Αστικός Χώρος & Φυσικό Περιβάλλον. Διαστάσεις στο Πλαίσιο της Σύγχρονης Αστικοποίησης

#Χάρις Χριστοδούλου 

Δρ. αρχιτέκτονας πολεοδόμος, λέκτορας ΑΠΘ

Εισήγηση στο 6ο Συνέδριο της ΠΕΕΚΠΕ* (2012), στην ενότητα "Η Αειφορία σε εποχή πολύπλευρης κρίσης - Βιώσιμες Πόλεις"

Την τελευταία τριακονταετία η χωρική διάρθρωση των πόλεων έχει σταδιακά μετασχηματιστεί. Οι πόλεις έχουν πάψει να αναπτύσσονται γύρω από ένα μοναδικό, κυρίαρχο οικονομικά και συμβολικά κέντρο και δεν είναι πλέον συμπαγείς. Ο άμεσος και ευρύτερος περιαστικός χώρος των μεγάλων πόλεων κατοικείται και οικοδομείται διάσπαρτα όλο και περισσότερο. Η διάσπαρτη αστικοποίηση σε ευρείες μητροπολιτικές ζώνες στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο[1], το πώς και το γιατί κατοικείται η αστική περιφέρεια όπως κατοικείται, καθορίζονται από ένα ευρύ πλαίσιο τοπικών ιδιαιτεροτήτων διαφοροποιώντας σημαντικά τις πόλεις μεταξύ τους. Γεωμορφολογικές, ιστορικές, θεσμικές, ιδιοκτησιακές, κοινωνικo-οικονομικές, πολιτισμικές ιδιαιτερότητες σε κάθε πόλη παρέχουν σειρά εναλλακτικών σχηματισμών μέσα από δεδομένους περιορισμούς και δυνατότητες που έχουν καθοριστεί διαφορετικά για τον ιδιαίτερο κάθε φορά τόπο.

Η ίδια η διαδικασία της αστικής συγκρότησης έχει μεταβληθεί παράγοντας νέους αστικούς και περιφερειακούς (urban - regional) συσχετισμούς. Πρόκειται πλέον για διάχυτες μητροπολιτικές περιοχές, για ένα μεγάλο αριθμό από αυτοτελείς ενότητες με χαρακτηριστικά μιας νέας αστικότητας οι οποίες αναπτύσσονται και συνδέονται κατά μήκος κύριων μεταφορικών υποδομών που πυκνώνουν επί του φυσικού αναγλύφου τροποποιώντας το. 
Η διάχυση (dispersion, diffusion) της άλλοτε συμπαγούς πόλης σε ένα πολυκεντρικό αστικό δίκτυο, χαρακτηρίζει πλέον, ανάλογα με τον ισχύοντα βαθμό ρύθμισης της ανάπτυξης, όλο και μεγαλύτερες εκτάσεις του κόσμου (Antrop 2004). Κύρια χαρακτηριστικά τους η αστικοποίηση παραγνωρισμένων παλιότερων οικιστικών θέσεων, και η ανεξέλεγκτη εξάπλωση ασυσχέτιστων λειτουργικών σε εξαιρετικά χαμηλές πυκνότητες και σε τέτοια έκταση εκτός των αστικών ορίων, και που καταλύονται τα όρια μεταξύ πόλης – υπαίθρου μετατρέποντας τις περιφέρειες των πόλεων σε αστικο-αγροτικά συνεχή (rural-urban continuum, rurbanization). Ανεξάρτητα από τις υπερβολικές διαφορές στην πυκνότητα, στον αριθμό των κατοίκων και τη δομή των αρχικών πόλεων, όλα τα αστικά συγκροτήματα δείχνουν μία τάση να ξεφτίζουν, να σμίγουν με το τοπίο αναιρώντας προηγούμενες αντιθέσεις μεταξύ της πόλης και της υπαίθρου.

Η συνεχιζόμενη αστική εξάπλωση (sprawl), η προαστιοποίηση, το περιαστικό τοπίο με κυρίαρχη την ανάπτυξη των νέων χώρων κατανάλωσης και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων (μεικτά σχήματα αναψυχής – κατοικίας – παραγωγής που απασχολούν μεγάλο αριθμό ατόμων) και η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση των αγροτικών οικισμών, μονοπωλούν ένα μεγάλο μέρος της συζήτησης για τις νέες εύθραυστες ισορροπίες μεταξύ του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και των φυσικών υποδοχέων του.

Νέες έννοιες έχουν επινοηθεί για περιγράψουν αυτή τη νέα αστική συνθήκη συνεχιζόμενης αποκέντρωσης που συνοδεύεται από νέους τρόπους ζωής, και δεν περιορίζεται πλέον στις ΗΠΑ όπου για πρώτη φορά παρατηρήθηκαν: οι ‘πόλεις της άκρης’ (edge-city - Garreau 1991, η ‘μετάπολη’ (metapolis - Ascher 1995),  η ‘μετα-μητρόπολη’, τα ‘μετα-προάστια’, η ‘εξώπολη’,  ο ‘μητροπολιτικός γαλαξίας’ (postmetropolis, post-suburbia, exopolis, metropolitan galaxy - Soja 2000), η ‘ενδιάμεση πόλη’ (Zwischenstadt - Sieverts 2000) αποτελούν προσπάθειες διατύπωσης της ρήξης με το πρότυπο της ‘συμπαγούς’ πόλης (compact city - Jencks et al (eds) 1996). Μία νέα μορφή μητροπολιτικής περιφέρειας, πολυκεντρικής ή πολυπυρηνικής (polycentric, polynucleated) οργανώνεται όλο και περισσότερο αποκεντρωμένα, μέσα από ένα μωσαϊκό από άνισα κατανεμημένες και αναπτυγμένες συγκεντρώσεις που απλώνουν ένα νέο εντεινόμενο δίχτυ αλυσιδωτών αστικών επιβαρύνσεων στο φυσικό περιβάλλον.

Μέσα στο πλαίσιο της σύγχρονης αστικοποίησης είναι επιτακτικό για τη διαφύλαξη των φυσικών-πολιτισμικών τοπίων και πόρων, σε κάθε μητροπολιτική ή αστική περιοχή να αναγνωριστούν και να προστατευτούν αφενός τα αστικά πεδία όπου υπάρχει ή δύναται να υπάρξει έντονη παρουσία της φύσης και να εκδηλωθούν οι φυσικές διεργασίες (βλάστηση, διαδρομές νερού, εδάφη), αφετέρου ευρύτερες από τις τυπικά προστατευτέες (εδαφικά, υδάτινα και δασικά συστήματα), χωρικές ενοτήτες.

Σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της πρόσφατα αναδυόμενης πολεοδομίας του τοπίου (landscape urbanism) (Waldheim ed 2006) μόνο μία χωρο-χρονική οικολογία η οποία χειρίζεται και εξημερώνει όλες τις αναπτυξιακές δυνάμεις και διεργασίες που δρουν μέσα στο χρόνο τόσο στο αστικό πεδίο όσο και στο φυσικό υποδοχέα μπορεί να δώσει προοπτική για μία νέα διαλεκτική πόλης – φυσικού περιβάλλοντος. Η πιθανότητα διατήρησης μίας νέας συμβιωτικής σχέσης εδράζεται σε μία οικολογία που θα επικαλείται σταθερά το συλλογικό φαντασιακό (Corner 2006, 32) ως δοχείο μνήμης και επιθυμίας και σταθερό νόημα αναφοράς, και θα ενεργοποιεί φορείς και πολίτες σε φιλοπεριβαλλοντικούς στόχους και κατευθύνσεις δράσης.

*Πανελλήνια Ένωση Εκπαιδευτικών για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

 Αναφορές:

• Antrop, M. (2004) Landscape Change and the Urbanization Process in Europe, Landscape and Urban Planning, 67pp. 9-26
• Ascher, F. (1995) Metapolis ou l'Avenir des Villes, Paris: Editions Odile Jacob
• Corner, J. (2006) Terra Fluxus, στο σελ. Waldheim, C. (ed), σελ. 21-35
• Garreau, J. (1991) Edge City: Life on the New Frontier., New York: Doubleday
• Hall, P.,Pain, K. (Eds) (2006) The Polycentric Metropolis: Learning from Mega-city Regions in Europe, London, Earthscan Publications
• Jencks, M., Burton, E.,Williams, K. (Eds) (1996) The Compact City: A Sustainable Urban Form?, London, E & FN SPON
• Kloosterman, R. C., Musterd, S. (2001) The Polycentric Urban Region: Towards a Research Agenda, Urban Studies, 38, 4, pp. 623 - 633
• Sieverts, T. (2003) Cities Without Cities: An Interpretation of the Zwischenstadt, London and New York: Spon Press
• Soja, E. W. (2000) Postmetropolis: Critical Studies of Cities and Regions, Oxford: Blackwell Publishing
• Vigano, P. (2003) European Suburbia, Europan 7 Launching Event, Cordoba, 14-2-2003
• Waldheim, C. (ed) (2006) The Landscape Urbanism Reader, Princeton Architectural Press, New York.
• Χαστάογλου, Β. (2001β) Πόλεις και Οικιστικό Δίκτυο της Μεσογείου, στο Μοδινός Μ. (επιμ.) Η Οικογεωγραφία της Μεσογείου, Αθήνα: Στοχαστής/ ΔΙΠΕ, σελ. 61-92

---

[1] Για τη συνθήκη της διάσπαρτης αστικοποίησης, την μετα-μητρόπολη (postmetropolis) στην Ευρώπη και στην Αμερική βλ. Soja, 2000: Part II, για τη διάχυση της αστικοποίησης στην Ευρώπη βλ. Vigano, 2003 για χαρακτηριστικές πολυκεντρικές μητροπολιτικές περιοχές στη Ευρώπη βλ. αφιέρωμα περιοδικού Urban Studies 38(4) 2001, Klooosterman, Musterd 2001, Hall, Pain (eds) 2006, για την παρακτιοποίηση της αστικής ανάπτυξης - την ιδιαίτερη εκδοχή της διάχυσης στη Μεσόγειο, βλ. Χαστάογλου, 2001.