Αστικό περιβάλλον και νέα πόλη

Τον Ιούνιο του 2007 το ΙΣΤΑΜΕ οργάνωσε μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση με θέμα "Αστικό περιβάλλον και νέα πόλη".Στην τοποθέτησή του ο Μάνθος Σανταμούρης αναφέρεται στην ανάγκη ενεργειακού σχεδιασμού των κτιρίων και των δημοσίων χώρων για μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και επισημαίνει ότι τελικά τα φτωχά εισοδήματα είναι οι μεγάλοι χαμένοι της ενεργειακής σπατάλης. 
 

@Μάνθος Σανταμούρης, Καθηγητής του Φυσικού τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών

"Θα συζητήσουμε το πως διαμορφώνεται το κλίμα στην πόλη και ποιες είναι οι συνέπειές του σε ζητήματα ενέργειας και ποιότητας ζωής. Δυστυχώς η πόλη χαρακτηρίζεται από ένα πολύ ιδιαίτερο κλίμα, το λεγόμενο "αστικό". Το χαρακτηριστικό του είναι ότι παρουσιάζει πολύ υψηλότερες θερμοκρασίες στο κέντρο της πόλης από ότι στη γύρω περιφέρεια. Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί η πόλη μαζεύει πολλή θερμότητα από τον ήλιο η οποία συσσωρεύεται στη δομή της πόλης, στα κτίρια, στην άσφαλτο, παντού. Γιατί υπάρχει ανθρωπογενής θερμότητα η οποία έρχεται από τα αυτοκίνητα, τα κλιματιστικά, τη βιομηχανία. Γιατί ο αέρας δεν μπορεί να μπει μέσα στην πόλη. Γιατί δεν υπάρχει αρκετό πράσινο ούτως ώστε να απορροφήσει αυτή την πλεονάζουσα θερμότητα, γιατί δεν υπάρχει αρκετό νερό.

Στην πραγματικότητα δημιουργείται κατάσταση υπερθέρμανσης του κέντρου των πόλεων η οποία συνιστά το πιο τεκμηριωμένο φαινόμενο κλιματικής μεταβολής. Από το 1908 έχουμε τέτοιες μετρήσεις για το φαινόμενο το οποίο ξέρουμε ότι ισχύει σε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης. Βλέπετε εδώ μια σειρά από πόλεις για τις οποίες είναι πολύ καλά τεκμηριωμένο. Μάλιστα πρόβλημα εξαιρετικά σημαντικό εντοπίζεται στις δικές μας νότιες περιοχές. Η Αθήνα χαρακτηρίζεται από ένταση του φαινομένου. Αυτό λέγεται φαινόμενο της θερμικής νησίδας, δηλαδή το κέντρο της πόλης παρουσιάζει περίπου δέκα βαθμούς υψηλότερη θερμοκρασία σε σχέση με την περιφέρεια. Κάτι το οποίο δεν είναι δυστυχώς μόνο προνόμιο των νοτίων περιοχών, αλλά κάτι που συναντιέται σε όλη την Ευρώπη, ένα φαινόμενο αστικό.

Αυτή η υπερθέρμανση που έχουμε τεκμηριώσει είναι πολύ σημαντικότερη από την κλιματική αλλαγή που συζητάμε εν γένει. Μιλάμε για ένα και ενάμισι βαθμό, αλλά όχι για την αύξηση της θερμοκρασίας δέκα βαθμούς που δημιουργεί πολύ μεγάλες ενεργειακές και περιβαλλοντικές συνέπειες. Η πιο σημαντική ενεργειακή συνέπεια από την άνοδο της θερμοκρασίας είναι η δραματική αύξηση των κλιματιστικών, της χρήσης ηλεκτρικής ενέργειας για τη μείωση της θερμοκρασίας μέσα στα κτίριά μας. Αν δείτε τα επίσημα στοιχεία κατανάλωσης ενέργειας της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τον κλιματισμό, στην Ελλάδα, θα διαπιστώσετε ότι υπάρχει τεράστια διείσδυση κλιματιστικών συσκευών. Υπάρχει ουσιαστικά υπερδεκαπλασιασμός της ενεργειακής κατανάλωσης που δυστυχώς δεν είναι μόνο προνόμιο αυτής της χώρας, αλλά συγκλίνει σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, ακόμη και στις χώρες του βορά.

Η υπερθέρμανση των πόλεων δημιουργεί ένα σημαντικότατο πρόβλημα πρόσθετης ενεργειακής κατανάλωσης. Θα μου πείτε εντάξει, χαλάμε περισσότερη ενέργεια και τι έγινε; Έγινε. Δείτε την εγκατεστημένη ισχύ των εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Ανάπτυξης. Προσέξτε που ήμασταν το 1997 στο φορτίο αιχμής, που πήγαμε το 2002 και που είμαστε σήμερα. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι συνεχώς εγκαθιστούμε νέα εργοστάσια για να καλύψουμε τις ανάγκες σε κλιματισμό. Αλλά το σημαντικότερο δεν είναι αυτό. Το σημαντικότερο είναι ότι υπάρχει δραματική μείωση του φορτίου το χειμώνα σε σχέση με το καλοκαίρι, η οποία είναι 40¬50%. Δηλαδή 50% των εργοστασίων μας κάθονται και λειτουργούν μόλις ένα με ενάμισι μήνα με συνέπεια το κόστος της ηλεκτρικής κιλοβατώρας για τον κλιματισμό να είναι γιγαντιαίο.

Δηλαδή το πρόβλημα της υπερθέρμανσης της πόλης γεννάει ανάγκη για κλιματισμό, γεννάει ανάγκη για νέα εργοστάσια και αυξάνει δραματικά το κόστος της ενέργειας. Τι σημαίνει αυτό; Σύμφωνα με μετρήσεις που κάνουμε τα τελευταία επτά χρόνια με 40 σταθμούς σε όλη την Αθήνα, εάν θέλετε να κλιματίσετε ένα κτίριο γραφείων στην περιφέρεια της Αθήνας απαιτούνται περίπου 6 κιλοβατώρες ανά τετραγωνικό μέτρο το μήνα. Το ίδιο κτίριο αν το πάτε στο κέντρο της Αθήνας θέλει περίπου 14. Δηλαδή απαιτείται ουσιαστικά 100-120% περισσότερη ενέργεια για να κλιματιστεί ένα κτίριο στο κέντρο της πόλης εξαιτίας αυτής της αύξησης της θερμοκρασίας.

Το χειρότερο όμως είναι ότι σχεδόν τριπλασιάζεται η αιχμή, δηλαδή το φορτίο που πρέπει να του δώσεις για να μπορέσεις να το κλιματίσεις. Και όπως βλέπετε για το ίδιο κτίριο η αναλογία είναι ένα προς τρία. Δηλαδή παίρνεις τρεις φορές περισσότερη αιχμή ισχύος για να μπορέσεις να το κλιματίσεις. Παράλληλα μειώνεται δραματικά η απόδοση των συσκευών εξαιτίας του ότι λειτουργούν σε υψηλότερες θερμοκρασίες. Προηγουμένως σας έλεγα ότι το κόστος του κλιματισμού είναι μεγάλο. Προσέξτε τα επίσημα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Το μέσο κόστος παραγωγής μιας κιλοβατώρας είναι 3,9 σεντς. Εάν η κιλοβατώρα παράγεται στην αιχμή, όπως κάνουμε εμείς εδώ για κλιματισμό, είναι 10,2 σεντς. Είναι τρεις φορές μεγαλύτερη.

Σε αυτή τη χώρα φτιάχνουμε ακατάλληλα κτίρια, γυάλινους πύργους και στη συνέχεια φτιάχνουμε συνεχώς νέους σταθμούς για να μπορέσουμε να τους κλιματίσουμε. Εάν χρησιμοποιούσαμε τεχνικές εξοικονόμησης ενέργειας το κόστος εξοικονόμησης της κιλοβατώρας θα ήταν 3,6 σεντς. Δηλαδή αντί να δράσουμε προς τη βελτίωση της πόλης και τη βελτίωση των κτιρίων αφήνουμε να έχουμε ακατάλληλα κτίρια, πιθανόν για άλλους λόγους, με αποτέλεσμα να πληρώνουμε τρεις και τέσσερις φορές περισσότερη ενέργεια. Αυτό μπορεί να μην έχει συνέπειες για όλους. Έχει όμως δραματικές συνέπειες για τα χαμηλά εισοδήματα.

Από πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Αθηνών σε εκατό οικογένειες επί τέσσερα - πέντε χρόνια σε όλη την Αθήνα, προκύπτει ότι το κόστος θέρμανσης για τις χαμηλές εισοδηματικές τάξεις είναι κατά 127% υψηλότερο από το κόστος για τις μεσαίες και υψηλές εισοδηματικές τάξεις. Γιατί; Για τον απλούστατο λόγο ότι στις χαμηλές εισοδηματικές τάξεις μόνο το 7% των κτιρίων έχει μόνωση ή διπλά τζάμια, ενώ στις υψηλές το 80%. Αυτόματα το κόστος θέρμανσης ανά άτομο και τετραγωνικό μέτρο είναι 127% μεγαλύτερο από ότι στις υψηλές εισοδηματικές τάξεις. Άρα η περιβαλλοντική υποβάθμιση της πόλης έχει άμεση συνέπεια όχι σε όλους, αλλά ειδικά στις χαμηλές εισοδηματικές τάξεις.

Αν δείτε από την πλευρά της υπερθέρμανσης το κόστος του ηλεκτρισμού θα κατανοήσετε ότι στις χαμηλές εισοδηματικές τάξεις όταν χρειαστεί να βάλει κανείς κλιματισμό αυξάνεται δραματικά το κόστος. Ουσιαστικά μία οικογένεια χαμηλού εισοδήματος στην Ελλάδα ξοδεύει 78% περισσότερο για κλιματισμό ανά άτομο και τετραγωνικό μέτρο, από ότι μια οικογένεια υψηλού εισοδήματος. Γιατί; Γιατί ζει σε κτίριο το οποίο είναι αμόνωτο, δεν έχει διπλά τζάμια και συνήθως βρίσκεται σε περιοχές οι οποίες έχουν θερμική απορρόφηση και πολύ υψηλότερη θερμοκρασία. Κατά μέσο όρο ο κλιματισμός στην Ελλάδα στοιχίζει σε μια οικογένεια 100 ευρώ το χρόνο. Στα χαμηλά εισοδήματα στοιχίζει 198 ευρώ το χρόνο. Η κλιματική υποβάθμιση έχει μία εντονότατη ταξική συνέπεια. Το φαινόμενο δεν περιορίζεται στην Αθήνα. Τα ίδια ακριβώς παρατηρούμε και στο Λονδίνο όπου παρουσιάζεται μία κλιματική μεταρρύθμιση της τάξης των 8 βαθμών.

Προσπαθώντας να αντιδράσουμε σε αυτό που μας συμβαίνει τι κάνουμε; Έχουμε κτίρια και συμβατικούς σταθμούς -ή ότι σταθμούς θέλετε, αλλά κυρίως συμβατικούς- και τροφοδοτούμε το κτιριακό απόθεμα. Εδώ φτιάχνουμε συνέχεια νέα κτίρια τα οποία έχουν δραματικά μεγάλη ενεργειακή κατανάλωση. Για να καταλάβετε ένας γυάλινος πύργος χρησιμοποιεί για κλιματισμό 800 κιλοβατώρες ανά τετραγωνικό μέτρο το χρόνο, ένα κτίριο σχεδιασμένο σωστά ενεργειακά χρησιμοποιεί πέντε έως είκοσι. Επειδή φτιάχνουμε συνέχεια ακατάλληλα κτίρια, είμαστε υποχρεωμένοι να φτιάχνουμε συνέχεια και νέους σταθμούς. Κάθε χρόνο μας λένε ότι φέτος δεν έχουμε νερό, ότι πέρσι είχε καύσωνα, αύριο κάποιο άλλο πρόβλημα θα υπάρξει. Θα φτιάχνουμε συνέχεια νέους σταθμούς για να καλύψουμε τι; Το τρύπιο βαρέλι του ενεργειακού μας συστήματος. Χρειαζόμαστε ενέργεια για τον απλούστατο λόγο ότι τα κτίριά μας είναι εξωφρενικά ακατάλληλα. Όταν ρίχνεις νερό σε ένα τρύπιο βαρέλι πρακτικά χρειάζεσαι συνέχεια νέο νερό.
Υπάρχει εναλλακτική λύση; Βεβαίως. Εάν πρασινίσουμε το αστικό περιβάλλον, το δομημένο μας περιβάλλον, θα μπορέσουμε να έχουμε πολύ μικρότερες ενεργειακές καταναλώσεις και να μη χρειαζόμαστε όλους αυτούς τους νέους σταθμούς. Από την άλλη πλευρά υπάρχει το περιβαλλοντικό θέμα. Δεν είναι μόνο το ενεργειακό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αλλά και το ευρύτερο ζήτημα της ποιότητας ζωής μέσα στην πόλη. Αυτό ουσιαστικά προϋποθέτει την άριστη ποιότητα του εσωτερικού αέρα, το μέγεθος της ρύπανσης μέσα στο χώρο μας, τη θερμική διαφορά όταν είσαι εντός και εκτός του χώρου. Το πως νιώθει δηλαδή κανείς μέσα στην πόλη και φυσικά την ενεργειακή κατανάλωση που ήδη συζητήσαμε.

Δυστυχώς, αυτή τη στιγμή υπάρχει δραματική επιδείνωση της ποιότητας του αέρα στο εσωτερικό των κτιρίων στην αστική περιοχή. Έχουμε μετρήσει πάνω από δύο χιλιάδες κτίρια και εντοπίζουμε συγκεντρώσεις βιο-οργανικών πτητικών ενώσεων κατά 300 με 400 φορές περισσότερο από όσο επιτρέπεται. Μετράμε συγκεντρώσεις σωματιδίων από πέντε έως είκοσι φορές περισσότερο. Σε κοινόχρηστους χώρους με όριο το 15 μετράμε στα μικρά σωματίδια μέχρι 9 χιλιάδες.
Αυτή την βόμβα που στην πραγματικότητα απειλεί άμεσα την υγεία μας ο κόσμος ούτε που την ξέρει, ούτε την αντιλαμβάνεται, ούτε μπορεί να τη δει. Πρόκειται για ένα σημαντικό στοιχείο. Αν δείτε ως μακροσκοπικό δείκτη όπως την αύξηση της ανεργίας, την αύξηση του παιδικού άσθματος στην Αθήνα δεν πρέπει να ανησυχήσετε; Θα αρχίσετε να σκέφτεστε με άσχημους ρυθμούς για το τι συμβαίνει. Μπορούμε να κάνουμε κάτι πολύ γρήγορα; Βεβαίως. Δεν υπάρχουν λύσεις, υπάρχουν ιδέες. Αυτή τη στιγμή το πιο σημαντικό που επιβαρύνει πάρα πολύ θερμικά την πόλη μας είναι τα υλικά.

Προσέξτε μια φωτογραφία της θερμοκρασίας στην Αθήνα στη Βασιλίσσης Σοφίας. Είναι μια φωτογραφία που έχει τραβηχτεί με υπέρυθρη κάμερα και δείχνει τις θερμοκρασίες. Το κίτρινο ποτάμι που βλέπετε είναι η Βασιλίσσης Σοφίας, η άσφαλτος. Τα άλλα χρώματα, το πράσινο, είναι οι άλλες περιοχές. Η άσφαλτος το καλοκαίρι πιάνει τους 70 βαθμούς. Βλέπετε πόσο πιο θερμή περιοχή είναι αυτή εδώ. Αυτό σημαίνει τέσσερις με πέντε βαθμούς αύξηση της θερμοκρασίας στο συγκεκριμένο σημείο λόγω ακατάλληλων υλικών στην άσφαλτο.

Έχω κατάλληλα υλικά; Βεβαίως και έχω. Ένα λευκό μάρμαρο, που είναι το πιο ψυχρό υλικό που υπάρχει στη φύση, πιάνει πέντε βαθμούς χαμηλότερη θερμοκρασία. Αλλά είναι δυνατόν να βάλω λευκά υλικά παντού σε όλη την πόλη; Όχι. Σήμερα έχουμε αναπτύξει ψυχρά υλικά, δηλαδή υλικά που έχουν το ίδιο χρώμα με την οποιαδήποτε βαφή. Εδώ είναι ένα κοινό μπλε κι εδώ ένα ψυχρό μπλε. Βλέπετε ότι είναι ουσιαστικά του ίδιου χρώματος υλικό, αλλά όταν είναι σωστά αναπτυγμένο έχει 15 βαθμούς χαμηλότερη θερμοκρασία. Μπορείτε να έχετε ένα ψυχρό μάρμαρο σήμερα στην πόλη. Αντί να τις πλακοστρώνουμε τυχαία, όπως κάναμε σε όλη την Αθήνα και σε όλα τα προάστια με τυχαία υλικά, μπορούμε να χρησιμοποιούμε ψυχρά υλικά τα οποία μας βοηθούν να έχουμε καλύτερη θερμική άνεση και καλύτερη ποιότητα
ζωής.

Εάν αυτά τα εξωφρενικά φτηνά υλικά χρησιμοποιηθούν στην ταράτσα ενός κτιρίου χαμηλού εισοδήματος, μπορούμε να του μειώσουμε την εσωτερική θερμοκρασία μέχρι πέντε βαθμούς. Καταλαβαίνουμε ότι ουσιαστικά δρουν σαν απλά air conditions πολύ χαμηλής θερμοκρασίας. Σε επίπεδο πόλης εάν χρησιμοποιούσαμε υλικά κατάλληλα και όχι τα τυχαία που βάζουν εργολαβίστικα στην Αθήνα, η θερμοκρασία θα μπορούσε να πέσει από 2,5 έως 4 βαθμούς. Απλά με σωστή εφαρμογή των υλικών. Εδώ μπαίνω στο πολύ μεγάλο θέμα προσπαθώντας να κλείσω την εισήγησή μου. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα μας υποχρεώνει από το 2006 να εφαρμόσουμε τη νέα ευρωπαϊκή οδηγία για τα κτίρια. Η Ελλάδα ζήτησε τρία χρόνια παράταση -λέγοντας ότι δεν έχουμε το κατάλληλο δυναμικό- εξαιτίας μιας δραματικής αδιαφορίας και αδυναμίας να αντεπεξέλθουμε.

Έχουμε μία πολύ σιωπηρή συζήτηση στην Ελλάδα σχετικά με τα θέματα της νομοθεσίας για τα κτίρια. Τόσο σιωπηρή που δεν την έχει καταλάβει κανείς ακόμη. Είναι κρίμα γιατί έτσι πληρώνουμε πολύ περισσότερα για ενέργεια. Μια κατοικία στην Αθήνα ξοδεύει διπλάσια ενέργεια για θέρμανση από ότι στη Σουηδία. Υποχρεώνουμε έναν λαό να ζει με γιγαντιαίες ενεργειακές καταναλώσεις, να πληρώνει τεράστια ποσά, γιατί δεν έχουμε την κατάλληλη νομοθεσία. Υποχρεώνουμε ένα λαό να ζει σε μία πόλη η οποία είναι εξωφρενικά υποβαθμισμένη θερμικά γιατί απλούστατα δεν μπορούμε να πάρουμε μέτρα.

Στην πραγματικότητα το όλο ισοζύγιο, η όλη ισορροπία έχει χαθεί. Έχουμε ενσωματώσει στα κτίρια και στο αστικό περιβάλλον όλα όσα δεν ξέρουμε. Δεν παρακολουθούμε την ανάπτυξη και την επιστήμη, δεν ασχολούμαστε με το τι γίνεται. Σχεδιάζουμε business as usual χωρίς να μας ενδιαφέρει το μέλλον και με δραματικές συνέπειες, όχι εξίσου για όλους αλλά κυρίως για τα χαμηλά εισοδήματα. Πηγαίνουμε σε ένα μέλλον χωρίς να βλέπουμε μπροστά μας και χωρίς να έχουμε ένα μπούσουλα. Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει η γνώση σε αυτή τη χώρα, γνώση που εφαρμόζεται έως το Χονγκ Κονγκ. Αναφέρθηκε προηγούμενα ο σχεδιασμός της κεντρικής του παραλίας που έχει γίνει από Έλληνες. Τα ίδια συμβαίνουν και στη Σιγκαπούρη, στη Χιλή, παντού. Στη μόνη χώρα που δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε όλα όσα μπορούν να γίνουν για να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής στις πόλεις είναι δυστυχώς η Ελλάδα."

@Από τα πρακτικά του ΙΣΤΑΜΕ