Φίλιπποι: Από το αστικό κέντρο της αρχαιότητας στον τόπο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Πηγή: Hellenic Ministry of Culture
and Sports/ unesco
http://whc.unesco.org/en/list/1517/gallery

Η σημασία για την αστική, τοπική και την περιφερειακή ανάπτυξη 

#ΕΛΕΝΗ Ν. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ, Αρχιτέκτων-Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc. Περιφερειακής Ανάπτυξης, Δρ Πολεοδομίας (PhD, PPhD), τ. Αντιπρόεδρος Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων

Από την Παρασκευή 15.7.2016, στο πλαίσιο της ετήσιας συνεδρίασης της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO που έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη (με διάρκεια ως τις 20.7.2016), ο Αρχαιολογικός Χώρος των Φιλίππων συμπεριλαμβάνεται πλέον στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς [Μαρμαράς, κ.ά.].

Το υπουργείο Πολιτισμού εκπροσωπήθηκε από την αρχαιολόγο κα  Ευγενία Γερούση, που είχε αναλάβει το θέμα από την προηγούμενη θέση της, της Διευθύντριας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, από την αρχαιολόγο κα  Σταυρούλα Δαδάκη, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καβάλας-Θάσου και την αρχαιολόγο κα Μαρία Πατέρα, επίτιμη Έφορο Αρχαιοτήτων. Οι δημοτικές αρχές από τον πρώην δήμαρχο Φιλίππων και τον νυν Καβάλας [Κώττη].

Η κατάρτιση του φακέλου υποψηφιότητας του Αρχαιολογικού Χώρου των Φιλίππων -συμπεριλαμβανομένου  Master plan ως προς την προστασία και τη διαχείρισή του- ολοκληρώθηκε τον Ιανουάριο του 2015 με γενικό συντονισμό της τότε Γενικής Γραμματέως  του Υπουργείου, Λίνας Μενδώνη [Κώττη]. 

Απαιτήθηκε πολύμηνη, συντονισμένη και συστηματική προσπάθεια των Υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και ειδικά της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, της Διεύθυνσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καβάλας-Θάσου και του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων. Αξιοσημείωτη υπήρξε  η αρωγή του πρώην Δήμου Φιλίππων και του νυν Δήμου Καβάλας, κατόπιν και της επιταγής της  τοπικής κοινωνίας.

Ο φάκελος κατόπιν υποβλήθηκε στην απαιτητική διαδικασία αξιολόγησης από το αρμόδιο για την πολιτιστική κληρονομιά συμβουλευτικό όργανο της UNESCO, το διεθνές ICOMOS, με συνεχή την  υποστήριξη της υποψηφιότητας από τα στελέχη του ΥΠΠΟΑ [Κώττη].

Η  απόφαση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς υπογράμμισε την Εξέχουσα Οικουμενική Αξία της πόλης των Φιλίππων, που  τεκμηριώνεται τόσο λόγω της παρουσίας του Αποστόλου Παύλου, η οποία σηματοδότησε τις απαρχές του Χριστιανισμού στην Ευρώπη [κριτήριο (iii)], όσο και βάσει της αρχαιολογικής και αρχιτεκτονικής της κληρονομιάς [κριτήριο (iv)].

Οι Φίλιπποι συνιστούν έναν  από τους σημαντικότερους και πληρέστερους αρχαιολογικούς τόπους [Μαρμαράς κ.ά.] της Βόρειας Ελλάδας, ένα αναγνωρίσιμο και αναγνώσιμο αστικό τοπίο της Ύστερης Αρχαιότητας αλλά και με χαρακτήρα χριστιανικής – προσκυνηματικής μητρόπολης.Η περιοχή κατοικήθηκε  κυρίως από αυτόχθονες, συνεχώς από τη νεολιθική εποχή. Οι πρώτοι γνωστοί οικιστές ήταν άποικοι από τη Θάσο [Νικολαϊδου-Πατέρα], που  ίδρυσαν το 360 π.Χ. την αποικία των Κρηνίδων, σε γη γνωστή για το πλούσιο σε μεταλλεύματα υπέδαφος και την αγροτική παραγωγή, η οποία σύντομα προσέλκυσε το ενδιαφέρον του Φιλίππου Β΄ .Η έκκληση βοήθειας προς αυτόν, όταν το 356 π.Χ. ο οικισμός απειλήθηκε από τους γειτονικούς Θράκες, οδήγησε στην κάτάληψη και οχύρωση από τον ίδιο, όταν διέβλεψε  την οικονομική, συγκοινωνιακή και στρατηγική σημασία της πόλης που έδωσε το όνομά του.

Η διαχρονική εξέλιξη της πόλης από την ελληνιστική περίοδο μέχρι τα ύστερα βυζαντινά έτη μαρτυρείται από πλήθος αντίστοιχων μνημείων και την  κατασκευή της Εγνατίας Οδού που προήγαγε τη στρατηγική της χωροθέτηση. Κατόπιν της δραματικής μάχης το 42 π.Χ. στους δύο χαμηλούς λόφους έξω από τα δυτικά τείχη της πόλης, και καθοριστικής για την πολιτική ιστορία του ρωμαϊκού κράτους, βίωσε περίοδο ακμής ως δύο φορές ρωμαϊκή αποικία [Νικολαϊδου-Πατέρα]. Ειδικότερα, ο πρώτος αποικισμός (deductio) ακολούθησε τη μάχη των Φιλίππων, ενώ κατ΄ εντολή του Αντώνιου συμμετείχαν  σε αυτόν απόμαχοι του ρωμαϊκού στρατού. Ο δεύτερος αποικισμός, στον οποίο συμμετείχαν και πολίτες, ακολούθησε τη ναυμαχία του Άκτιου (31 π.Χ.) κατ΄ εντολή του Οκταβιανού Αυγούστου, ο οποίος θεωρήθηκε δεύτερος οικιστής της πόλης, μετά τον Φίλιππο Β’ . Ως εκ τούτου  η αποικία έφερε εφεξής το όνομα του γένους του (Colonia Iulia Augusta Philippensis) [Σαμσάρης 1976], ενώ αναδείχθηκε  σε οικονομικό, διοικητικό και καλλιτεχνικό κέντρο κυρίως τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ.

Δεδομένης κυρίως της αγροτικής οικονομίας της αποικίας, οι Ρωμαίοι άποικοι επεξέτειναν την οικιστική εγκατάστασή τους και στις κώμες και τις χωροθετημένες αγροτικές επαύλεις σε όλη την έκταση του εκτεταμένου territorium της αποικίας, εντός των ορίων του οποίου περιλαμβανόταν  το μεγαλύτερο τμήμα των σημερινών νομών Δράμας και Καβάλας, καθώς και τμήμα της περιοχής Παγγαίου του νομού Σερρών [Σαμσάρης 1976].

Η ακμή της πόλης κατά τους ελληνιστικούς χρόνους εκδηλώθηκε με την ανοικοδόμηση τείχους, θεάτρου, δημόσιων κτιρίων και ιδιωτικών κατοικιών. 

Η διέλευση της Εγνατίας οδού από τους Φιλίππους (2ος αι.π.Χ.), η  οποία κατόπιν πορείας 10-12 ρωμαϊκών μιλίων οδηγούσε στη Νεάπολη  κι ύστερα  στη Θράκη καθώς και άλλης ρωμαϊκής οδού, που με αφετηρία την πόλη οδηγούσε στις Σέρρες και στην αρχαία Ηράκλεια Σιντική (σημερινό Σιδηρόκαστρο) και τελικά  στην αρχαία Σαρδική (σημερινή Σόφια) [Σαμσάρης 1976], την κατέστησε συγκοινωνιακό κόμβο και  παράγοντα κοινωνικοοικονομικής και λοιπής ανάπτυξης της περιοχής. 

Στο  δυναμικό αυτό αστικό κέντρο η έλευση του Απ. Παύλου και η ίδρυση της πρώτης χριστιανικής εκκλησίας σε ευρωπαϊκό έδαφος το 49/50 μ.Χ.,σε συνδυασμό με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη,  συνέβαλε δραστικά στην μεταβολή της φυσιογνωμίας της πόλης, της ευρύτερης περιοχής αλλά και της Ευρώπης. Την καθιέρωση  του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους ακολούθησε στη θέση των ρωμαϊκών κτιρίων, η ίδρυση στην πόλη χριστιανικών ναών και γενικά  αντιπροσωπευτικών οικοδομημάτων παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής (4ος - 6ος αι. μ.Χ.),  όπως το συγκρότημα του Οκταγώνου με το μητροπολιτικό ναό, αφιερωμένο στον απόστολο Παύλο, καθώς και τέσσερις μεγαλοπρεπείς βασιλικές. 

Συστηματικές ανασκαφικές έρευνες στον τόπο  εκκίνησαν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή στις αρχές του 20ού αιώνα (1914). Κορυφαίοι της ευρωπαϊκής αρχαιολογίας συνέδεσαν το έργο τους με τους Φιλίππους, όπως οι αρχαιολόγοι Ch. Avezou  και Ch. Picard,  P. Collart, P. Ducrey, P. Lemerle [Σαμσάρης 1976]. Στην ανασκαφική έρευνα, εξάλλου, συνέβαλαν, επίσης, η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, κυρίως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι επίμονες πολυετείς ερευνητικές και  ανασκαφικές εργασίες αποκάλυψαν το μνημειακό κέντρο της ρωμαϊκής πόλης, το Θέατρο, τα τείχη, την Αγορά, διάφορα ιερά καθώς και τις χριστιανικές βασιλικές. Πλήθος μελετών έως σήμερα αποτυπώνουν και τεκμηριώνουν τη μακρόχρονη, ενδιαφέρουσα και ένδοξη ιστορία των Φιλίππων. Σήμερα την αρχαιολογική έρευνα συνεχίζουν η Αρχαιολογική Υπηρεσία, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και η Γαλλική Σχολή Αθηνών. Τα ευρήματα των ανασκαφών φυλάσσονται στο Μουσείο των Φιλίππων [Νικολαϊδου – Πατέρα].

Η σημαντική αυτή επιτυχία, ένα επιπλέον  ορόσημο στο έργο του ΥΠΠΟΑ (Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού) και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, καταδεικνύει τη σημασία, το εύρος και τις δυνατότητες της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας για περαιτέρω προβολή και ανάδειξη αλλά και τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η διαχείριση και η προστασία της [Μαρμαράς κ.ά.].  

Τα 18 πλέον ελληνικά Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, από όλη την επικράτεια, που  ανέδειξε η Unesco, μέσω της εγγραφής στον κατάλογό της, είναι τα εξής:

1.Ναός του Επικούρειου Απόλλωνος στις Βάσσες (1986),
2. Αρχαιολογικός χώρος Ακροπόλεως Αθηνών (1987), 
3. Αρχαιολογικός Χώρος Δελφών (1987), 
4. Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο (1988), 
5. Άγιον Όρος – Άθως (1988), 
6. Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου (1988), 
7. Μετέωρα (1988), 
8. Παλαιοχρηστιανικά και βυζαντινά μνημεία Θεσσαλονίκης (1988), 
9. Αρχαιολογικός χώρος Μυστρά (1989), 
10. Αρχαιολογικός χώρος Ολυμπίας (1989), 
11. Αρχαιολογικός χώρος Δήλου (1990),
12. Μονή Δαφνίου, Μονή Όσιου Λουκά και Νέα Μονή Χίου (1990),
13. Αρχαιολογικός χώρος Ηραίου Σάμου (1992), 
14. Αρχαιολογικός χώρος Αιγών (Βεργίνα) (1996), 
15. Αρχαιολογικοί χώροι Μυκηνών και Τίρυνθας (1999), 
16. Ιστορικό κέντρο (Χώρα), Μονή Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και Σπήλαιο Αποκαλύψεως στην Πάτμο (1999), 
17. Παλαιά Πόλη Κέρκυρας (2007),
18.Φίλιπποι (2016) .

Το ΥΠΠΟΑ θα πρέπει  να θέσει σχετικές προτεραιότητες και να αποφασίσει ποια θα είναι τα επόμενα μνημεία και τόποι πολιτιστικού ενδιαφέροντος προς υποστήριξη, μελέτη  και κατάρτιση των σχετικών φακέλων υποψηφιότητας. Ηδη οι περιφέρειες της χώρας στις οποίες χωροθετούνται τόποι Παγκόσμιας Κληρονομιάς έχουν πολυποίκιλα ωφεληθεί με έργα πρόσβασης, ασφάλειας, συναφών και συνοδευτικών υποδομών, ενώ λόγω της προστασίας που απολαύουν οι εγγεγραμμένες στον κατάλογο της UNESCO θέσεις τους, γενικά αντιμετωπίζονται με επιμέλεια προσέλκυσης τουριστικού ενδιαφέροντος και .επισκεπτών σε διεθνή κλίμακα.

Η τελευταία επιτυχία, αυτή των Φιλίππων αναμένεται να  συμβάλει ουσιαστικά στην προβολή και την ανάδειξη της ιστορικής και πολιτιστικής σημασίας του Δήμου Καβάλας και της ευρύτερης περιοχής και να προσδώσει νέο ερευνητικό ενδιαφέρον, με επεκτάσεις κοινωνικοοικονομικές, τουριστικές, αναπτυξιακές κ.λπ. (αρχαιολογικός, συνεδριακός, θρησκευτικός τουρισμός, επενδύσεις, χρηματοδοτήσεις και υποδομές στην περιοχή, κ.ά.).

Ενδεχομένως ακολουθήσουν  για τον τόπο μελέτες που προβλέπουν διαμόρφωση, ανάπλαση και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, ίσως με δημιουργία οριοθετημένου αρχαιολογικού πάρκου, με διαμόρφωση οργανωμένου επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου εντός του,  που θα περικλείει τα σημαντικότερα μνημεία,  αποκατάσταση του συνόλου τους, όπως και εγκατάσταση των υποδομών λειτουργίας του. Η παρέμβαση θα μπορούσε να ολοκληρωθεί με τη διαμόρφωση οργανωμένων αρχαιολογικών διαδρομών, με σημάνσεις και επεξηγηματικούς πίνακες για την τεκμηρίωση των μνημείων, με την αποκατάσταση των αρχαίων οδικών αξόνων και αξιοποίηση νεότερων μονοπατιών, με την διαμόρφωση υπαίθριων καθιστικών, ανάδειξη θέσεων πανοραμικής θέας και πληροφόρησης, τη δημιουργία χώρου πρασίνου, κ.ά.

Η εγγραφή τόπων στον κατάλογο της UNESCO μπορεί να διανοίγει προοπτικές έρευνας και να εξυπηρετεί  ανάγκες  προβολής και ενίσχυσης τόπων και περιφερειών, καταλείποντας δυνατότητες προόδου κι ανάπτυξης. Στην πολιτεία και στα αρμόδια όργανα αυτής εναπόκειται η αξιοποίηση τέτοιων δυνατοτήτων με τον καλύτερο τρόπο, βάσει μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και προγραμματισμού.

Αξιοσημείωτο είναι ότι η υποψηφιότητα του Αρχαιολογικού Χώρου των Φιλίππων προβλήθηκε και δημοσιοποιήθηκε με εκδηλώσεις, όπως, ενδεικτικά, οι ακόλουθες:

-Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ξάνθης, με αφορμή την φωτογραφική έκθεση με τίτλο «Φίλιπποι 1914-2014: 100 χρόνια ερευνών της Γαλλικής Σχολής Αθηνών» που φιλοξενήθηκε έως τον Απρίλιο 2016 στην Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων του Αρχαιολογικού Μουσείου Αβδήρων, διοργάνωσε Ημερίδα με θέμα «Φίλιπποι: αποκαλύπτοντας το παρελθόν -οδεύοντας στο μέλλον». 

-Εκθεση στο Σισμανόγλειο Μέγαρο: «Φίλιπποι: Ένας Αιώνας Αρχαιολογικών Ερευνών», 18.07.2016-29.07.2016, Κωνσταντινούπολη, που διοργάνωσαν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Καβάλας-Θάσου και η Γαλλική Σχολή Αθηνών και παρουσίασαν το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού της Ελλάδας και το Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη.

Βιβλιογραφία

Εντυπη

Κώττη Αγγελική (2016), Ελληνική επιτυχία.Παγκόσμιο Μνημείο οι «Φίλιπποι», Εθνος (εφημ.), 16.07.2016

Μαρμαράς Εμμ., Ράπτη Σταυρ., Σταματίου Ελένη (2002), Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο .

Σαμσάρης Δ. Κ. (1976), Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη, Έκδοση Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών: 78-84, 146-148.

Διαδικτύου

Γενικό Προξενείο Κωνσταντινούπολης-Νέα του Προξενείου Κωνσταντινούπολης (2016),  Εκθεση στο Σισμανόγλειο Μέγαρο:«Φίλιπποι: Ενας αιώνας Αρχαιολογικών Ερευνών» 18.07.2016-29.07.2016, www.mfa.gr/turkey

Νικολαϊδου - Πατέρα Μαρία -Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (2016),Οδυσσεύς, Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων, Φίλιπποι, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh152.jsp?obj_id=3376

Unesco  http://whc.unesco.org/en/list/1517/gallery/ Archaeological Site of Philippi