεκαετία, υπάρχει διακύμανση του πληθυσμού από 3000 έως 4500 κατοίκους (ΙΑΚ, 2008), με ηλικιακή κατανομή που δείχνει να υπερτερούν σημαντικά οι ομάδες μικρών ηλικιών. Η διακύμανση αυτή οφείλεται στις μετακινήσεις σημαντικού αριθμού οικογενειών σε διάφορα μέρη της χώρας για εποχικές απασχολήσεις (εργάτες γης, πλανόδιοι μικροπωλητές, μουσικοί κλπ). Παρ' όλα αυτά, συνολικά παρουσιάζεται μια σημαντική αύξηση του πληθυσμού που οφείλεται σε δύο παραμέτρους: στους γάμους ανηλίκων και σε συνεπάγωγο μεγάλο αριθμό γεννήσεων, και στην συγκέντρωση στο Δροσερό ατόμων από άλλες περιοχές με κοινά φυλετικά χαρακτηριστικά ( Αδαμαντίδου Δ.- Χαζάπη Ει., 2012).

Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά

Όπως προαναφέρθηκε, ο πληθυσμός είναι εποχικά απασχολούμενος. Αναζητούν εργασία ως εργάτες γης σε διάφορες περιοχές της χώρας και επίσης ως μικροπωλητές σε τουριστικές περιοχές και νησιά, τους καλοκαιρινούς μήνες. Ως αυτοαπασχολούμενοι, εμφανίζονται στον τομέα των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος στον οικισμό, σε επαγγέλματα που συνδέονται με την οικοδομική δραστηριότητα (στις αυθαίρετες κατασκευές), σε αγροτικές εργασίες, σε ανακύκλωση σιδήρου, μετάλλου κ.τ.λ., και ως ναυτικοί. Επίσης είναι αυξημένο το φαινόμενο της εργασίας ανηλίκων (Δήμος Ξάνθης, 2003).

Η πρόσβαση στην αγορά εργασίας είναι ιδιαίτερα δύσκολη έως αδύνατη, λόγω περιορισμένων ή ανύπαρκτων γραμματικών γνώσεων, έλλειψης δεξιοτήτων και ικανοτήτων απαραίτητων για την δυνατότητα απασχόλησης, και ενδυμασίας και εμφάνισης μη αποδεκτής από μεγάλο μέρος του υπόλοιπου πληθυσμού. Το ποσοστό της ανεργίας ( 56%) είναι πολύ μεγαλύτερο από το μέσο όρο του νομού και της περιφέρειας. Η αντιμετώπιση των Ρομά από πιθανούς εργοδότες εμπεριέχει πολλά στοιχεία προκατάληψης, λόγω της διαφορετικής κοινωνικής τους συμπεριφοράς, και της αυξημένης παραβατικότητας που τους χρεώνεται.

Η μόρφωση - εκπαίδευση στο Δροσερό είναι ιδιαίτερα προβληματικές. Από σχετική καταγραφή του συλλόγου «Ελπίδα» το 2007 προέκυψε ότι το 44% των παιδιών ηλικίας από 7-14 ετών, και το 92% των παιδιών ηλικίας από 15-17 ετών δεν έχουν κανονική φοίτηση στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τεχνική εκπαίδευση. Τα κυριότερα αίτια της σχολικής διαρροής (ΙΑΚ: ...) είναι οικονομικοί λόγοι, γάμοι σε μικρή ηλικία, ενδοσχολική βία, απουσία λόγω εποχικής μετανάστευσης της οικογένειας, μεγάλη ηλικία. Στον οικισμό λειτουργούν ένα Νηπιαγωγείο, δύο Δημοτικά σχολεία και ένα Γυμνάσιο. Αυτά συστεγάζονται σε ένα και μοναδικό κτήριο με ανεπαρκείς υποδομές. Στα σχολεία φοιτούν μόνο παιδιά Ρομά, που δεν έχουν συχνή επαφή με παιδιά εκτός του οικισμού. Το πρόγραμμα του Ολοήμερου Σχολείου λειτούργησε για κάποια περίοδο αλλά ανεπιτυχώς, διότι μόνο ένας μικρός αριθμός μαθητών συμμετείχε σε αυτό. Σήμερα λειτουργεί στο Δροσερό πρόγραμμα Μουσουλμανοπαίδων (ΚΕΣΠΕΜ), για ψυχολογική υποστήριξη και ενισχυτική διδασκαλία των παιδιών που έχουν ανάγκη (Κέντρο Υποστήριξης Φτωχών Οικογενειών με Παιδιά, ..). Από τους κατοίκους που έχουν απολυτήριο Δημοτικού, οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν επαρκώς γραφή και ανάγνωση και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να εξυπηρετηθούν στις Δημόσιες υπηρεσίες. Τέλος, το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών που έχουν απολυτήριο Δημοτικού σχολείου το απέκτησαν ως ενήλικες, με την ειδική διαδικασία των εξετάσεων.

Στον τομέα της υγείας υπάρχει σοβαρό πρόβλημα διάδοσης μολυσματικών νόσων, όπως η ηπατίτιδα, κυρίως λόγω απουσίας υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης, μη εμβολιασμού των παιδιών λόγω άγνοιας, και μη τήρησης των βασικών κανόνων υγιεινής από τους ίδιους τους κατοίκους. Από το 2005, ο Δήμος Ξάνθης λειτουργεί στον οικισμό ιατροκοινωνικό κέντρο με σκοπό την πρόληψη και την ενημέρωση σε θέματα υγιεινής και υγείας. Αυτό βελτίωσε κάπως την κατάσταση. χωρίς όμως να επαρκεί για τη λύση του προβλήματος. Στον τομέα κοινωνικής ασφάλισης, αντίστοιχα, το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων έχει πιστοποιητικά απορίας (38%), ενώ το 29% έχει ασφάλιση στο ΙΚΑ, το 16% δεν έχει ασφάλιση και το 5% δεν γνωρίζει τι ασφάλιση έχει.

Ο τομέας της τοπικής οικονομίας είναι ιδιαίτερα ασθενής. Το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής είναι ιδιαίτερα χαμηλό και ένα σημαντικό μέρος αυτού προέρχεται από τις διάφορες επιδοματικές πολιτικές της πολιτείας. Από έρευνα του Δήμου προέκυψε ότι δεν υπήρχαν εισοδήματα, άνω των 8000 ευρώ και ότι το 80% και πλέον των ερωτηθέντων δεν υπέβαλαν φορολογική δήλωση. Στην ιδιαίτερα αρνητική αυτή κατάσταση, η παρέμβαση της Πολιτείας ήταν ανεπαρκής. Πρωτοβουλίες εξαγγέλλονταν μόνο σε προεκλογικές περιόδους και εφόσον υπήρχαν χρηματοδοτικά εργαλεία ενίσχυσης παρεμβάσεων για ομάδες κοινωνικά αποκλεισμένες, με αποτέλεσμα να υπάρχει ασυνέχεια και αποσπασματικότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε η απόφαση του Δήμου να χορηγεί, με τη συναίνεση και της Νομαρχίας, κατά παρέκκλιση νόμου, άδειες για τη λειτουργία καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος, σε αυθαίρετα κτίσματα, με αποτέλεσμα από το 2006 μέχρι το 2009 να εκδοθούν 36 τέτοιες άδειες. Σήμερα λειτουργεί στον οικισμό Κέντρο Υποστήριξης φτωχών οικογενειών με παιδιά.

Τα όποια προγράμματα κατά καιρούς υλοποιούνται στο Δροσερό, χρησιμοποιούνται από διάφορους φορείς εξουσίας για εκλογική εκμετάλλευση. Επίσης η αντιμετώπιση των προβλημάτων του Δροσερού «εντάσσεται» σε πολιτικές αντιμετώπισης του μειονοτικού προβλήματος της περιοχής. Ετσι δικαιολογεί την παρουσία του και το Υπουργείο Εξωτερικών, σε παρεμβάσεις που καμία σχέση δεν έχουν με τις δικές του αρμοδιότητες. Παράλληλα τα έντονα προβλήματα που εμφανίζονται στην κοινωνική διάσταση όπως το πρόβλημα της εγκληματικότητας, της εμπορίας και διακίνησης ναρκωτικών, του ποσοστού της φτώχιας, της σχολικής διαρροής κ.α. δημιουργούν μία εκρηκτική κατάσταση.

2.2.    Εικόνα του οικισμού - Πολεοδομικά χαρακτηριστικά

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε όλη την περιοχή είναι προφανής. Δεν υπάρχουν χώροι πρασίνου, ελεύθεροι χώροι καθώς και άλλα στοιχεία τα οποία παραπέμπουν στην έννοια της προστασίας του περιβάλλοντος. Το αποχετευτικό δίκτυο καλύπτει το 50% του οικισμού. Από το οδικό δίκτυο, το 70% είναι ασφαλτοστρωμένο, το 10% με τσιμεντόστρωση και το 20% είναι χωματόδρομοι. Ο οικισμός έχει ηλεκτροδότηση, υδροδότηση και τηλεφωνικό δίκτυο στο σύνολό του.

Στοιχείο υποβάθμισης αποτελεί η χαμηλή ποιότητα κατοικίας που σε μεγάλο βαθμό αποτελείται από παραπήγματα και παράγκες. Στον οικισμό έχουν καταγραφεί 500 σπίτια και 120 πρόχειρες κατασκευές. Απο αυτά, μόνο το 17,5% έχουν νόμιμη ή «ημινόμιμη» οικοδομική άδεια, καθώς πολλές από αυτές εκδίδονταν σε προεκλογικές περιόδους, χωρίς την τήρηση των νόμιμων διαδικασιών, εφόσον ο οικισμός δεν είχε σχέδιο πόλης και η περιοχή εθεωρείτο «εκτός σχεδίου». Η πλειονότητα των κτισμάτων είναι αυθαίρετες κατασκευές, χωρίς τίτλους ιδιοκτησίας γης. Επίσης στη νότια πλευρά του οικισμού υπάρχουν αρκετά «τσαντήρια», χωρίς νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και χώρους υγιεινής.

Το ιδιοκτησιακό καθεστώς της γης είναι ιδιαίτερα χαοτικό. Στο Δροσερό έγινε πρόσφατα κτηματογράφηση στα πλαίσια Κτηματολογίου που συντάσσεται στην περιοχή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματά της, το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης του Δροσερού αποτελείται από κτήματα του Δημοσίου, εκτάσεις του Υπουργείου Γεωργίας, και δημοτικές εκτάσεις που έχουν καταπατηθεί. Στο Κτηματολόγιο φαίνεται και ένα μικρό ποσοστό ιδιοκτησιών με σύνθετο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Αυτές προήλθαν από παλαιότερες πωλήσεις μεγαλύτερων γαιοτεμαχίων σε Τσιγγάνους, οι οποίοι κατόπιν προχωρούσαν σε κατατμήσεις σε «οικόπεδα» 500 τ.μ. που στη συνέχεια πουλούσαν σε άλλους Τσιγγάνους, είτε με συμβόλαια πωλήσεων, είτε χωρίς. Άλλες ιδιοκτησίες δηλώθηκαν στο Κτηματολόγιο σαν χρησικτησίες, ενώ φαίνεται και μια διανομή της Επιτροπής Απαλλοτριώσεων σε 15 δικαιούχους, που δεν συνοδεύεται όμως από απόφαση Νομάρχη. Γενικά, οι καταπατήσεις έχουν γίνει τόσο στα δημόσια και δημοτικά κτήματα, όσο και σε ιδιωτικές εκτάσεις.

Όπως προαναφέρθηκε, ο οικισμός του Δροσερού στο υπάρχον Σχέδιο Πόλης, και στο Γενικό Πολεοδομικό που εγκρίθηκε το 1988 (με αριθ. Γ27944/1382/15-3-88 απόφαση Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ, ΦΕΚ Δ' 501/14-7-88) για την πόλη της Ξάνθης δεν εμφανίζεται σαν οικιστική περιοχή αλλά σαν περιοχή εκτός σχεδίου. Στην πρόσφατη αναθεώρηση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (εγκρίθηκε με την με αριθμ. 46855 απόφαση Υπουργού ΠΕΚΑ) το Δροσερό αναγνωρίζεται σαν οικιστική περιοχή και ορίζεται σαν επέκταση του Πολεοδομικού Σχεδίου της πόλης της Ξάνθης. Η περιοχή του Δροσερού ορίζεται σαν Ζώνη Ανάπλασης με το καθεστώς του νόμου 2508/97, όπου οι παρεμβάσεις, εκτός των μέτρων αισθητικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, προχωρούν σε μέτρα θεσμικά και αναπτυξιακά. Προτείνονται επίσης και Ζώνες Ειδικών Κινήτρων και Ειδικών Ενισχύσεων για την ενθάρρυνση της ανάπτυξής της, ενώ ενθαρρύνονται και ειδικά προγράμματα συνεργασίας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο για την ποιοτική αναβάθμιση του οικισμού αλλά και της ζωής των κατοίκων του. Ωστόσο, εφόσον ο οικισμός δεν είχε ποτέ, ούτε έχει ρυμοτομικό σχέδιο, η νόμιμη δόμηση θα περιορίζεται στις εκτός σχεδίου διατάξεις, μέχρι ή την θεσμοθέτηση της προβλεπόμενης μελέτης Ανάπλασης, ή την εκπόνηση και έγκριση πολεοδομικής μελέτης για το Δροσερό, με την διαδικασία του τοπικού ρυμοτομικού. Προς το παρόν, πάντως, τέτοια μελέτη δεν προβλέπεται στο τεχνικό πρόγραμμα του δήμου, ούτε έχει εκφραστεί πρόθεση για ένταξη σχετικής πρωτοβουλίας σε οποιοδήποτε χρηματοδοτικό πρόγραμμα.

3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Η ανάλυση των χαρακτηριστικών του οικισμού του Δροσερού επαληθεύει για μια ακόμη φορά την γενικότερη εικόνα υποβάθμισης των οικισμών Ρομά στην Ελλάδα. Η εικόνα αυτή επιδεινώνεται περαιτέρω στο Δροσερό και από το ότι οι κάτοικοι Ρομά είναι Μουσουλμάνοι με έντονες γλωσσικές και μορφωτικές ανεπάρκειες. Ο Δήμος της Ξάνθης λειτούργησε μέχρι τώρα αποσπασματικά και κατά συνέπεια αναποτελεσματικά, αφήνοντας τον οικισμό έρμαιο πολιτικής και κομματικής εκμετάλλευσης.

Σήμερα, η αναγνώριση του οικισμού ως οικιστικής περιοχής στο νέο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Δήμου Ξάνθης, η πρόβλεψη θεσμικής υποστήριξής του με τον χαρακτηρισμό της περιοχής ως περιοχή ανάπλασης και ειδικών κινήτρων, και η κτηματογράφησή του αποτελούν ένα θετικό πλαίσιο εκκίνησης. Πέραν τούτου όμως, δεν υπήρξε καμιά συνέχεια για την εκπόνηση πολεοδομικού σχεδίου, ούτε σαν πρόβλεψη στο τεχνικό πρόγραμμα του Δήμου Ξάνθης, ούτε σαν ένταξη σε μηχανισμό χρηματοδότησης.

Οι παρεμβάσεις στην περιοχή του Δροσερού απαιτούν ολοκληρωμένο σχεδιασμό, που θα αναγνωρίζει τη διαφορετικότητα των κατοίκων και την ιδιαιτερότητα της περιοχής, χωρίς προκαταλήψεις, από την Τοπική Αυτοδιοίκηση, με παρεμβάσεις στην παιδεία, την υγεία την ασφάλεια και τις ίσες ευκαιρίες. Στον τομέα της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα, για να υπάρξουν αποτελέσματα θα πρέπει να εναρμονισθεί το πρόγραμμα των σχολείων στις γλωσσικές και άλλες ανάγκες των παιδιών του οικισμού και την αναγνώριση - αποδοχή της ταυτότητάς τους ως Μουσουλμάνων Ρομά!

Στον οικιστικό και πολεοδομικό τομέα, η διερεύνηση της μετάβασης του οικισμού από καθεστώς αυθαίρετου οικισμού με θεσμική ανυπαρξία σε καθεστώς πολεοδομικής αναγνώρισης, η αξιολόγηση των αναπτυξιακών, κοινωνικών κλπ. παρεμβάσεων του Δήμου Ξάνθης στο Δροσερό, η καταγραφή της ανταπόκρισης των κατοίκων στις παραπάνω πρωτοβουλίες, και ο προσδιορισμός των συνθηκών συμμετοχής των κατοίκων στις προσπάθειες βελτίωσης των χαρακτηριστικών του Δροσερού, αποτελούν σημαντική πρόκληση. Οποιαδήποτε παρέμβαση είναι αναγκαίο να επικεντρωθεί στις δυνατότητες αναπτυξιακής αναδιάρθρωσης και χωρικού σχεδιασμού, επ' ωφελεία των κατοίκων, και με κατανόηση, αποδοχή, και -στον μέγιστο δυνατό βαθμό- συμμετοχή τους.

4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Δήμητρα Αδαμαντίδου- Ειρήνη Χαζάπη, 2012, «Δροσερό: οικισμός Μουσουλμάνων Ρομά στη Θράκη», Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. 
• ΒΑΞΕΒΑΝΟΓΛΟΥ Α. 2001, Έλληνες, Τσιγγάνοι: περιθωριακοί και οικογενειάρχες. Αθήνα,Αλεξάνδρεια.
• Γ.Γ.Λ.Ε.1994, Μελέτη για την αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών προβλημάτων των Τσιγγάνων. Αθήνα: Γ.Γ.Λ.Ε. 
• Δήμος Ξάνθης, 2000. Καταγραφή Σκηνιτών Αθιγγάνων Περιοχής Δροσερού. Πρόγραμμα: Βελτίωση συνθηκών διαβίωσης ευπαθών κοινωνικών ομάδων. 
• Δήμος Ξάνθης, 2003. Ολοκληρωμένη παρέμβαση για την αντιμετώπιση της ανεργίας και του αποκλεισμού στον οικισμό Δροσερού του Δήμου Ξάνθης. Πρόγραμμα: Τοπικές Πρωτοβουλίες για την Απασχόληση. www.Drosero.gr
• ΖΕΓΚΙΝΗΣ, Ε. 1994, Οι Μουσουλμάνοι Αθίγγανοι της Θράκης. Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ. www.rom.net.gr
• ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΥ, Μ., ΓΕΩΡΓΙΟΥ, Γ.  1996, Οι τσιγγάνοι στην Ελλάδα. Ιστορία -Πολιτισμός. Αθήνα, ΥΠΕΠΘ/Γ. Γ.Λ.Ε.. 
• Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης- Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης- Διαδημοτικό Δίκτυο ROM, 2006. Οι Ρομά, τα δικαιώματά τους και οι πολιτικές που έχουν αναπτυχθεί στην Ελλάδα.

*Ομιλία στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας Χωροταξίας και Περιφερειακής ανάπτυξης που έγινε στο Βόλο τον Σεπτέμβριο του 2012