Το Αρχαιολογικό Άλσος Ακαδημίας Πλάτωνος ως πεδίο ανάπτυξης της πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής

"Το Αρχαιολογικό Άλσος Ακαδημίας Πλάτωνος ως πεδίο ανάπτυξης της πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής και οι πρακτικές οικειοποίησής του από τους κατοίκους"

#Κρίκου Πένυ ׀ Αρχιτέκτων Μηχανικός [ΕΜΠ],  MSc Αρχιτεκτονική του χώρου: Πολεοδομία – Χωροταξία [ΕΜΠ]

#Χελιώτη Αδαμαντία ׀ Πολεοδόμος – Χωροτάκτης Μηχανικός, MSc Αρχιτεκτονική του χώρου: Πολεοδομία – Χωροταξία [ΕΜΠ]

Σε έναν χώρο με πολυχρωμία και πολυμορφία, με εγγεγραμμένο παρελθόν, με έντονο το αίσθημα της συλλογικής μνήμης και των διαδικασιών ιστορικής σύνθεσης του χώρου, με κυρίαρχο το δημόσιο λόγο της τοπικής κοινωνίας, διερευνάται το δίπολο Πολιτεία/κεφάλαιο/επενδύσεις – Τοπική κοινωνία/κοινωνικό όραμα, με χωρική αναφορά το Αρχαιολογικό Άλσος της ιστορική συνοικίας της Ακαδημίας Πλάτωνος.

Το Αρχαιολογικό Άλσος διαθέτει έκταση ίση με 150 στρέμματα και οριοθετείται από τις οδούς Αλεξανδρείας, Φάωνος και Πλάτωνος. Η έκταση του Άλσους καλύπτει ένα μεγάλο και κεντρικό κομμάτι της περιοχής και λόγω της θέσης του αποτελεί το μέσο σύνδεσης ή διαχωρισμού της περιοχής ανατολικά του πάρκου, η οποία παρουσιάζει πυκνή δόμηση κατοικιών, με την απέναντι πλευρά όπου κυριαρχούν μεγάλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και αδόμητα οικόπεδα.

Η αναποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων και των πολιτικών έγκειται στο γεγονός ότι τείνουν να εφαρμόσουν ομοιόμορφα ολοκληρωτικές πολιτικές στο τοπικό επίπεδο, φαλκιδεύοντας την ιδιαίτερη δυναμική της τοπικής ποικιλομορφίας [ιστορικοί και κοινωνικοί παράγοντες διαμόρφωσης περιοχής], [Ελίζα Παναγιωτάτου,1988]. 

Σημαντική παράμετρος προς διερεύνηση είναι η στάση των κατοίκων – Επιτροπή Κατοίκων Ακαδημίας Πλάτωνος - απέναντι στις προτεινόμενες πολιτικές αξιοποίησης του πάρκου [π.χ. Academy Gardens]. 

Ενδεικτικά αναφέρεται: «Εδώ που λειτούργησε το πρώτο δωρεάν πανεπιστήμιο του κόσμου από τον Πλάτωνα, υπάρχει ο χώρος εντός και εκτός αρχαιολογικού πάρκου ο οποίος πρέπει να αναδειχθεί ως σημείο αναφοράς για την παραγωγή πολιτισμού και γνώσης» δηλώνει η Α. Παπαγεωργίου από την Επιτροπή Κατοίκων [Ελευθεροτυπία, 1/4/13]. Το κοινωνικό αίσθημα οικειοποίησης του χώρου του πάρκου αντιτίθεται στα πολιτικά και οικονομικά προστάγματα της πολιτείας, που έχουν ως πρόθεση να δημιουργηθεί ένας πολιτιστικός/αναπτυξιακός πόλος με άξονα την οικονομική ανάταση.

Για το λόγο αυτό, η Επιτροπή Κατοίκων της Ακαδημίας Πλάτωνος – που μέχρι σήμερα αγωνίζεται για τη διεκδίκηση του δημόσιου χώρου – ζητάει να παραμείνει το Πάρκο ανοιχτό, δημόσιο, ελεύθερο, με αναβάθμιση του αρχαιολογικού του χαρακτήρα, να κατασκευαστεί άμεσα το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, να υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση στις αποθήκες με τα 250.000 αρχαιολογικά ευρήματα για αρχαιολόγους, ερευνητές κ.λπ., να ενεργοποιηθεί το πρόγραμμα της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων συμπεριλαμβάνοντας στις ζώνες του και το χώρο της Ακαδημίας Πλάτωνος, να μην κατασκευαστεί το εμπορικό κέντρο στο χώρο του πρώην συγκροτήματος Μουζάκη.

Τα ιστορικά θραύσματα ενός τόπου συντελούν στην διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης ενώ σύμφωνα με τον Π. Τουρνικιώτη [2006] «το παρελθόν κατασκευάζεται, και μάλιστα, κατασκευάζεται στο παρόν». Ο καμβάς απεικόνισης της κοινωνικής και ιστορικής διαδρομής ενός τόπου στο πέρασμα του χρόνου πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από τις εκάστοτε πρακτικές σχεδιασμού. Σύμφωνα με ένα δημοσίευμα «Ο Αρχαιολογικός χώρος της Ακαδημίας Πλάτωνος ενώ βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας παραμένει κρυφός, ενταγμένος στον πυκνό ιστό της ομώνυμης υποβαθμισμένης γειτονιάς, στην ευρύτερη περιοχή του Κολωνού, στα όρια του βιομηχανικού Ελαιώνα των Αθηνών» [Αστικό Κενό, 2007].

Σήμερα, αποτελεί ένα ιδιαίτερα ζωντανό πάρκο λίγο έξω από το κέντρο της πόλης και από την άλλη έναν κρυμμένο αρχαιολογικό πλούτο που δεν σχετίζεται άμεσα με τη ζωή του πάρκου - κρυμμένο πίσω από τις ψηλές περιφράξεις των αποθηκών που βρίσκονται στα πέριξ του χώρου πρασίνου. Το Αρχαιολογικό πάρκο της Ακαδημίας Πλάτωνος χρειάζεται να αναδειχθεί πολιτιστικά, χωρίς όμως να παραβλέπει την συλλογική μνήμη και τους παραδοσιακούς δεσμούς της κοινωνίας με τον τόπο. Είναι γεγονός ότι τα τοπία του παρόντος, εμπεριέχουν τα τοπία του παρελθόντος, καθώς η συνέχεια στο χρόνο ενός τόπου αποτυπώνεται στο δομημένο περιβάλλον και εκφράζεται μέσω των μετασχηματισμών που λαμβάνουν χώρα.

Ο Αρχαιολογικός χώρος της Ακαδημίας Πλάτωνος αποτελεί ένα μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής αξίας, καθώς στο χώρο αυτό ιδρύθηκε το πρώτο ίδρυμα επιστήμης και φιλοσοφίας, το οποίο έγινε πρότυπο για όλα τα επιστημονικά κέντρα και πανεπιστήμια του σήμερα. Είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς στη σημερινή πραγματικότητα ότι στο χώρο αυτό λειτούργησε η Ακαδημία Πλάτωνος, το πνευματικό κέντρο της Αρχαίας Αθήνας που καθόρισε την φιλοσοφική σκέψη του σύγχρονου πολιτισμού. Μέσα από την διαδρομή στο παρελθόν, παρατηρούμε ότι ο τόπος του Αρχαιολογικού Άλσους από την αρχαιότητα έως και σήμερα, χαρακτηρίζεται από την έντονη συλλογικότητα και τη συλλογική μνήμη, ενώ εγγράφει πάνω του μοναδική ιστορία που δεν μπορεί να μείνει στην αφάνεια των εκάστοτε παρεμβάσεων.

Ο Δ. Ζήβας [1991], αναγνωρίζει την ανάγκη διατήρησης των μνημείων στον αστικό ιστό, θεωρεί όμως ότι η πλήρης αποκάλυψη των θραυσμάτων του παρελθόντος είναι αδύνατη, αλλά δεν έχει και κανένα νόημα για μια σύγχρονη πόλη. Κρίνει ότι η παρουσία των μνημείων αποτελεί μια σύγκρουση ανάμεσα στο δυναμικό, μεταβαλλόμενο παρόν των πόλεων και στο στατικό και αμετάβλητο παρελθόν τους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θεωρεί επιβεβλημένη την σύνθεση του παρόντος με το παρελθόν και την ένταξη των μνημείων στη σύγχρονη ζωή, ούτως ώστε να ενσωματώνουν την ιστορία στην ζωή της πόλης. Επίσης, θεωρεί ακόμα ότι είναι ζωτικής σημασίας η επιλογή μεταξύ του να διατηρήσουμε τα μνημεία σαν μουσειακά αντικείμενα / εκθέματα / εμπορεύματα ή σαν ζωντανούς οργανισμούς ενταγμένους στο ρυθμό και τις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής. Τέλος ο μελετητής υποστηρίζει ότι το ιστορικό αντικείμενο δεν πρέπει να είναι απομονωμένο, απομακρυσμένο ή δυσπρόσιτο, ούτε περιφραγμένο με κάποιο κιγκλίδωμα, αλλά να τοποθετείται σαν ενεργό στοιχείο στο αστικό περιβάλλον, καθώς η ιστορία που αποτυπώνεται στον χώρο μέσω των μνημείων δεν προορίζεται μόνο για μάθηση, αλλά και για βαθύτερη κατανόηση και βίωση.

Τα τελευταία χρόνια η γειτονιά της Ακαδημίας Πλάτωνος έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον αρκετών φορέων λόγω της στρατηγικής γεωγραφικής θέσης που κατέχει και λόγω του σημαντικού αλλά ανεκμετάλλευτου φυσικού, ιστορικού και πολιτισμικού κεφαλαίου που διαθέτει. Νέες αναπτυξιακές δυναμικές προωθούνται για την περιοχή και οι οποίες στοχεύουν στη διαμόρφωση ενός νέου χαρακτήρα και προσανατολισμού με έμφαση την οικονομική και τουριστική της ανάπτυξη.

Η κύρια χρήση του Αρχαιολογικού Άλσους είναι ως ελεύθερος χώρος πρασίνου, ένα πάρκο προσβάσιμο από όλους τους κατοίκους της περιοχής της Ακαδημίας Πλάτωνος και των γειτονικών συνοικιών. Η γειτνίαση του Πάρκου με μία πυκνοδομημένη περιοχή κατοικίας συνέβαλλε σημαντικά στην οργανική ένταξη του στην αστική καθημερινότητα των κατοίκων της. Ο χώρος συμμετέχει στις αστικές λειτουργίες και στις διαδικασίες κοινωνικοποίησης των κατοίκων. Η λειτουργία του δεν μπορεί να αποκοπεί από την ανθρώπινη παρουσία που δρα σε αυτόν. Όσο περισσότερο συνδιαλέγεται άλλωστε κανείς με το χώρο τόσο περισσότερο αναπτύσσει δεσμούς μαζί του.

Ένα από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της Ακαδημίας Πλάτωνος είναι το αίσθημα γειτονιάς που αυτή αποπνέει, στοιχείο το οποίο γίνεται αμέσως αντιληπτό και από τους επισκέπτες της περιοχής. Η συγκρότηση μιας συνεκτικής οικιστικής ενότητας και η δημιουργία συλλογικής συνείδησης και ταυτότητας βασίζεται στην κοινωνική φυσιογνωμία της Ακαδημίας Πλάτωνος όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα από την ιστορική της εξέλιξη. Η εγκατάσταση εκεί οικογενειών που προέρχονταν από χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα και η ανάπτυξη σχέσεων αλληλουποστήριξης ισχυροποίησαν τους δεσμούς τους με τον τόπο και το ενδιαφέρον τους για τα χωρικά και κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει.

Στην κοινότητα της Ακαδημίας το Αρχαιολογικό Πάρκο συνιστά τόπο περιπάτου, συνάθροισης και επικοινωνίας, χώρο παιχνιδιού και οργάνωσης εκδηλώσεων. Οι εικόνες αυτές εκφράζουν τις διαφορετικές επιθυμίες των χρηστών του χώρου. Έχουν όμως ένα κοινό ζητούμενο, την προάσπιση του ως δημόσιου χώρου και πνεύμονα πρασίνου στην πόλη αλλά και ως τόπου πολιτιστικής κληρονομιάς και ιστορικής σημασίας. Το Πάρκο αποτελεί το χώρο εκδήλωσης της δημόσιας ζωής.

Η κοινωνική δυναμική που εκδηλώνεται στην Ακαδημία Πλάτωνος βασίζεται στην οικεία σχέση που έχουν αναπτύξει οι κάτοικοι με τη γειτονιά και είναι εμφανής μέσα από τις συλλογικές δράσεις που αναπτύσσονται για ζητήματα που αφορούν την περιοχή και τις πρακτικές οικειοποίησης του χώρου. Η Επιτροπή Κατοίκων Ακαδημίας Πλάτωνος αποτελεί ένα από τα πιο πρώιμα σύγχρονα παραδείγματα ‘κινημάτων πόλης’ στην Αθήνα, το οποίο μάλιστα συστάθηκε με εξ’ αρχής βασικότερο στοιχείο το αίτημα της διεκδίκησης του δημόσιου χώρου τόσο στην υλική του υπόσταση όσο και με την έννοια της πολιτικής και κοινωνικής συμμετοχής. Η κίνηση αυτή των πολιτών επιβεβαιώνει τους δεσμούς που έχουν αναπτύξει με το χώρο και δραστηριοποιείται προς την κατεύθυνση της διατήρησης του χαρακτήρα γειτονιάς που διατηρεί σήμερα το πάρκο.

Στην εν λόγω συλλογικότητα, που δημιουργήθηκε το 2008, συμπυκνώνονται οι αγώνες της τοπικής κοινωνίας για την προάσπιση του αρχαιολογικού πάρκου καθώς αντιλαμβάνεται το χαρακτήρα των μετασχηματισμών που λαμβάνουν χώρα και αντιδρά σε αυτόν. Παράλληλα διεκδικούν την αναζήτηση ενός διαφορετικού αναπτυξιακού οράματος για τη συνολική διαχείριση του αστικού χώρου της γειτονιάς τους, ο οποίος εμφανίζει αρκετά κοινά σημεία με αυτό των κατοίκων. Το «όραμα» της Επιτροπής Κατοίκων Ακαδημίας Πλάτωνος περιλαμβάνει την ανάδειξη του Πάρκου με προστασία των αρχαιολογικών ευρημάτων, φυλασσόμενων αλλά και προσβάσιμων στο ευρύ κοινό. Να αποκαλύπτουν την ιστορία τους και να γίνονται κτήμα των πολιτών. Και την ίδια ώρα το Πάρκο να λειτουργεί ως χώρος πράσινος, ελεύθερος με χώρο και δράσεις για όλους τους κατοίκους.

Με βάση την παραπάνω ανάλυση γίνεται αντιληπτό ότι η κυρίαρχη χωρική πολιτική για την περιοχή του Αρχαιολογικού Άλσους προτάσσει την ανάδειξη του πολιτιστικού πλούτου της γειτονιάς της Ακαδημίας ως το μέσο για την οικονομική της ανάταση, την τουριστική ανάπτυξη και την προσέλκυση επισκεπτών και επενδύσεων. Ωστόσο, οι προθέσεις και επιδιώξεις των σύγχρονων πολιτικών σχεδιασμού συνιστούν μία μονοδιάστατη αντίληψη για τη διαχείριση του Πάρκου καθώς δεν λαμβάνουν υπόψη το πολύμορφο πλέγμα των σχέσεων και μετασχηματισμών που εντοπίζονται στο χώρο και αγνοούν τις χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις στην τοπική κλίμακα της συνοικίας του Πλάτωνα.

Σε αντίθεση με τις αναπτυξιακές προοπτικές που προβάλλει ο λόγος των θεσμικών φορέων έρχεται η κοινωνική πρακτική οικειοποίησης του χώρου η οποία αναδεικνύει ως κύρια λειτουργία του Άλσους αυτή του ελεύθερου χώρου πρασίνου. Η καθημερινή επαφή με αυτό έχει διαμορφώσει τη συλλογική συνείδηση της κοινωνίας για το χώρο που βιώνουν. Οι παραδοσιακοί δεσμοί που έχουν αναπτύξει οι κάτοικοι με τον τόπο τους σε συνδυασμό με τα νοήματα και την ιστορία που εμπεριέχει ο αρχαιολογικός χώρος συσπειρώνουν τις κοινωνικές ομάδες και διαμορφώνουν το πλαίσιο των διεκδικήσεων τους. 

Η κοινωνική και ιστορική διαδρομή ενός τόπου είναι άλλωστε αυτή που διαμορφώνει τη συλλογική μνήμη της κοινωνίας, προσδίδει στο χώρο ταυτότητα και καθορίζει τη δυναμική του. Ζητούμενο είναι λοιπόν η προάσπιση της συλλογικής μνήμης που φέρει ο τόπος, η προστασία και ανάδειξη της ιστορικής του κληρονομιάς παράλληλα με τη λειτουργία του ως ελεύθερος χώρος πρασίνου και χώρος έκφρασης της δημόσιας ζωής. Τίθεται επομένως το ζήτημα προώθησης μιας διαφορετικής πρότασης παρέμβασης στην έκταση του Αρχαιολογικού Πάρκου η οποία θα ενσωματώνει τις κοινωνικές δυναμικές και την από τα κάτω συμμετοχή σε τοπικό επίπεδο.

Μέσα στη σύγχρονη πόλη της Αθήνας, είναι καίριο να διατηρηθούν τα ιστορικά ίχνη, η ήδη διαμορφωμένη συλλογική μνήμη, τα ορατά και αόρατα στοιχεία ενός χαμένου κόσμου και να «κουμπώσουν» ομαλά με τα νεώτερα έργα και δημιουργήματα, έτσι ώστε ο τόπος να μην παρουσιάζει αντιθέσεις και ασυνέχειες. Τέλος δεν θα πρέπει να παρακάμπτεται η ανάγκη αντιμετώπισης των κοινωνικών και χωρικών προβλημάτων και η εντεινόμενη αποστέρηση, ειδικότερα στη σημερινή συγκυρία της κρίσης, και τα οποία αποκρύπτονται από τα εξευγενισμένα τοπία που προωθεί ο αναπτυξιακός λόγος της Πολιτείας και άλλων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων.