Χανιά :Πολιτισμικές απόπειρες που ξεφεύγουν από τα όρια του τοπικού

Με αφετηρία τον μύθο της Αριάδνης ένα πρωτότυπο εγχείρημα στην πόλη των Χανίων από τη δημιουργική διεπιστημονική ομάδα TERRA INSOLA του Πανεπιστημίου της Columbia.

Ο Ανδρέας Θεοδωρίδης   είναι ο   αρχιτέκτονας μηχανικός στο Columbia University     που εμπνεύστηκε  το εγχείρημα να υλοποιηθεί στα Χανιά   δίνοντας τη σκυτάλη στην πόλη-γενέτειρά του     για διεθνείς  πολιτισμικές απόπειρες που ξεφεύγουν από τα όρια του τοπικού . 

Η στήλη ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ της εφημερίδας ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ φιλοξενεί σήμερα  μια  αναστοχαστική συνέντευξη του στη Μαρία Δρακάκη ,που αποκαλύπτει  τις βαθύτερες επιδιώξεις όλης της  ομάδας   καθώς και μια ενδιαφέρουσα  γόνιμη προοπτική  μόνιμης σύνδεσης της πόλης με μια δημιουργική πολυπρισματική  επιστημονική σύμπραξη:

Η δημιουργική συνεργασία , αλληλεπίδραση  και συνέργεια διαφόρων επιστημονικών ειδικοτήτων και φοιτητών του Πανεπιστημίου της Κολούμπια με εκκίνηση  από τον μύθο της Αριάδνης   είχε ως αποτέλεσμα ένα   εργαστήριο αρχιτεκτονικής σύνθεσης  στην πόλη των Χανίων ,μια πρωτότυπη εγκατάσταση -έκθεση  σε ένα τμήμα των ενετικών τειχών στην καρδιά της πόλης  πίσω από τον χώρο του Φιλολογικού Συλλόγου «Χρυσόστομος» και μια ταινία μικρού μήκους που φιλοδοξεί να  ταξιδέψει διεθνώς το μήνυμα της αναδημιουργίας  του κλασικού μύθου με τον συμβολισμό της απόδρασης του σύγχρονου ανθρώπου   από την εσωτερική του φυλακή σε μια εποχή μάλιστα έντονης κοινωνικοπολιτικής κρίσης. 

Το καινοτόμο εγχείρημα υποστηρίχθηκε από την Περιφερειακή Ενότητα Χανίων με σκοπό να καθιερωθούν στην  πόλη  συνεργασίες με Πανεπιστήμια και πολιτιστικούς οργανισμούς  που ενδιαφέρονται να μοιραστούν πρωτότυπες  και πρωτοποριακές  έρευνες, εμπειρίες, προσεγγίσεις. 

1) Η δημιουργική διεπιστημονική ομάδα  Terra Insola  έχει επιχειρήσει μια άλλη τέτοιου είδους παρέμβαση σε χώρο πολιτισμικής αναφοράς; Αξιοποιήσατε ένα ιστορικό σημείο αναφοράς, τα ενετικά τείχη των Χανίων. Γιατί η επιλογή αυτού του σημείου;

Η επιλογή της τοποθεσίας υπήρξε καθοριστική για το διεπιστημονικό εγχείρημα της πολυσυλλεκτικής μας ομάδας. Η τοποθεσία του συμβάντος και της κατασκευής είναι ένα υπάρχον ‘φρούριο’ στα Χανιά, μια εγκαταλελειμμένη ζώνη Ενετικών τοίχων ύψους 15 μέτρων στο κέντρο της πόλης, χωρίς πρόσβαση. Πρόκειται ουσιαστικά για έναν απομονωμένο χώρο, αόρατο στην αντίληψη του κατοίκου της πόλης, μία ανυψωμένη εδαφική απόφυση εγκλεισμένη από τα ιστορικά τείχη. 

Η περιφρούρηση του συγκεκριμένου σημείου ενσωματώνεται μέσα στον οριοθετημένο ιστό της παλιάς πόλης και σε μεγαλύτερη κλίμακα σε ένα νησί, έναν κλειστό κόσμο τόσο γεωγραφικά όσο και πολιτισμικά. Στην προκαταρκτική έρευνα, βλέπαμε την περιοχή στο Google Earth και η έννοια του εγκλεισμού ήταν πολυδιάστατη σε διαφορετικές κλίμακες όσο κάναμε zoom in: ένα φρούριο, μέσα στα τείχη, μέσα στην παλιά πόλη, μέσα σε ένα νησί. Ο χωρικός αυτός φωλιασμός πολλαπλών συστημάτων αντανακλά, πέραν της γεωγραφικής του σημασίας, την κοινωνικοπολιτική κατάσταση εγκλεισμού που επιθυμούσαμε να αποδώσουμε μέσα από την επαναδιαπραγμάτευση και αναδιατύπωση του μύθου του λαβυρίνθου. Ο λαβύρινθος δεν είναι απλά ένα σύστημα χωρικού εγκλεισμού, λόγω της πολυπλοκότητας του οριοθετημένου υλικού χώρου, αλλά συμβολίζει μία φυσαλίδα πνευματικής και ψυχολογικής απομόνωσης από την σύγχρονη ζωή και τα κοινά της πόλης. Πρόκειται κατ’ουσίαν για τον εγκλεισμό του νου και της ανθρώπινης φύσης σε ένα καθορισμένο και αδιάβατο πλαίσιο πνευματικής φυλακής. 

Με την αφήγηση της κινηματογραφικής ταινίας και την κατασκευή που ολοκληρώσαμε, προσπαθήσαμε να αποδώσουμε την σύγχρονη εκδοχή του λαβυρίνθου που αντικατοπτρίζει τη θέση του σύγχρονου πολίτη μέσα σε μια ασφυκτική κατάσταση ανεκδιήγητης κοινωνικοπολιτικής κρίσης. Στη αφήγηση, παρόλο που η Αριάδνη επιχειρεί να αποδράσει από τον λαβύρινθο και γνωρίζει τον δρόμο, παράλληλα τον κτίζει  όσο τον γκρεμίζει σε μία αέναη παλινδρομική κίνηση. 

2) Ποιος ήταν ο στόχος του εγχειρήματος;

Ο στόχος του εγχειρήματος ήταν εξαρχής πολυδιάστατος με αφετηρία την μίξη διαφορετικών επιστημονικών κλάδων. 

Η ομάδα περιλάμβανε αρχιτέκτονες, ειδικούς ρομποτικής, σκηνοθέτες και αφηγητές  με σκοπό τη δημιουργία ενός σύνθετου έργου όπου η αφήγηση  αλληλεπιδρά στην χωρική κατασκευή, η ρομποτική μηχανή επηρεάζει την μορφή της κατασκευής και της αφήγησης και ούτω καθεξής. Μέσα από την κυκλική διαδικασία ανατροφοδότησης και συναίνεσης των κλάδων, επιχειρήσαμε να επαναφέρουμε θεμελιώδη ιστορικά ερωτήματα μέσα από την μυθολογία και να δημιουργήσουμε ένα πολυσυλλεκτικό προϊόν που αντανακλά αρχέγονα ερωτήματα της ανθρώπινης φύσης στην σύγχρονη πραγματικότητα του λαβύρινθου της πολησυζητημένης «κρίσης». Κομμάτι αυτής της διαδικασίας ήταν να εφεύρουμε νέους φανταστικούς όρους επιστημονικής ταυτότητας με σκοπό την επιστημονική αλληλοδιαπλοκή. 

Για παράδειγμα, ονομάσαμε την ομάδα των προγραμματιστών ηλεκτρονικού σχεδιασμού «πειραματικούς αρχαιολόγους», τους ειδικούς ρομποτικής «αναγεννητικούς μηχανικούς», τους σκηνοθέτες «επιστημονικούς αφηγητές», τους ερευνητές και συγγραφείς σεναρίου «μυθολόγοι του αφύσικου» και τους κατασκευαστές «φυσιολόγους του άνομου». 

Οι φαντασιακοί αυτοί τίτλοι δεν αποσκοπούσαν σε κανενός είδους σουρεαλιστικής απόδοσης, αλλά σηματοδοτούσαν την ουσιαστική ανάγκη επανεφεύρεσης και εξέλιξης των επαγγελμάτων κλάδων στην εποχή μιας ανυπέρβλητης κρίσης τόσο της οικονομίας όσο και των αξιών. Η ιστορία αποδεικνύει ότι η επιβίωση των ειδών όσο και των πολιτισμών επιτυγχάνεται μέσω της επανεφεύρεσης και της εξέλιξης τόσο υλικά όσο και νοητικά. Το επάγγελμα του μηχανικού ενδέχεται να εκλείψει σύντομα, άρα τι θα υπάρχει? Δοκιμάσαμε μέσα από την πολυσυλλεκτικότητα του εγχειρήματος να υπονοήσουμε ότι στα περιθώρια και στην περιφέρεια των σημερινών επιστημονικών κλάδων είναι δυνατόν να αναδυθούν νέοι δημιουργικοί χώροι σκέψης και δράσης.

3) Η τέχνη είναι ένα προϊόν της ανθρώπινης  προσπάθειας , μια παραγωγή που  εισάγει τη συνομιλία με το κοινό. Η ομάδα σας επιχείρησε τη συνομιλία αυτή , θα έλεγε κανείς ότι τόλμησε να ανακόψει την καθιερωμένη θέαση  ενός αστικού μικρότοπου. Πώς θα αποτυπώνατε  την επικοινωνία σας με το κοινό κατά τη διάρκεια της εμψύχωσης της έκθεσης? Η κίνηση της ομάδας και ο ρόλος του κάθε μέλους κατάφερε να λειτουργήσει  ως γεννήτρια  σκέψεων και συναισθημάτων για το κοινό , να προκαλέσει διάλογο, συζήτηση, προβληματισμό;

Ήταν κοινή απόφαση της ομάδας να αποκλίνουμε από τον εγκαθιδρυμένο τρόπο τελικής παρουσίασης ενός έργου το οποίο παρουσιάζεται στο οποιοδήποτε κοινό ως επεξηγηματική λύση. 

Αντί αυτού επιχειρήσαμε να στήσουμε ένα δρώμενο, μία εμπειρία που επεκτείνει και επιμηκύνει την πραγματικότητα στο πλαίσιο ενός ανακυκλωμένου μύθου ώστε ο αναγνώστης να διαδράσει με την εμπειρία και να προβληματιστεί. Η παρουσίαση ήταν δομημένη ως ένα οδοιπορικό προς το λαβύρινθο, εν μέσω μίας έκθεσης «θαλάμων περιέργειας» (cabinet of curiosities) όπου εκτίθεντο τα αντικείμενα που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν για την ταινία, μίας σκοτεινής αίθουσας αφήγησης όπου απαγγέλλονταν οι νέοι μύθοι που γράφτηκαν με αφετηρία τον μύθο της Αριάδνης, μίας ανοικτής αγοράς, μίας χορωδίας όπου περιπατητές καθοδηγούσαν το κοινό στον χορό που απήγγειλε στοχευμένες ερωτήσεις, ώστε να καταλήξουν οι θεατές στον λαβύρινθο όπου η σύγχρονη φιγούρα της Αριάδνης αναπαυόταν. 

Κοινώς, στόχος ήταν να  διατυπώσουμε ερωτήματα, αντί για αφελείς λύσεις σε πολυσύνθετα ζητήματα και να ενεργοποιήσουμε έναν πολύφωνο διάλογο, μία «μουρμούρα» για το τι έγινε. Το ταξίδι, το οδοιπορικό και η διαδρομή προς τον λαβύρινθο αναπαριστούσε μία εκδοχή του προορισμού της Ιθάκης όπου ο δρόμος είναι αυτό που εν τέλει κανείς ψάχνει εν αγνοία του καθώς πορεύεται.

4) Η έννοια τη ανθεκτικότητας ( resilience) βρίσκεται  παγκοσμίως στο επιστημονικό επίκεντρο αυτό τον καιρό. Ορίζεται σε γενικές γραμμές ως η αξιοποίηση της κρίσης  για ενδυνάμωση και ανάπτυξη  προς μια νέα ταυτότητα/οργάνωση/διαφοροποίηση ( είτε πρόκειται  για άτομο, οικογένεια, ομάδα, οργανισμό, κοινότητα) , που μπορεί να ανταποκριθεί  σε υψηλότερα επίπεδα πολυπλοκότητας και όχι ως απλή αντοχή με στόχο την  επαναφορά  σε προηγούμενη …. « οικεία» ισορροπία. 

Σημαντικά στοιχεία σε αυτή την προσπάθεια σύμφωνα με όλες τις έρευνες  είναι το μοίρασμα συναισθημάτων και εμπειριών  σε κατάλληλα διαμορφωμένο πλαίσιο και η αναζήτηση και επεξεργασία νέου οράματος  ζωής προσωπικού και κοινού που ενεργοποιεί θετικά συναισθήματα και προοπτική για το μέλλον. Ποιες πηγές στήριξης και έμπνευσης για νόημα ζωής βλέπει η ομάδα σας να ενεργοποιούνται και με ποιους τρόπους;

Συμφωνούμε απόλυτα ότι η πρόσφατη ανάδυση της έννοιας τη ανθεκτικότητας ( resilience) αποτελεί μια από τις πιο σημαδιακές επιστημολογικές, πολιτισμικές και οικοσυστημικές ανακατατάξεις στην ιστορία του 21ου  αιώνα. Η ιστορία του 19ου και 20ου χαρακτηριζόταν από την πίστη στον νατουραλισμό, δηλαδή την επιστροφή σε φυσικές αξίες και στην διατήρηση του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Ιδιαίτερα στην μεταπολεμική περίοδο, η επιστήμη του περιβαλλοντισμού και της οικολογίας μεταμορφώθηκε σε ένα είδος διαχείρισης φυσικών πόρων με βάση τις δυσμενείς και τελεολογικές προβλέψεις για το μέλλον του πλανήτη. 

Πλέον αυτή η άποψη για διαχειριστικές ολιστικές προσεγγίσεις αποτελεί ένα είδος ρομαντικής ουτοπίας. Δεν καταφέραμε μέσω της επιβολή της περιβαλλοντικής ηθικής να διασώσουμε τον πλανήτη, ο οποίος αλλάζει δραστικά, μεταμορφώνεται και εξελίσσει νέες απρόβλεπτες φύσεις, φαινόμενα και περιστάσεις που επηρεάζουν ουσιαστικά τον τρόπο ζωής και τις κοινωνικές δομές. 

Η θεωρία της  ανθεκτικότητας ( resilience) προτείνει ουσιαστικά την δεκτικότητα, προσαρμογή και αντίδραση στην αλλαγή όχι μόνο του τρόπου που χειριζόμαστε αλλά και στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον. Αυτή η επιστημολογική μετατόπιση επεκτείνει της έννοια του φυσικού οικοσυστήματος σε οικοσυστήματα κοινωνικών και οικονομικών δομών που αποτελούν αναπόσπαστο και αλληλοσυμπληρωματικό κομμάτι της οικολογικής προσέγγισης σήμερα. Η περιβαλλοντική αλλαγή δεν είναι παράγωγο τεχνολογικών εξελίξεων, δηλαδή χρήσης ανεμογεννητριών και φωτοβολταϊκών, αλλά σηματοδοτεί αλλαγή νοοτροπίας και συμπεριφοράς. 

Παρόλο που το έργο της πολυσυλλεκτικής ομάδας Terra Insola δεν κάνει άμεσες αναφορές σε περιβαλλοντικές ανησυχίες, χωρίς αμφιβολία η ενσωμάτωση της τεχνολογίας στην προσέγγιση του μύθου, η άρρηκτη σύμπλεξη της αφήγησης με την χωρική κατασκευή και η επιδίωξη σηματοδότησης του αδιέξοδου των εγκαθιδρυμένων κοινωνικών δομών σχετίζονται με την ανάδυση της ανθεκτικότητας σε ένα ευρύ επιστημολογικό φάσμα.

5) Το έργο τέχνης που δημιουργήσατε με αφετηρία το γνωστό μύθο έγινε έναυσμα  για να αναδειχθεί αυτή η διαπολιτισμική διάσταση στην πόλη των Χανίων; Είχε μια τέτοια προοπτική στον σχεδιασμό του το project;

Σαφώς. Το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αφήγηση όσο και στην ολοκλήρωση της χωρικής κατασκευής. Η αφήγηση κινήθηκε σε δύο πλάνα: το μυθικό παρελθόν και το πραγματικό παρόν, ενώ το τρίτο πρόσωπο, ο αφηγητής – το μάτι της κάμερας – αποκάλυπτε τη διαδικασία κατασκευής της ταινίας σε μια διακειμενική διαδικασία η οποία αμφισβητεί την έννοια της πατρότητας της δημιουργίας. Οι αφηγητές συνεργάστηκαν αλληλο-συμπληρωματικά και αλυσιδωτά, θολώνοντας συνεχώς τα σύνορα μεταξύ πραγματικότητας και μύθου: η ‘εντός’ και η ‘εκτός’ αιχμαλωσία της ανθρώπινης ψυχής και του ανθρώπινου σώματος, η ταινία μέσα και έξω από την ταινία, ο μύθος μέσα και έξω από την πραγματικότητα. 

Η απελευθέρωση της Αριάδνης από την μετέωρη κατάσταση στην οποία βρέθηκε αφού άφησε την Κρήτη αποτυπώθηκε στην δέσμευσή της σε μία καθημερινή ρουτίνα και στην αέναη προσήλωσή της σε μια μηχανή, που την απάλλασσε απ’ όλους τους περιορισμούς ώστε να φτάσει στην αυτάρκεια. Στην ταινία, η Αριάδνη ζει σ’ έναν ειδυλλιακό βιότοπο, χωρίς περιβαλλοντικό πλαίσιο ή αναφορά, εξάγοντας τους χυμούς ενός ευκαλύπτου που την τρέφουν, σε μια διαδικασία ανθρωποσοφικής ανταλλαγής, και αναμειγνύοντας τα φυσιολογικά της υγρά (όπως τα ούρα της) με το χώμα που την περιβάλλει, ώστε να φτιάξει το κεραμικό υλικό της δομής που θα της προσφέρει καταφύγιο και θα την στεγάσει. Η ίδια η δομή αποτελεί μεταφορά μιας δημιουργίας χωρίς τέλος, μιας αρχιτεκτονικής διαδικασίας που αναδύεται από έναν άπειρο βρόχο. Οι αναρίθμητοι σπειροειδείς κυκεώνες και ο στιλβωμένος πυλός που τυλίγουν το σώμα και το πνεύμα της Αριάδνης αναπτύσσονται από μια μηχανή που τη συντροφεύει και την οποία έχει εξημερώσει ώστε να πραγματοποιήσει την επιθυμία της και να κατασκευάσει τις ανάγκες της βάση ενός ενδοσκοπικού, συναισθηματικού και  τυχαίου σχεδιασμού. 

Η Αριάδνη είναι μια γυναίκα διχασμένη από την παθολογία της διαταραχής πολλαπλών προσωπικοτήτων, στοιχειωμένη από τις ηχείς του μυθικού της παρελθόντος και της ακούσιας προσγείωσής της μέσα στην παγίδα της ζώνης του Σένγκεν. Όταν προσγειώθηκε, το φράγμα της ζώνης του Σένγκεν θεωρούταν προ πολλού ως ένα οχυρό. Κανείς δεν θυμάται ακριβώς πότε το φράγμα αυτό έγινε για τον Ευρωπαίο πολίτη η ίδια η φυλακή του, αντιστρέφοντας έτσι τον πρωταρχικό λόγο της ίδρυσή του, δηλ. να τον προστατέψει ενάντια στον κόσμο… πράγμα που αποδείχθηκε όμως, αντιφατικά, ιστορική πλάνη.

Σε αυτό το α-πολιτικό ιδεολογικό νησί, η Αριάδνη εμφανίστηκε με δύο ταυτότητες: η μια που δραπετεύει από το ‘εντός’μια τοπολογική αντιστροφή, ως άπειρο ανοχύρωτο, ως συναισθηματική διαμαρτυρία εναντίον της αντιφατικότητας, του παραλογισμού της κατάστασης, και η άλλη, παγιδευμένη σε μια μετά-βιομηχανική τοποθεσία, που συναντά τους ζωντανούς νεκρούς ανθρώπινους ομήρους των απαλλοτριωμένων καθηκόντων του “Φορντισμού”, ρυθμιζόμενες από μια βουβή, άλαλη μηχανιστική.

Τα Χανιά έγιναν το σκηνικό της ίδιας της σχιζοφρένειας της Αριάδνης, η οποία ταυτόχρονα απελευθερώνει και αποκρυσταλλώνει τον εαυτό της από την φυλακή της λήθης.

Συντελεστές της παραγωγής ήταν οι εξής:

Δημιουργική ομάδα αρχιτεκτόνων, κατασκευαστών, συγγραφέων, μηχανικών ρομποτικής, σκηνοθετών: 

Καθηγητές Francois Roche, Ezio Blasetti, Stephan Henrich, Camille Lacadee, Danielle Willems, Λυδία Καλλιπολίτη και Ανδρέας Θεοδωρίδης μαζί με τους Johnny Boquet-Boone, Cecil Barnes, Danielle Griffo, Hasti Valipour Goudarzi, Gary Edwards, Martin Lodman, Maximiliam Lauter, Melodie Yashar, Shalini Amin, Pierre Bourdareau, George Avramides, George Louras, Jonathan Requillo, Αλεξάνδρα Σαράντη, Raquel Sanchis Ulacia, Luis Felipe Paris, Robinson Strong, Kim Se Hyun, Λεωνίδας Λεωνίδου, Γιάννης Αποστολόπουλος, Lorenzo Villagi.