O δημόσιος χώρος ως τουριστικός προορισμός: συγκριτική ανάλυση των πλατειών της Μαδρίτης και της Αθήνας

#ΜΑΡΙΑ ΔΑΤΣΕΡΗ Μηχανικός Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Π.Θ. 

MScΠολεοδομικού και Χωροταξικού Σχεδιασμού- Αστικές Σπουδές UniversidadPolitécnicadeMadrid *

Ο αστικός δημόσιος χώρος αποτελεί ένα από τα βασικότερα στοιχεία που προσδιορίζουν μια πόλη. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο «καθρέπτης» της πόλης, στον οποίο αντικατοπτρίζονται όλα τα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της . 

Η πλατεία, βασικό συστατικό του αστικού δημοσίου χώρου, διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πόλη  φιλοξενώντας πλήθος δραστηριοτήτων, από τις απαρχές της έως και την σύγχρονη εποχή. Μία από τις βασικότερες δραστηριότητες που συναντώνται μέσα σε μια πόλη είναι και εκείνη του τουρισμού, και συγκεκριμένα του αστικού τουρισμού.  

Στην εν λόγω έρευνα μελετάται ο δημόσιος χώρος- και συγκεκριμένα οι πλατείες του- ως κομμάτι του αστικού τουρισμού μέσα από συγκριτική ανάλυση δύο πόλεων – μελετών περίπτωσης, της Αθήνας και της Μαδρίτης.

Πρόκειται για δύο πόλεις- πρωτεύουσες μεσογειακών χωρών με κοινά κλιματολογικά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά, όμοια κοινωνικο-οικονομική βάση και με υψηλή συμμετοχή του τουριστικού κλάδου στις οικονομίες τους. 

Η εργασία αποσκοπεί  στην αναζήτηση και τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών εκείνων που προσδίδουν τον τουριστικό χαρακτήρα σε μια πλατεία, απαντώντας στα εξής ερωτήματα: 

Ποιοι είναι οι δημόσιοι χώροι που επιλέγει να επισκεφτεί ένας τουρίστας; 

Ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή αυτή; 

Υπάρχουν μεμονωμένοι παράγοντες  που προσδίδουν τουριστικό χαρακτήρα σε ένα δημόσιο χώρο ή είναι αποτέλεσμα συνδυασμού παραγόντων.  

Για τις ανάγκες της εργασίας πραγματοποιείται πολύ-επίπεδη ανάλυση μιας σειράς παραγόντων σε τομείς ενδογενών και εξωγενών χαρακτηριστικών, εφαρμόζοντάς την πάνω στις πιο τουριστικές  πλατείες  των δύο πόλεων. 
Αρχικά επιλέγονται οι πιο τουριστικές πλατείες μέσα από μια ανάλυση σε τουριστικούς οδηγούς και σε τουριστικές ηλεκτρονικές σελίδες στο διαδίκτυο. 

Έπειτα καθορίζονται οι παράγοντες ανάλυσης. Για τα ενδογενή χαρακτηριστικά αναλύονται τα στατικά στοιχεία του χώρου που σχετίζονται με το περιβάλλον, την τοποθεσία, τα πολεοδομικά στοιχεία, την προσβασιμότητα και την αρχιτεκτονική. Τα εξωγενή χαρακτηριστικά σχετίζονται περισσότερο με την οικονομία και την κοινωνία και περιλαμβάνουν στοιχεία όπως οι χρήσεις γης στα περιφερειακά των πλατειών κτίρια και οι δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα μέσα και γύρω από τις πλατείες. 

Παράλληλα κρίνεται απαραίτητος ο προσδιορισμός των χαρακτηριστικών των πλατειών με μεγαλύτερο τουριστικό ενδιαφέρον, μέσω μιας πιο άμεσης ανάλυσης όπως είναι η ανάλυση των φωτογραφιών που οι ίδιοι οι τουρίστες λαμβάνουν. Μέσα από την παραπάνω μεθοδολογία και ανάλυση δίνονται απαντήσεις στα αρχικά ερωτήματα όπου επιβεβαιώνεται η αμφίδρομη σχέση μεταξύ των αναλυόμενων στοιχείων και του τουριστικού χαρακτήρα του δημοσίου χώρου.

1. Εισαγωγή 

Παρ’ όλες τις μεταβολές που έχει υποστεί κατά την διάρκεια των χρόνων, ο δημόσιος χώρος εξακολουθεί να διατηρεί και να τροφοδοτεί την συλλογική αντίληψη και τη  συνολική εικόνα μιας πόλης. Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ο «καθρέπτης» της πόλης, στον οποίο αντικατοπτρίζονται όλα τα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της. 

Ο δημόσιος χώρος, αποτέλεσμα της ίδιας της κοινωνίας που το δημιούργησε και το χρησιμοποιεί, αντανακλά τις ανάγκες, τις αντιλήψεις, τις αποφάσεις και την κουλτούρα της. 

Σύμφωνα με τον Guiliermo D. (2003), ο δημόσιος χώρος μπορεί να εκπληρώσει διαφορετικές λειτουργίες στην πόλη, σε τέτοιο βαθμό ώστε μπορούν να συναντηθούν και να συνυπάρξουν ακραίες και αντιφατικές μορφές επιβεβαιώνοντας ότι «Ο ορισμός του δημόσιου χώρου  καλύπτει  αδιακρίτως χώρους με διαχρονική σημασία και με ονομασίες φορτωμένες με νοήματα όπως πλατεία, κήπος, πάρκο, διαδρομή κλπ (Martinez S. ,1990:17). 

Αυτές οι έννοιες που εμφανίζονται συχνά στην βιβλιογραφία ως θεμελιώδη συστατικά του αστικού χώρου που με την μορφή τους, τα επιμέρους στοιχεία αλλά και τα κτίρια που τα οριοθετούν, δημιουργούν την εικόνα την οποία κάτοικοι και επισκέπτες σχηματίζουν για την πόλη. (Krier R.,1976,Lynch K.,1960, Martinez C.,1985).  

Αναμφίβολα η πλατεία αποτελεί έναν από τους πρώτους δημόσιους χώρους που δημιουργήθηκαν στις πόλεις. Σε αντίθεση με τον δρόμο, συγκεντρώνει μοναδικές πτυχές του αστικού τοπίου. Είναι ένας χώρος μεταξύ δρόμων-χαράξεων και λειτουργεί ως στάση και σημείο ξεκούρασης, ενισχύει δραστηριότητες που στην πλειοψηφία τους δεν θα μπορούσαν να φιλοξενηθούν στον δρόμο, καθώς χρειάζονται εκείνο τον ελάχιστο απαιτούμενο χώρο για να αναπτυχθούν, χώρο που ένας δρόμος δεν μπορεί εύκολα να προσφέρει.  

Σύμφωνα με τον Martínez C. (1985)  η πλατεία είναι ο δημόσιος χώρος στον οποίο η έμφαση δίνεται στο να βρίσκεσαι εκεί πολύ περισσότερο από το να το να περνάς γρήγορα μέσα από αυτόν (Martínez C., 1985:40).Σε πολλές περιπτώσεις η πλατεία μετατρέπεται σε σημείο διασκέδασης, γιορτής, έκφρασης, και αντιπροσώπευσης των συλλογικών επιθυμιών της πόλης (Bustillos,1985).  

Ο PaulZucker θεωρεί την πλατεία ως το κομβικότερο σημείο της πόλης και της κοινωνίας της. Σημείο αναφοράς για την εξέλιξη της πόλης και της πλατείας αποτέλεσε η αρχαία Ελλάδα, όπου αναπτύσσονται οι πρώτες έννοιες γύρω από την πόλη. 

Μπορεί να  γίνει διάκριση σε πολλά είδη τουρισμού. Σε αυτή την μελέτη το είδος που μας απασχολεί είναι ο αστικός τουρισμός, δηλαδή ο τουρισμός που αναπτύσσεται μέσα στις πόλεις. Ο δημόσιος χώρος ως ένα από τα βασικότερα στοιχεία της πόλης, αποτελεί και ένα από τα βασικότερα στοιχεία του τουρισμού μέσα σε αυτήν. Εντός της κατηγορίας του αστικού τουρισμού μπορεί να συναντήσει κανείς διάφορες υποκατηγορίες τουρισμού αναλόγως με την δραστηριότητα που θα αναπτύξουν οι επισκέπτες. Όπως είναι η εξερεύνηση της ιστορίας της πόλης, οι διαδρομές μέσα σε αυτή, η συμμετοχή σε δραστηριότητες που πραγματοποιούνται και γενικότερα η εμπειρία της γνωριμίας με τον δημόσιο αστικό χώρο. 

  

Για τον επισκέπτη, μια βόλτα στο δημόσιο χώρο, τα πάρκα, τους δρόμους και τις πλατείες μπορεί να είναι αρκετή ώστε να συμβάλει στην κατανόηση της τοπογραφίας της πόλης, στην ανάγνωση της ιστορίας και του πολιτισμού της, στην διαμόρφωση μιας γενικής αντίληψης για την κοινωνία της αλλά και στην κατανόηση της ατμόσφαιρας και της ενέργειας που, η ίδια η πόλη, εκπέμπει.  Οι μελέτες περίπτωσης πάνω στις οποίες πραγματοποιείται η έρευνα είναι αρχικά η πόλη της Μαδρίτης και στην συνέχεια γίνεται μια προσπάθεια σύγκρισης των αποτελεσμάτων της έρευνας, με την Αθήνα. Οι δύο πόλεις επιλέχθηκαν καθώς διαθέτουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Αποτελούν πρωτεύουσες δύο μεσογειακών χωρών με παρόμοια κλιματολογικά και πληθυσμιακά δεδομένα, με τον τουριστικό τομέα να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην οικονομίας και των δύο πόλεων, οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν έρθει αντιμέτωπες με την οικονομική κρίση.  

1.1 Διατύπωση ερωτήματος 

Αρχικά, για να μπορέσει να κατευθυνθεί καλύτερα η έρευνα, πρέπει να γίνει ο καθορισμός των αντικειμένων μελέτης καθώς και να διατυπωθούν τα ερωτήματα  που θα διερευνηθούν. 

Ποιοί είναι οι δημόσιοι χώροι που επιλέγει ένας τουρίστας να επισκεφτεί; 

Ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν αυτήν την απόφαση; 

Υπάρχουν μεμονωμένοι παράγοντες  που προσδίδουν τουριστικό χαρακτήρα σε ένα δημόσιο χώρο ή είναι αποτέλεσμα συνδυασμού παραγόντων;   

Αναζητώντας απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, η ερευνητική υπόθεση που διατυπώνεται είναι ότι ο τουριστικός χαρακτήρα του δημόσιου χώρου της πόλης καθορίζεται εξίσου από ενδογενή και εξωγενή χαρακτηριστικά.  

Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνηθούν και να αναλυθούν οι πτυχές του τουρισμού σε ένα δημόσιο χώρο όπως είναι η πλατεία, και να αναζητηθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν και προσδίδουν τον τουριστικό χαρακτήρα. 

Παρακάτω γίνεται διάκριση των επιμέρους στόχων της έρευνας: 

 Κατανόηση και προσέγγιση εννοιών όπως: ο δημόσιος χώρος, η πλατεία και ο αστικός τουρισμός.  

 Ανάπτυξη μεθοδολογίας για τον προσδιορισμό του τουριστικού χαρακτήρα μιας πλατείας. 

 Προσδιορισμός των ενδογενών και των εξωγενών συνθηκών και των πεδίων τους. 

 Ανάλυση των παραπάνω πεδίων για κάθε μία από τις πλατείες.  Συγκέντρωση της παραπάνω πληροφορίας σε ένα ενιαίο πίνακα, σύγκριση και εξαγωγή αποτελεσμάτων. 

 Ανάλυση της εικόνας που έχει ο επισκέπτης μέσω της μελέτης και ανάλυσης φωτογραφιών.

1.2 Μεθοδολογία  

Η μεθοδολογία που επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί για να διερευνηθεί η υπόθεση, διαχωρίζεται σε τέσσερα βασικά βήματα. 

Αυτά τα βήματα διαιρούνται σε επιμέρους, για την καλύτερη διεξαγωγή της έρευνας.  

1. Επιλογή των πλατειών. Μέσα από την ανάλυση επιλεγμένων τουριστικών οδηγών και ηλεκτρονικών σελίδων, εντοπίζονται τα μέρη που προτείνονται για την επίσκεψη στην πόλη, ταξινομούνται και βαθμολογούνται ανάλογα με την σημασία τους. Τέλος επιλέγονται οι τρείς πλατείες με την υψηλότερη βαθμολογία. 

2. Ανάπτυξη των πεδίων και των υποπεδίων της ανάλυσης. Για την ανάλυση των πλατειών που επιλέχθηκαν στο βήμα ένα, ορίζονται τα πεδία της μελέτης των ενδογενών και εξωγενών χαρακτηρισιτκών. Για κάθε ένα από αυτά παρουσιάζονται: η θεωρητική βάση και γίνεται αναφορά στην απαραίτητη βιβλιογραφία, οι πηγές άντλησης των δεδομένων, η γραφική απεικόνιση και η μέθοδος αξιολόγησης-κατηγοριοποίησης της κάθε πλατείας.    

3. Αναλυτική μελέτη των πλατειών. Δημιουργία των αναλυτικών φορμών  για κάθε υποπεδίο για τις έξι πλατείες μελέτης που επιλέχθηκαν μέσα από το βήμα δύο. Συγκεντρώνοντας όλη αυτή την πληροφορία, επιδιώκεται η δημιουργία ενός συλλογικού  καταλόγου απογραφής των φορμών, από τον οποίο αντλούνται και τα αποτελέσματα του βήματος αυτού.  

4. Ανάλυση της εικόνας του επισκέπτη. Γίνεται μία προσπάθεια εύρεσης των στοιχείων εκείνων που ενδιαφέρουν περισσότερο τους τουρίστες και πιθανότατα αποτελούν την αιτία της επίσκεψης στον συγκριμένο χώρο. Για τον σκοπό αυτό ορίζεται μία μεθοδολογία βασιζόμενη στην εφαρμογή του GooglePanoramio και αναλύονται οι φωτογραφίες που αυτό περιέχει. 

5. Επαναπροσδιορισμός της αρχικής υπόθεσης χρησιμοποιώντας τα αποτελέσματα από τα παραπάνω βήματα, και διατύπωση των τελικών αποτελεσμάτων.  

2. Επιλογή των πλατειών 

2.1 Ανάλυση των τουριστικών οδηγών και των ηλεκτρονικών σελίδων 

Τα κριτήρια επιλογής για τις ηλεκτρονικές σελίδες ήταν, αρχικά το κατά πόσο είναι επίσημη και έπειτα ο βαθμός σπουδαιότητας, δηλαδή η σειρά εμφάνισης κατά την αναζήτηση (οι σελίδες με μεγαλύτερο βαθμό επισκεψιμότητας  εμφανίζονται υψηλότερα στην λίστα αναζήτησης) και τέλος εξετάστηκε ο τρόπος εμφάνισης της πληροφορίας και κατά πόσο εξυπηρετούσε την παρούσα εργασία. Αν δηλαδή υπήρχε διαβάθμιση βασισμένη στην σπουδαιότητα, με βάση την οποία προτείνονταν οι επισκέψεις στους εκάστοτε προορισμούς.  

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω κριτήρια οι πέντε ηλεκτρονικές σελίδες που επιλέχθηκαν  για την Αθήνα είναι οι παρακάτω2:  

1. www.greece-athens.com, 

2. www.cityofathens.gr, 

3. http://www.athensinfoguide.com ,

4. www.visitgreece.gr , 

5. www.nomathinas.gov  

Για την περίπτωση της Μαδρίτης επιλέχθηκαν οι παρακάτω3: 

1. www.esmadrid.com , 

2.www.turismomadrid.es, 

3. www.spain.info, 

4. www.madridtourist.info, 

5. http://www.descubremadrid.com  

Εκτός από την ανάλυση των ιστοσελίδων πραγματοποιήθηκε ανάλυση και σε τουριστικούς οδηγούς διαφορετικών εκδοτικών οίκων. 

Η επιλογή των οδηγών βασίστηκε πρώτον σε οικονομικά κριτήρια, (το κόστος τους κυμάνθηκε μεταξύ 12-26 ευρώ, στοιχεία Μαΐου 2012), δεύτερον στην ευκολία εύρεσης των οδηγών, και τέλος στην χρονολογία έκδοσης (όλοι οι οδηγοί ήταν πρόσφατων εκδόσεων). 

Παρακάτω παραθέτονται οι οδηγοί για την Αθήνα: 

1. La guía verde. Grecia. (Proyecto colectivo, 2005). 

2. Plano-guía, abrir, desplegar, descubrir Atenas. (Gallimard, 2009). 

3. Atenas de cerca. Lonely Planet. (Kyriakopoulos, 2009). 

4. Escapad Azul, Atenas. (Proyecto colectivo, 2011). 

5. Grecia Continental. Guías Acento. (Cortés, 2002).  

Και για την Μαδρίτη  

1. Madrid Guías de ciudad. Lonely Planet. (Ham, 2013), 

2. TOP 10 Madrid. (Eyewitness travel, 2011), 

3. Trotamundos: la guía del routard. Madrid, Toledo, Cuenca, Segovia, Burgos, Salamanca y Ávila. (Pierre, 2007), 

4. Un corto Viaje a Madrid. (Martínez, 2011), 

5. Gente viajera. Madrid. (González, 2011).                                              

Στη συνέχεια από το σύνολο του κάθε οδηγού/σελίδας σημειώνονται οι πλατείες που προτείνονται για επίσκεψη στην πόλη και κατατάσσονται με βάση  την σπουδαιότητα τους, σε μία από τις κατηγορίες: απαραίτητο και ενδιαφέρον. Για κάθε σελίδα στο διαδίκτυο και κάθε τουριστικό οδηγό δημιουργείται μία φόρμα όπου αποτυπώνεται όλη η απαραίτητη πληροφορία.  

2.2 Κριτήρια βαθμολόγησης. 

Έχοντας συγκεντρώσει όλες τις φόρμες για κάθε σελίδα και κάθε οδηγό με μία σύντομη περιγραφή σχετικά με την λογική της σελίδα/οδηγού, την μέθοδο κατηγοριοποίησης και τις προτεινόμενες πλατείες ως απαραίτητες και ενδιαφέρουσες, ακολουθεί το επόμενο βήμα, εκείνο της βαθμολόγησης. 

Η βαθμολόγηση γίνεται με την εξής λογική: οι πλατείες που εμφανίζονται στην πρώτη κατηγορία ως απαραίτητες για επίσκεψη βαθμολογούνται με 2 βαθμούς, ενώ εκείνες της δεύτερης κατηγορίας ως ενδιαφέρουσες με 1 βαθμό. Η βαθμολογική κλίμακα έχεις ως μέγιστο το 20 και ως ελάχιστο το 1. Την μέγιστη βαθμολογία μπορεί να την συγκεντρώσει η πλατεία ή οι πλατείες οι οποίες εμφανίζονται σε όλες τις σελίδες και σε όλους τους τουριστικούς οδηγούς στην πρώτη κατηγορία (απαραίτητες). Η ελάχιστη βαθμολογία μπορεί να ληφθεί από την πλατεία ή τις πλατείες που έχουν εμφανιστεί μία μόνο φορά στην δεύτερη κατηγορία (ενδιαφέρουσες). 

3. Μεθοδολογία ανάλυσης των πλατειών 

3.1 Ενδογενή και εξωγενή χαρακτηριστικά 

Το επόμενο βήμα, αφού έχει γίνει η επιλογή των πλατειών μελέτης, είναι η ανάλυσή τους όπως αυτή έχει περιγραφεί στο δεύτερο βήμα της παρουσίασης της μεθοδολογίας. 

Η ανάλυση διαιρείται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. 

Στην πρώτη κατηγορία μελετώνται τα χαρακτηριστικά των πλατειών που σχετίζονται με τα ενδογενή χαρακτηριστικά και στην δεύτερη κατηγορία με τα εξωγενή. Όσο αφορά τα ενδογενή χαρακτηριστικά, αναλύονται όλα τα στατικά στοιχεία του χώρου. Είναι χαρακτηριστικά βασικά για την ανάλυση, καθώς περιλαμβάνουν την μελέτη στοιχείων που προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του χώρου. Σε γενικές γραμμές μπορεί να ειπωθεί ότι η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που σχετίζονται με τα κτίρια, το φυσικό περιβάλλον, τα αντικείμενα του χώρου κλπ.  

Από την άλλη ο χαρακτηρισμός εξωγενής σχετίζεται με την κοινωνία και την οικονομία. Είναι χαρακτηριστικά μεταβλητά που μπορούν να αλλάξουν σε σύντομο χρονικό διάστημα σε σύγκριση με τα ενδογενή. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τα χαρακτηριστικά αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλία και δυναμική. Πιο συγκριμένα, σε αυτό το σημείο αναλύονται οι δραστηριότητες που φιλοξενούνται στις πλατείες αλλά και στα γειτονικά κτίρια και στις οποίες συμμετέχουν οι χρήστες των πλατειών.  Όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό αλλά και σύμφωνα με την ανάλυση του Carr (1993) μια πλατεία είναι κάτι περισσότερο από ένας άψυχος χώρος, είναι ο κόσμος που τον χρησιμοποιεί, γι’ αυτό κάθε μελέτη που ερευνά τον δημόσιο χώρο δεν  μπορεί να θεωρηθεί ολοκληρωμένη αν δεν έχει μελετήσει τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται σε αυτόν αλλά και τους συμμετέχοντες και χρήστες του χώρου.  

Τα παραπάνω καθόρισαν δεκαπέντε πεδία μελέτης για τα ενδογενή χαρακτηριστικά και τρία για τα εξωγενή. Στη συνέχεια δίνεται μια λεπτομερής περιγραφή για κάθε ένα από αυτά με την μορφή ερωτήσεων: Τι; Πώς; Γιατί μελετάται; 

Με βάση τις παραπάνω ερωτήσεις αναλύονται για κάθε πεδίο τα παρακάτω. 

1. Η θεωρητική προσέγγιση: όπου παρουσιάζεται η βιβλιογραφία η οποία σχετίζεται με το υπό μελέτη πεδίο. Σε αυτό το σημείο χρησιμοποιούνται έρευνες και μελέτες, αντλούνται οι απαιτούμενες πληροφορίες, γίνονται αναφορές σε συγγραφείς που σχετίζονται με τα εκάστοτε πεδία και γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης των πεδίων που διερευνώνται. 

2. Οι πηγές: από τις οποίες γίνεται η άντληση των δεδομένων στα οποία θα στηριχθεί η ανάλυση των πλατειών. Η έρευνα πεδίου, οι αεροφωτογραφίες, δεδομένα από την βιβλιογραφία ή χρήση του διαδικτύου, είναι κάποιες από τις πηγές που θα χρησιμοποιηθούν.  

3. Η γραφική απεικόνιση: το σημείο στο οποίο επεξηγείται η μέθοδος της οπτικής επεξήγησης ώστε να γίνει η ανάλυση του κάθε πεδίου πιο κατανοητή από τον αναγνώστη. Για τον σκοπό αυτό γίνεται παραγωγή και χρήση σχεδίων, σχεδιαγραμμάτων, χαρτών και φωτογραφιών.   

4. Ο υπολογισμός και η αξιολόγηση: αφορά την επεξήγηση της μεθόδου που χρησιμοποιείται ώστε να υπολογιστούν και να αξιολογηθούν τα πεδία. Επιλέγονται ποσοτικοί μέθοδοι όπως υπολογισμός ποσοστών, η καταμέτρηση στοιχείων κλπ και έπειτα καθορίζεται ένας τρόπος κατάταξης ώστε να πραγματοποιηθεί η αξιολόγηση των πλατειών. 

5. Η επεξήγηση των πεδίων είναι απαραίτητη για την εξέλιξη της εργασίας, καθώς δημιουργεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα θεμελιωθεί η ανάλυση των επιλεγμένων πλατειών, προωθώντας ένα ενιαίο τρόπο ανάλυσης, αξιολόγησης και σύγκρισης.

3.2 Αναλυτικές φόρμες  των πλατειών 

Έχοντας ολοκληρωθεί η επεξήγηση των πεδίων μπορεί να εφαρμοστεί το επόμενο βήμα, εκείνο τις ανάλυσης των επιλεγμένων πλατειών. Δηλαδή χρησιμοποιείται όλη η απαραίτητη πληροφορία των φορμών για κάθε πλατεία -μίας δηλαδή φόρμα για κάθε πεδίο- στο σύνολο 108 φόρμες (18x6).  

   

3.3 Συγκεντρωτικός πίνακας πληροφορίας των φορμών 

Τελευταίο βήμα της ανάλυση των πλατειών είναι η δημιουργία ενός συνολικού πίνακα, όπου ακολουθώντας τα πεδία ανάλυσης συγκεντρώνεται  όλη η συλλεχθήσα πληροφορία από την ανάλυση που έχει προηγηθεί. 

Ο πίνακας αυτός συνοψίζει και παρουσιάζει όλα τα δεδομένα της ανάλυσης σε μία μορφή όπου καθιστά δυνατή τη σύγκριση των πληροφοριών, τόσο μεταξύ των πλατειών της ίδιας πόλης, καθώς και μεταξύ των δύο πόλεων. Παρατηρώντας και αναλύοντας την πληροφορία αυτή μπορεί κάποιος να κατανοήσει καλύτερα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των υπό μελέτη πλατειών αλλά παράλληλα, προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, να κατανοήσει ακόμα καλύτερα τον δημόσιο χώρο των δύο πόλεων. Παράλληλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον εντοπισμό των προβλημάτων και των αδυναμιών των πλατειών ώστε να αντιμετωπιστούν, αλλά για την εύρεση των θετικών στοιχείων ώστε να ενισχυθούν. 

     

4. Ανάλυση των φωτογραφιών της εφαρμογής Google Panoramio 

4.1 Μέθοδος ανάλυσης 

Με την ολοκλήρωση της ανάλυσης των πλατειών, ακολουθεί η αναζήτηση της εικόνας που αντιλαμβάνονται οι επισκέπτες για κάθε μία από τις έξι πλατείες που μελετώνται. 

Για να πραγματοποιηθεί αυτό, χρησιμοποιείται μία μεθοδολογία βασισμένη στην εφαρμογή Google Panoramio και τις φωτογραφίες που αυτή περιέχει. Η εφαρμογή Google Panoramio είναι μια ηλεκτρονική  σελίδα αφιερωμένη στην προβολή φωτογραφιών από μέρη και τοπία, τα οποία οι ίδιοι οι χρήστες έχουν λάβει, γεωαναφέρει και δημοσιεύσει. Ο στόχος αυτής της εφαρμογής είναι να επιτρέψει στους χρήστες της να μάθουν περισσότερα σχετικά με μια συγκεκριμένη περιοχή του παγκόσμιου χάρτη, παρατηρώντας τις φωτογραφίες που άλλοι χρήστες έχουν ανεβάσει. 

Η μέθοδος που χρησιμοποιείται για την  ανάλυση των φωτογραφιών αποτελείται από δύο στάδια τα οποία παραθέτονται στην συνέχεια: 

Το πρώτο στάδιο αφορά την συλλογή όλων των φωτογραφιών που εμφανίζονται στο GoogleMaps μέσω της εφαρμογής GooglePanoramio ώστε να μπορεί η μελέτη να θεωρηθεί αξιόπιστη. Συνολικά αναλύθηκαν 355 φωτογραφίες, 224 για την Μαδρίτη και 131 για την Αθήνα.  

Το δεύτερο στάδιο αφορά την ανάλυση της κάθε φωτογραφίας, μελετώνται επομένως τα στοιχεία που απεικονίζονται στις φωτογραφίες και κατηγοριοποιήούνται σε μία από της παρακάτω τέσσερεις κατηγορίες: κτίριο, σημείο αναφοράς, αρχαιολογικός χώρος, περιοχή πρασίνου. Τα κτίρια χωρίζονται σε: διοικητικά, ιστορικά, και άλλα (θρησκευτικού εκπαιδευτικού χαρακτήρα, υπηρεσιών κλπ). Όπως είναι φυσικό υπάρχουν αλλήλοκαλύψεις στις κατηγορίες, δηλαδή ένα κτίριο είναι πιθανό να ανήκει σε περισσότερες από μία. Τα σημεία αναφοράς είναι: αγάλματα, γλυπτά, σιντριβάνια και άλλα ιδιαίτερα  στοιχεία  που μπορεί να συναντήσει κανείς σε μία πλατεία όπως για παράδειγμα η πλάκα αναγραφής του σημείου μηδέν στην πλατεία Puerta del Sol. Οι αρχαιολογικοί χώροι που συναντώνται κυρίως στις πλατείες της Αθήνας αποτέλεσαν ξεχωριστή κατηγορία. Οι περιοχές πρασίνου αφορούν μόνο μία πλατεία της Μαδρίτης. Κανονικά δεν θα έπρεπε να είχαν αποτελέσει διαφορετική κατηγορία, παρόλα αυτά η σημασία τους οδήγησε στην ξεχωριστή εξέταση τους.  

4.2 Κριτήρια αξιολόγησης 

Αφού συγκεντρώθηκαν και αναλύθηκαν όλες οι φωτογραφίες από το GooglePanoramio, ακολουθεί η καταγραφή των στοιχείων που εμφανίζονται σε κάθε μία από αυτές. Η αξιολόγηση των στοιχείων γίνεται με την εξής λογική: συλλέγεται ένας βαθμός κάθε φορά που εμφανίζεται ένα στοιχείο σε μία φωτογραφία -δηλαδή συλλέγονται τόσοι πόντοι όσες και οι φωτογραφίες στις οποίες εμφανίζονται- και στην συνέχεια γίνεται αναγωγή επί τις εκατό ως προς το πλήθος των στοιχείων που εμφανίζονται στην πλατεία, ώστε να μπορεί να είναι εφικτή η σύγκριση μεταξύ των διαφορετικών στοιχείων της ίδιας πλατείας αλλά και τα στοιχεία των άλλων πλατειών. 

Στην περίπτωση της Μαδρίτης τα στοιχεία με το υψηλότερο ποσοστό εμφάνισης για όλες τις πλατείες είναι τα κτίρια: la Real Casa de Correos στην Puerta del Sol, la Casa de la Panadería στην Plaza Mayor και το Palacio Real στην la Plaza de Oriente κλπ. Ακολουθούν τα αγάλματα που εκτός της Plaza Mayor είναι παραπάνω από ένα για κάθε πλατεία, όπως για παράδειγμα στην Plaza de Oriente όπου βρίσκονται μία σειρά από αγάλματα πρώην βασιλέων καθώς και άλλα σημεία ενδιαφέροντος διάσπαρτα στο χώρο. Μόνο σε μία περίπτωση μπορεί κανείς να συναντήσει στοιχεία που ανήκουν στην κατηγορία περιοχή πρασίνου και συγκεκριμένα στη Plaza de Oriente, όπου λόγω της παρουσίας του παλατιού βρίσκονται εκεί οι κήποι Jardines Lepanto, οι οποίοι και προσδίδουν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην περιοχή.  

Όπως στη Μαδρίτη, έτσι και στην περίπτωση της Αθήνας φαίνεται τα κτίρια να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό εμφάνισης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Βουλή στην πλατεία Συντάγματος. Στις πλατείες Μοναστηράκι και Κοτζιά εμφανίζονται αρχαιολογικές περιοχές ως σημαντικά στοιχεία:  η Βιβλιοθήκη του Αδριανού και τα τείχη του Θεμιστοκλέους, που αν και η σημασία τους στις πλατείες δεν έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, παρόλα αυτά είναι αρκετά σημαντική.  

5 Συμπεράσματα 

Έχοντας φτάσει στο τελικό στάδιο της έρευνας είναι η στιγμή όπου μέσα από μια συνοπτική περιγραφή της διαδικασίας που ακολουθήθηκε, θα γίνει αναθεώρηση της υπόθεση που διατυπώθηκε κατά την έναρξη της έρευνας, θα απαντηθούν τα αρχικά ερωτήματα αλλά και θα σχεδιαστούν οι κατευθύνσεις για μελλοντική έρευνα. 

Ο Palou (2009) αναφέρει ότι «Παρά το γεγονός και οι τουρίστες αντιλαμβάνονται την σημασία της γνωριμίας τους με τα σημεία ενδιαφέροντος στην πόλη (αξιοθέατα), οι αξίες αντιστρέφονται και ξοδεύουν τον λιγότερο χρόνο στην επίσκεψη τους σε αυτά και τον περισσότερο στην μετάβαση τους από και προς αυτά (τόξα μετακινήσεων)». 

Μέρος του ενδιάμεσου χώρου (χώρου μετάβασης), ο δημόσιος χώρος, μετατρέπεται σε καθοριστικό στοιχείο για τον αστικό τουρισμό και για την αστική εικόνα που αποτυπώνεται στην μνήμη των ανθρώπων.  Οι τουρίστες επιλέγουν τον δημόσιο χώρο ως τουριστικό προορισμό όχι μόνο γιατί εξυπηρετεί τις ενδιάμεσες μετακινήσεις μεταξύ των σημείων ενδιαφέροντος, αλλά επίσης γιατί μπορεί να προσφέρει μία σειρά από στοιχεία και λειτουργίες αρκετά ενδιαφέρουσες. 

Ο δημόσιος χώρος κατά κάποιον τρόπο αντιπροσωπεύει ολόκληρη την πόλη αλλά και την κοινωνία της. Η άποψη αυτή ενισχύεται, εξετάζοντας κανείς τι πλατείες, οι οποίες από τις απαρχές τους μέχρι και σήμερα αποτελούν τον πυρήνα της πόλης.  Για τους σκοπούς αυτής της εργασίας διατυπώθηκε και αναλύθηκε ο «τουριστικός χαρακτήρας» του αστικού δημόσιου χώρου, μέσω της ανάλυσης των τουριστικών οδηγών αλλά και των ηλεκτρονικών σελίδων έγινε αντιληπτή η δύναμη που αυτοί ασκούν δημιουργώντας τάσεις και κατευθύνσεις. 

Η πραγματοποιηθείσα ανάλυση των συγκεκριμένων οδηγών και σελίδων διέκρινε ότι οι προτεινόμενοι προορισμοί δεν διέφεραν ιδιαίτερα μεταξύ τους, αλλά αντιθέτως παρατηρήθηκε πλήθος κοινών προορισμών. Δηλαδή κατά πλειοψηφία όλοι προτείνουν τα ίδια μέρη. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι συγκρίνοντας την Αθήνα και τη Μαδρίτη παρατηρείται έντονη διαφορά στον αριθμό των πλατειών που προτείνονται για επίσκεψη, με την λίστα για την πόλη της Μαδρίτης να υπερέχει έναντι της Αθήνας. 

Αυτό φυσικά μπορεί να δικαιολογηθεί καθώς, σε γενικές γραμμές, στην πόλη της Μαδρίτης τα ποσοστά των δημόσιων χώρων είναι πιο υψηλά από εκείνα της Αθήνας. 

Στην τελευταία, όμως, εντοπίζεται σαφώς μεγαλύτερο πλήθος αρχαιολογικών χώρων.  

Μελετώντας τις τρεις πιο τουριστικές πλατείες για τις δύο πόλεις μπόρεσε να επιβεβαιωθεί η ποικιλία των χαρακτηριστικών σε διαφορετικά πεδία. Χαρακτηριστικά σχετιζόμενα με ενότητες όπως το φυσικό περιβάλλον, η τοποθεσία, οι αστικές συνθήκες και η αρχιτεκτονική, που αποτελούν μέρος των ενδογενών χαρακτηριστικών. Επίσης χαρακτηριστικά σχετιζόμενα με τις χρήσεις γης για το ισόγειο και για τους υπόλοιπους ορόφους των γειτονικών κτηρίων, αλλά και οι δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στην πλατεία συνθέτουν τους εξωγενείς παράγοντες.  

Στο πεδίο του φυσικού περιβάλλοντος και τα επιμέρους πεδία: έκταση, διαμόρφωση, δάπεδο, φύτευση-βλάστηση, υγρό στοιχείο, σημεία ηλιασμού-σκίασης και όχληση, παρατηρείται μεγαλύτερη ανομοιομορφία στα αποτελέσματα μεταξύ των πλατειών. Μπορεί βέβαια να ειπωθεί ότι τα επίπεδα όχλησης είναι χαμηλά όπως επίσης και η φύτευση με εξαίρεση τις περιπτώσεις της Plaza de Oriente και της πλατείας Συντάγματος. Στις μισές πλατείες που εξετάζονται η σκίαση και το υγρό στοιχείο είναι εμφανή ενώ στις άλλες όχι. Η ίδια διαφοροποίηση συναντάται και στο πεδίο της έκτασης με τις πλατείες στην Μαδρίτη να έχουν μεγαλύτερη έκταση από εκείνες της Ελλάδας. 

Αντιθέτως, στους τομείς της τοποθεσίας, των αστικών συνθηκών και της αρχιτεκτονικής, η γενική εικόνα παρουσιάζει ομοιότητες, παρ’ όλες τις διαφορές μεταξύ πλατειών και πόλεων. 

Όλες οι πλατείες χαρακτηρίζονται από κεντρικότητα, με αστικά χαρακτηριστικά όπως χώροι στάθμευσης για Ι.Χ, προσβασιμότητα στους πεζούς και στα άτομα με μειωμένη  κινητικότητα να κατατάσσονται στο μεσαίο επίπεδο με κάποιες θετικές εξαιρέσεις που χαρακτηρίστηκαν ως υψηλό. 

Έντονες διαφορές υπάρχουν στο πεδίο τους ύψους των γειτονικών κτιρίων όπου στην περίπτωση της Μαδρίτης χαρακτηρίζεται ως υψηλό ενώ στης Αθήνας ως χαμηλό. 

Όσον αφορά τη χρήση της γης παρατηρείται, αφενός ότι οι χρήσεις του ισογείου που κυριαρχούν στα κτίρια αφορούν τους τομείς της εστίασης, της διοίκησης και του εμπορίου σε κάποιες περιπτώσεις. 

Οι χρήσεις γης στους υπόλοιπους ορόφους, που σε γενικές γραμμές υπερισχύουν, αφορούν τις υπηρεσίες, την κατοικία και λιγότερο το εμπόριο. Ενώ το πεδίο των δραστηριοτήτων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς  το επίπεδο πραγματοποίησης τους χαρακτηρίζεται για την πλειοψηφία υψηλό εκτός μερικών εξαιρέσεων.  

Η ανάλυση των διαφορετικών πεδίων για όλες τις πλατειές συντέλεσε στην επιβεβαίωση της αρχικής υπόθεσης. 

Ο τουριστικός χαρακτήρας του αστικού δημόσιου χώρου προσδίδεται από συνθήκες με ενδογενή αλλά και εξωγενή χαρακτηριστικά.  

Η μελέτη μπόρεσε να επιβεβαιώσει ότι η σχέση μεταξύ των πεδίων μελέτης και του τουριστικού χαρακτήρα είναι «μονόδρομή». Ο τουριστικός χαρακτήρας  προσδιορίζεται από ενδογενή  και εξωγενή συνθήκες, όμως αυτές οι συνθήκες δεν είναι ικανές ώστε να προσδώσουν τουριστικό χαρακτήρα σε ένα δημόσιο χώρο.  Αυτό σημαίνει ότι στους δημόσιους τουριστικούς χώρους εμφανίζονται μια σειρά από διαφορετικά χαρακτηριστικά, αλλά αν αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίζονται σε ένα δημόσιο χώρο δεν σημαίνει αυτομάτως ότι ο χώρος αυτός έχει τουριστικό χαρακτήρα. Είναι βέβαια σημαντικό να τονισθεί ότι, παρόλο που δεν εμφανίζονται πάντα ταυτόχρονα όλα αυτά τα χαρακτηριστικά σε ένα δημόσιο τουριστικό χώρο, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων μπορεί να συναντήσει κανείς αρκετά από αυτά συγκεντρωμένα. 

Όσον αφορά τη σημασία που αυτά έχουν, δεν μπορεί να υπάρξει μια ξεκάθαρη ιεράρχηση καθώς όλα είναι εξίσου σημαντικά και δεν μπορούν να ακολουθούν κάποια διαβάθμιση 

Η έννοια του «μονόδρομου» που ειπώθηκε παραπάνω, ως μαθηματικός όρος μεταφράζεται ως «αναγκαία αλλά όχι επαρκής» συνθήκη δηλαδή ως μονή συνεπαγωγή.  Με άλλα λόγια, η έρευνα αυτή δεν κατέληξε σε κάποιο αποτέλεσμα που μπορεί να στηρίξει την άποψη ότι εφόσον συγκεντρώνονται μία σειρά από χαρακτηριστικά – όπως εκείνα που αναλύονται παραπάνω-σε ένα δημόσιο αστικό χώρο, ο χώρος αυτός παρουσιάζει αυξημένη επισκεψημότητα και χαρακτηρίζεται ως τουριστικός προορισμός. 

Επιπλέον μπορεί να ειπωθεί ότι η σχέση μεταξύ ενδογενών και εξωγενών συνθηκών είναι αμοιβαία και εξαρτώμενη. Αυτό σημαίνει ότι η ύπαρξη ενός πεδίου επηρεάζει συχνά εκείνη του άλλου.   

Στο παρακάτω διάγραμμα απεικονίζεται η μονόδρομη σχέση μεταξύ αστικού δημόσιου τουριστικού χώρου και των διαφορετικών πεδίων ενδογενών και εξωγενών χαρακτηριστικών, ενώ παράλληλα φαίνονται και οι αμφίδρομες σχέσεις μεταξύ των επιμέρους πεδίων.  Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει ξεκάθαρο ότι είναι διαφορετική η μονόδρομη σχέση που αφορά τις συνθήκες που καθορίζουν τον τουριστικό χαρακτήρα, από την επιρροή που έχουν τα πεδία αυτά στον δημόσιο χώρο και στον τουριστικό χαρακτήρα του όταν ό χώρος λειτουργεί ως τουριστικός προορισμός. Είναι ξεκάθαρο ότι στην περίπτωση των επιρροών λειτουργεί μια σχέση αμφίδρομη.  

Η μελέτη του φωτογραφικού υλικού μέσω της εφαρμογής του Google Panoramiο συνέβαλε στην άντληση μιας ακόμα παρατήρησης όσον αφορά τα στοιχεία που κυριαρχούν στο δημόσιο χώρο. Αν και είναι δύσκολο να ερωτηθούν οι τουρίστες ποια στοιχεία της πλατείας έχουν μεγαλύτερη σημασία για αυτούς, οι φωτογραφίες που λαμβάνουν και στη συνέχεια ανεβάζουν στο Google Panoramiο μπορούν να αποκαλύψουν κάποια πράγματα για τις προτιμήσεις τους.  

  

Σε όλες τις πλατείες και των δύο πόλεων, τα γειτονικά κτίρια είναι εκείνα που έχουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο στις φωτογραφίες. Τα κτίρια αυτά έχουν υψηλή αρχιτεκτονική και ιστορική σημασία, είναι ενταγμένα σε κάποιο καθεστώς προστασίας, ενώ παράλληλα φιλοξενούν σημαντικές λειτουργίες πολιτιστικού ή διοικητικού χαρακτήρα. 

Δεύτερα, στις προτιμήσεις αποτελούν στοιχεία όπως αγάλματα, σιντριβάνια κλπ ενώ σε πολλές περιπτώσεις κυρίως στην περίπτωση της Μαδρίτης η ύπαρξη τέτοιων  στοιχείων βρίσκεται σε μεγαλύτερους αριθμούς μέσα στις φωτογραφίες. Μόνο στην περίπτωση της Plaza de Oriente τονίζεται η ύπαρξη των κήπων και των χώρων πρασίνου στην πλατεία. 

Λαμβάνοντας υπόψη αυτή την παρατήρηση, και αν και θα ήταν λάθος να διατυπωθεί η άποψη ότι υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που προσδίδουν τουριστικό χαρακτήρα σε ένα δημόσιο χώρο, μπορεί να αναφερθεί ότι υπάρχουν στοιχεία που κυριαρχούν στο δημόσιο τουριστικό χώρο. 

Με άλλα λόγια, αυτά τα στοιχεία μπορούν να λειτουργήσουν ως σημεία έλξης, αλλά χωρίς την παρουσία άλλων χαρακτηριστικών δεν μπορούν να λειτουργήσουν. Καθώς η παρούσα μελέτη φτάνει στο τέλος, περισσότερα ερωτήματα σχετικά με το δημόσιο χώρο και τον τουρισμό δημιουργούνται, αφήνοντας την πόρτα ανοιχτή για περεταίρω έρευνα πάνω στα ζητήματα αυτά, λαμβάνοντας υπόψη τα λόγια του Paumier (2004) «Η εικόνα μιας μεγάλης πόλης πηγάζει κατά κύριο λόγο από την ποιότητα των δημόσιων χώρων της, τους δρόμους, τις λεωφόρους, τα πάρκα και τις πλατείες. 

Μεμονωμένα αρχιτεκτονήματα μπορούν να μετατραπούν σε τοπόσημα, αλλά είναι η ποιότητα του συνολικού δημόσιου χώρου που κάνει μια πόλη βιώσιμη και αξιοσημείωτη».

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής έγινε στο πλαίσιο της υλοποίησης του μεταπτυχιακού προγράμματος με τίτλο: Πολεοδομικός και Χωροταξικός Σχεδιασμός- Αστικές σπουδές (Master Universitario en PlanamientoUrbano y Territorial- Estudios Urbanoς) του Πολυτεχνείου της Μαδρίτης (Universidad Politécnica de Madrid), με επιβλέπουσα την καθηγήτρια Ester Higueras,  συγχρηματοδοτήθηκε μέσω της Πράξης «Πρόγραμμα Χορήγησης Υποτροφιών Ι.Κ.Y. με διαδικασία εξατομικευμένης αξιολόγησης ακαδ. έτους 20112012» από πόρους του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) και του ΕΣΠΑ, του 2007-2013.  

2 Πρώτη επίσκεψη Μάιος 2012, τελευταία επίσκεψη Ιούνιος 2013. 

3 Πρώτη επίσκεψη Μάιος 2012, τελευταία επίσκεψη Ιούνιος 2013. 

  

Βιβλιογραφία 

Ισπανική Βιβλιογραφία 

• ASEPI. (2013). Informe de conclusiones de ensayo de utilidades digitales de Pavimiento Inteligente en la Puerta de Sol Madrid. Recuperado el Junio de 2013, Agrupacion Empresarial innovadora ASEPI de http://asepi.org/Informe%20de%20Conclusiones%20ensayo%20AFORO%20en%20Puerta%20del%20S ol%20de%20Madrid.pdf  
• BATERMO JARAMILLO J. et al. (2007). Definición turismo urbano y turismo cultural. Universidad de Valencia. Recuperado el Junio de 2013, de http://www.historiaantigua.es/pdf/articulos/turismo_urbano_y_cultural.pdf
• BORJA J. (1998). Ciudadanía y espacio público. Revista del CLAD. Caracas: Reforma y Democracia. 
• BRANDÃO P. (2000). Hacer Ciudad: Planes, Estrategias y Diseños en Espacio Público y la Interdisciplinaridad. Portugal: Design Lisboa. 
• BUSTILLOS B. I. et al. (1985). Espacios públicos en el casco histórico de Madrid: tipos, configuración y génesis. Madrid: Gerencia Municipal de Urbanismo, A.U.I. Ayuntamiento.  
• CÁRDENAS J. L. (2012). Caracterización de patrones bioclimáticos en tejidos urbanos residenciales. Madrid: Escuela Technica Superior de Arquitectura. 
• CARMONA M. et al. (2008). Public spaces: The Management dimension. New York: Routledge Taylos and Francis Group. 
• CARR S. et al. (1993). Public Space. Cambridge: Cambridge University Press.  
• Centre of Renewable Energy Sources (C.R.E.S), (2011). Programma de mejoramiento bioclimático en espacios abiertos publicos. Atenas:CRES 
• Conserjería de de Medio Ambiente y Ordenaciónσn del Territorio. Compedio  de Normas  urbanísticas  PGOUM  97. Edición actualizada  a  15  de  Julio  de 2009.” [pdf]. Direcciónσn General de Urbanismo y Estrategia Territorial. Visor de Planeamiento Urbanístico (SIG). ref. de 14 de diciembre de  2011 http://www.madrid.org/cartografia/planea/planeamiento/html/web/VisorPlaneamiento.html> 
• DASCAL G. (2003). Reflexiones acerca de la relación entre los espacios y el capital social. Santiago: Mineo.
• Dirección General de Empresa e Industria. (Junio 2004). Mejorar la información sobre el turismo accesible para las personas con discapacidad. Luxemburgo: Comunidades Europeas  
• ESTEVAN A. et al. (1994). Hacia la reconversión ecológica del transporte en España. Madrid: Fundación Hogar del Empleado. 
• EZQUIAGA DOMINGUEZ. J. (2001). Transformaciones urbanas sostenibles. Vigo: Universidad Internacional Menéndez Pelayo. 
• EXPANDING CITY: Life of the edge: the growth of Cambridge, Cambridge Arquitecture No 57 Autumn/Winter 2008 
• FACUA. (2007). El espacio publico. Sevilla:Facua 
• FULLER R. A. et al. (2009). The scaling of green space coverage in European cities. Biology Letters. The Royal Society. Recuperado el Junio de 2013, de http://www. rsbl.royalsocietypublishing.org 
• GIVONI B. (1976). Man Climate and Architecture. Londres: Applied Science Publishers. 
• GOMEZ B. J. (2011). Análisis del pavimento en ciudades patrimonio de la humanidad. Pavimento histórico y accesibilidad. Málaga: 1a Jornada de diseño de pavimentos accesibles, Ayuntamiento de Málaga Área de Gobierno de Accesibilidad y Movilidad Gerencia Municipal de Urbanismo, Obras e Infraestructuras (GMU). 
• HIGUERAS E. (2006). Urbanismo Bioclimático. Barcelona: Gustavo Gili. 
• KRIER R. (1976). Urban Space. London: Academy Editions 
• KONIJNENDIJK C. C. et al. (2005). Research On Urban Forest and trees, Berlin: Springer. 
• LYNCH K. (1960). The image of the city. Cambridge, Massachusetts: Mit Press. 
• MARTINEZ A. (2011). Guía Básica para el diseño de espacios públicos urbanos. Criterios y recomendaciones. Valencia: Colegio Oficial de Arquitectos de la Comunidad Valenciana. 
• MARTINEZ C. et al. (1985). Arquitectura urbana: elementos de teoría y diseño. Navarra: Ediciones de la Universidad de Navarra (EUNSA).  
• MARTINEZ S. J. et al. (1990). Espacios Públicos urbanos Trazado urbanización y manteamiento. Madrid: Ministerio de Obras Públicas y Urbanismo, Instituto del Territorio y Urbanismo. 
• MCLAUGHLIN  J. B. (1969). Urban and Regional Planning: A systems Approach. London: Faber and Faber.   Ministerio de la Vivienda.  01/02/2010. Orden VIIV/561/2010. 
• MIYARA F. (2004). Ruido urbano: tránsito, industria y esparcimiento. Uruguay: Convenio 
• MVOTMA - UdelaR (DINAMA - Facultad de Ingeniería) República Oriental. 
• MONCLUS F. J. (1995). "Arte urbano y estudios histórico-urbanísticos. Tradiciones, ciclos y recuperaciones" en Revista de Arquitectura.   
• MOUGHTIN C. (2003). Urban design: street and square. Oxford: Architectural Press, 3a Edición. 
• MURRAY O. et al. (2009). The Greek city: from homer to Alexander. Atenas: Pataki. 
• NEILA J. et al. (2004). Arquitectura bioclimática en un entorno sostenible. Madrid: Munilla-Leria 
• NIKOLOPOULOU M. et al. (2004). Designing Open Spaces in the urban Environment: a Bioclimatic Approach (Diseño de espacios abiertos en el entorno urbano: Un acercamiento bioclimático). Grecia: C.R.E.S. 
• NOVA CASTILLO G. (2006). Análisis y precisiones en torno al concepto de turismo urbano. Recuperado el Junio de 2013, de http://www.ceyd.org/ambitos/actores/proyectos/bancodeestudio/pdfs/investigacion_nova2.pdf 
• ODIT France. (2008). Améliorer la qualité d’usage touristique des espaces publics en ville. Des pistes de réflexion et de sensibilisation pour l’action. Paris: Aout France Collection Miniguide. 
• OLGYAY V. (1963). Design with climate: bioclimatic approach to architectural regionalism. New Jersey: Princeton University Press. 
• Organización Mundial del Turismo (OMT). (2007). Entender el turismo: Glosario básico. Recuperado el Junio de 2013 , de http://media.unwto.org/es/content/entender-el-turismo-glosarioasico  
• ORTEGA. et al. (2005.).La rebelión de las masas. Madrid: Espasa Calpe. 
• PALOU R., (2009). La ciudad fingida. Imágenes y promoción del turismo en Barcelona. Perspectiva histórica y cuestiones del presente. Redmarka – Ciecid. Unidad de Investigación en Marketing Aplicado, Universidad de A Coruña, Número 3, V1, pp.79-104. Recuperado el Junio de 2013, de  
• http://www.cienciared.com.ar/ra/doc.php?n=1165 
• PAUMIER C. (2004). Creating a Vibrant City Center: Urban Design and Regeneration Principles. Washington: ULI-the Urban Land Institute. 
• PEDRO J. S. P. (2003). La planificación verde en las ciudades, Barcelona Gustavo Gili. 
• PEINADO N. M. (2011). Diseño del espacio público: zonas de tránsito peatonal. Málaga: Guía para la utilización de pavimentos en espacios públicos, 1a Jornada de diseño de pavimentos accesibles, Ayuntamiento de Málaga Área de Gobierno de Accesibilidad y Movilidad Gerencia Municipal de Urbanismo, Obras e Infraestructuras (GMU). 
• PÉREZ P. M. (2004). Aceras, peatones y espacios públicos. Dirección de gestión municipal, Sección de investigación y desarrollo: Serie ordenamiento territorial: N° 5 
• PUYUELO C. M. et al. (2008). Mobiliario urbano: diseño y accesibilidad. Valencia: Universidad Politécnica de Valencia. Servicio de publicación. 
• RODRIGUEZ M. C. (2011). Análisis del pavimento en ciudades patrimonio de la humanidad. Pavimento histórico y accesibilidad. Málaga: 1a Jornada de diseño de pavimentos accesibles, Ayuntamiento de Málaga Área de Gobierno de Accesibilidad y Movilidad Gerencia Municipal de Urbanismo, Obras e Infraestructuras (GMU). 
• RUEDA S. (2006). Plan especial de indicadores de sostenibilidad ambiental de la actividad urbanística de Sevilla. Barcelona: Agencia de Ecología Urbana de Barcelona. 
• SALVADOR PALOMO P. J. (2003). La planificaci'on verde en las ciuadades. Barcelona: Editorial Gustavo Gili. 
• Secretaría de Desarrollo Urbano 
• SEDEUR. Manual de Normas técnicas de imagen urbana de ciudad Vitoria. México, 2007. Recuperado el Junio de 2013 , de  
• http://seduma.tamaulipas.gob.mx/wpcontent/uploads/2011/11/normas_tecnicas_victoria.pdf 
• VELÁSQUEZ M. C. et al. (2007).  Análisis psico-ambiental de los espacios públicos urbanos: plazas y parques  Porto Alegre: Ambiente Construído.  
• ZUCKER P. (1959). Town and Square from Agora to the Village Green. New York: Columbia University Press. 

Ελληνική βιβλιογραφία 

• Φύλα Ελληνικής Κυβερνήσεως ΦΕΚ No285/5.3.2004 
• Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός, ΓΟΚLey 2831/2000 
• Τροποποίηση του νόμου 1577/1986: Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού  
• ΜΑΡΜΑΡΑΣ ΕΜΜ. κ.α. (2000). Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο 
• ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ. (2009). Πλατείες της Ευρώπης, Πλατείες. Θεσσαλονίκη: Ζητη, 

Τουριστικοί Οδηγοί 

• CORTÉS J. L. (2002). Grecia Continental, Guías Acento, Madrid: Acento Editorial  
• EYEWITNESS TRAVEL (2011).  Top 10 Madrid. (Guías Visuales, Top 10 Madrid). Madrid: Santilla Ediciones Generales  
• GALLIMARD, (2011).  Plano- Guías: Abrir, desplegar, descubrir Atenas, l: EDB ILUSTRADOS.  
• GOLZÁLEZ A. R. (2011) , Gente Viajera. Madrid. España: Alhena Media. 
• HAM A (2011). Madrid Guías de ciudad  Lonely Planet.  Madrid: geoPlaneta 
• MARTÍNEz R.J.et al. (2011). Un corte viaje a Madrid.  . España: ANAYA Touring,  
• PIERRE J.(2007). Trotamundos: la guía del routard. Madrid: Toledo, Cuenca, Segovia, Burgos, Salamanca y Ávila. España: Salvat 
• PROYECTO COLECTIVO. (2011). Escapad Azul: Para unos días en... Atenas. Madrid: GAESA 
• PROYECTO COLECTIVO (2005). La guía verde Grecia, Michelin Ediciones del Viaje. Madrid:Neumaticos Michelin. 
• KYRIAKOPOULOS V. (2009). Atenas de cerca Lonely Plane. Barcelona: geoPlaneta.  
• Ηλεκτρονικές διευθύνσεις  http://www.panoramio.com/api/widget/api.html [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.cityofathens.gr/node/52 [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.visitgreece.gr/el/main_cities/athens [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.athensinfoguide.com/wts.htm [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.nom- thinas.gov.gr/ [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.greece-athens.com/ [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.esmadrid.com/es/turismo-madrid [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.turismomadrid.es/guias [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.spain.info/en/ven/grandes-ciudades/madrid.html [[Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.descubremadrid.com/ [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.camaramadrid.es[Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].  
• http://www.madridtourist.info/sightseeing_guide.html [Ανακτήθηκε: Απρίλιος 2013].   

*Εισήγηση στο 4ο Πανελλήνιο συνέδριο Πολεοδομίας & Χωροταξίας στο Βόλο