Το Πρώην Στρατόπεδο Παύλου Μελά Μεταμορφώνεται: Διαστάσεις Κυβερνησιμότητας και η Προοπτική του Συμμετοχικού Σχεδιασμού

#Γιώργος Χατζηνάκος, Αστικός & Πολιτιστικός Γεωγράφος, Υποψήφιος Διδάκτορας Μητροπολιτικού Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ, Institute of Place Management.

Μετά από 20 χρόνια ενεργούς διεκδίκησης, υπογράφηκε τον περασμένο Οκτώβριο η τελική σύμβαση παραχώρησης του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά στον ομώνυμο Δήμο από το Ταμείο Εθνικής Άμυνας, με σκοπό τη δημιουργία ενός Μητροπολιτικού Πάρκου. 

Ο δήμαρχος Δημήτρης Δεμουρτζίδης δήλωσε ότι επιτέλους «έκλεισε ένα πολυετές κεφάλαιο για την πόλη μας», χαρακτηρίζοντας αυτή την μέρα «ιστορική». Στα ίδια πλαίσια ο αρχιτέκτονας, κ. Πρόδρομος Νικηφορίδης, που ανέλαβε το σχεδιασμό της δημιουργίας του Μητροπολιτικού Πάρκου, ανέφερε ότι «η απόδοση των 350 στρεμμάτων στην τοπική κοινωνία αποτελεί το τρίτο σημαντικότερο γεγονός των τελευταίων 100 χρόνων στη Θεσσαλονίκη, μετά την πυρκαγιά του 1917 και την απόφαση για ανοικοδόμηση και την επιχωμάτωση της Νέας Παραλίας στα μέσα της δεκαετίας του 60» και δήλωσε ότι ο στόχος είναι να δημιουργηθεί «ένας χώρος περιπάτου, ανάπαυσης, αθλητισμού, πολιτισμού, κοινωνικοποίησης, δράσεων πολλαπλών μορφών και πάνω από όλα ένας τόπος απόδρασης από τη δύσκολη καθημερινότητα της πόλης».  

Είναι γεγονός ότι τα μητροπολιτικά πάρκα συνιστούν πολλές λειτουργίες για τον αστικό πληθυσμό, όπως αποδεικνύεται από πληθώρα επιστημονικών και εμπειρικών ερευνών (βλ. ενδεικτική βιβλιογραφία). 

Σε αντίθεση με άλλους ανοικτούς χώρους, τα πάρκα αυτά προσφέρουν στενή επαφή με τη φύση λόγω της μεγάλης αναλογίας βλάστησης και έτσι το αστικό περιβάλλον γίνεται ελκυστικότερο με την βοήθεια της.  Γι’ αυτό τον λόγο η δημιουργία ενός τέτοιου πάρκου φαντάζει επιτακτική ανάγκη για τον πυκνοδομημένο ιστό της Θεσσαλονίκης και το εντονότατο αστικό περιβάλλον που βιώνουν οι κάτοικοι της. Συμβάλλοντας λοιπόν στην ευρεία δημόσια συζήτηση για την υπό ανάπτυξη περιοχή, σε αυτό το άρθρο παρουσιάζεται ένα σχέδιο συμμετοχικής διαβούλευσης, το οποίο γενικότερα στοχεύει στην οργανική δημιουργία δημόσιων χώρων και στην ενίσχυση της αίσθησης του τόπου (sense of place) στις γειτονιές της πόλης.

Στο επίκεντρο του άρθρου βρίσκεται η θεσμική καινοτομία και η έννοια της κυβερνησιμότητας, η οποία έχει ως επίκεντρο την ενίσχυση της ποιότητας ζωής μέσα από την κοινωνική ένταξη και την τοπική πολιτιστική έκφραση. Έτσι λοιπόν, αυτό το άρθρο συμβάλει στη μακροπρόθεσμη εκπόνηση ενός κοινού προβληματισμού σχετικά με το μέλλον της Ελληνικής πόλης, δεδομένου ότι κατά τη διάρκεια των οικονομικών κρίσεων, οι πόλεις δεν αποτελούν μόνο το επίκεντρο που εκδηλώνεται η κάθε κρίση αλλά θέτουν και το κοινωνικο-πολιτιστικό πλαίσιο που διαμορφώνει την καθημερινότητα των πολιτών και την σχέση τους με την πόλη (Harvey, 2012). Παρόλα αυτά, η κατανόηση των επιπτώσεων της κρίσης που αφορούν το παρόν και το μέλλον της ποιότητας ζωής στην πόλη, παρουσιάζει μία σημαντική έλλειψη προοπτικής, ενώ οι απαραίτητες αστικές μεταρρυθμίσεις και συνακόλουθες θεσμικές διαστάσεις του αστικού περιβάλλοντος αποτελούν ένα καίριο ζήτημα.

Με αυτήν την αφετηρία λοιπόν θα μπορούσε να θεωρηθεί γεγονός ότι η συμμετοχή των χρηστών στον σχεδιασμό ενός αστικού πάρκου ή γενικότερα ενός δημόσιου χώρου, αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο του αειφόρου αστικού σχεδιασμού. Πολλές μελέτες φανερώνουν ότι η προώθηση παρόμοιων διαδικασιών που στοχεύουν στην καλλιέργεια της αίσθησης του τόπου, ενισχύονται ακόμα περισσότερο μέσω της αύξησης της συνέργειας και της συν-δημιουργίας αυτών των χώρων/τόπων. 

Μέσα από την συμβολή του στον σχεδιασμό ενός δημόσιου χώρου, ο ίδιος ο κάτοικος έχει την δυνατότητα να συνδεθεί άμεσα με την προσπάθεια συγκρότησης, ενσωμάτωσης και ανάδειξης της ταυτότητας του τόπου, ενώ παράλληλα η σύμπραξη και η συνέργεια των πολιτών πάνω σε θέματα όπως η ξεκούραση και η αναψυχή αγγίζουν την πιο ευαίσθητη πλευρά της καθημερινότητάς τους. Αν και είναι γεγονός ότι ο Δήμος Παύλου Μελά έχει ξεκινήσει μία ενδιαφέρουσα αλλά ιδιάζουσα συμμετοχική διαδικασία, διαφαίνεται να απουσιάζει ένα πλαίσιο ενίσχυσης της έκφρασης των πολιτών στην διαχείριση του τόπου (place-management[1]). 

Ίσως μέσα από ένα ρυθμιστικό πλαίσιο, που θα επιτρέπει ουσιαστικά την βιωματική οικειοποίηση των αστικών γειτονιών, ο πολίτης θα μπορούσε να αναλάβει έναν πιο ενεργό ρόλο στον σχεδιασμό του μητροπολιτικού πάρκου, εκφράζοντας ατομικές ανάγκες και συλλογικές επιθυμίες (π.χ. μέσα από έναν σύλλογο γειτονιάς). 

Πως όμως ο Δήμος θα μπορούσε να αποκτήσει με άμεσο τρόπο πρόσβαση στα παραπάνω; Ποιες λειτουργικές πτυχές μιας κοινωνίας θα θέλαμε να αγγίξει μια συμμετοχική διαδικασία πολιτών στην λήψη αποφάσεων (decision-making) της τοπικής αυτοδιοίκησης;

Είναι γνωστό ότι ο Δήμος Παύλου Μελά μέσω της δικτυακής πύλης έχει αναπτύξει δίαυλους επικοινωνίας και δυνατότητες ευρύτερης συμμετοχής με σκοπό την καλύτερη επικοινωνία και την ενημέρωση των πολιτών. Θέτοντας όμως κριτήρια κυβερνησιμότητας, κάποιος ίσως αναρωτηθεί άμα αυτό είναι περιεκτικό, καθώς εντοπίζεται ότι απουσιάζει η κοινωνική αλληλεπίδραση και η ανταλλαγή εμπειρικής γνώσης. Παρόλα αυτά, η προσπάθεια συλλογής ιδεών έχει ήδη ξεκινήσει, καθώς ο Δήμος Παύλου Μελά διοργάνωσε τον περασμένο Νοέμβριο τη δεύτερη ανοιχτή δημόσια διαβούλευση με παρουσία κατοίκων, συλλόγων και φορέων, προσδίδοντας έτσι στη διαδικασία τις δυνατότητες να αποκτήσει ένα θεματικό χαρακτήρα, ενισχύοντας περισσότερο την έννοια της κυβερνησιμότητας. Αλλά πως θα μπορούσε να οργανωθεί μια πιο διαδραστική και περιεκτική διαδικασία; Πως προσεγγίζουν άραγε οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες την χρήση και την οικειοποίηση του χώρου; Ποιο θα μπορούσε να είναι ένα επιθυμητό αποτέλεσμα (πίνακας 1); Ποιοι προβληματισμοί πρέπει να έχουν ληφθεί υπόψη πριν ο σχεδιαστής πιάσει την πένα του, και πως περισσότεροι κάτοικοι θα έχουν την ευκαιρία να εκφραστούν;

Στη βάση του προσχεδίου της αναπτυξιακής ιδέας ο Δήμος έχει την δυνατότητα να χτίσει πάνω στις τοπικές κοινότητες που ήδη δραστηριοποιούνται στον χώρο, στρέφοντας την προσοχή του στις αρχές του συμμετοχικού σχεδιασμού και της αστικής διαχείρισης. Σε ένα εναρκτήριο ανοιχτό forum, μπορούν να παρουσιαστούν οι προκαταρκτικές ιδέες με στόχο την αποσαφήνιση βασικών τεχνικών ζητημάτων, τον εντοπισμό πρακτικών περιορισμών και την χαρτογράφηση χρήσεων και φορέων, οι οποίοι με την σειρά τους θα κληθούν για να εκφράσουν τις ιδέες τους. Αυτό θα μπορέσει να οδηγήσει στον εντοπισμό και στην κατηγοριοποίηση δυνατών και προβληματικών σημείων, ουσιαστικά σε συνδιαμόρφωση με τους άμεσα ενδιαφερόμενους, όπως είναι οι φορείς εκμετάλλευσης, οι τοπικές αρχές, οι καθημερινοί χρήστες και οι επαγγελματίες που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Ο στόχος αυτής της διαδικασίας αφορά τη δημιουργία μίας κοινότητας ανθρώπων που θα αποτελέσουν την πρώτη ενεργή ομάδα διαχείρισης του πάρκου. Έτσι θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα πολύμορφο διαχειριστικό δίκτυο που θα συγκεκριμενοποιήσει την συμμετοχική διαδικασία, ενεργοποιώντας παράλληλα πόρους που βασίζονται στην τοπική διαχείριση μιας οικονομίας κλίμακας ‘γειτονιάς’. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω νέων μορφών συνεργασίας μεταξύ δημοτικών θεσμών και άλλων παραγόντων, όπως είναι η κοινωνία των πολιτών, οι δημιουργικές βιομηχανίες και οι φορείς του τρίτου τομέα.

Στην συνέχεια οι καταγραμμένοι στόχοι, επιθυμίες και περιορισμοί θα μπορούσαν να συζητηθούν σε ένα εργαστήριο συμμετοχικού σχεδιασμού, με έναν ευρύ και ετερόκλητο κύκλο χρηστών, κατοίκων και συλλόγων. Στο εργαστήριο αυτό οι συμμετέχοντες θα έχουν την ευκαιρία να λάβουν μια σύντομη θεωρητική εισήγηση σχετικά με την αναπτυξιακή ιδέα, καθώς και πληροφορίες για με την ιστορική σημασία του χώρου, την τρέχουσα χρήση και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Τα αποτελέσματα του εργαστηρίου και οι πρόσθετες πληροφορίες όπως προτάσεις και θέσεις πρωτοβουλιών, συλλόγων και φεστιβάλ, θα ενσωματωθούν στην περαιτέρω ανάπτυξη της ιδέας. Στην συνέχεια μπορούν να ακολουθήσουν συνοδευτικοί κύκλοι συζητήσεων για εμβάθυνση σε πιλοτικές δράσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη και διάφορους εμπειρογνώμονες (π.χ. περιβαλλοντικές οργανώσεις, LABattoir). Σε αυτό το σημείο, η αποσαφήνιση των διαφόρων διαχειριστικών θεμάτων θα πρέπει να συμπεριληφθεί συνειδητά από την πλευρά της Δημοτικής αρχής, οδηγώντας έτσι σε μια ευρύτερη συναίνεση. Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ένα καταλυτικό forum, ενώ παράλληλα, μπορούν να αναπτυχθούν προτάσεις για τη συνέχιση της συμμετοχής των πολιτών και φορέων σε μια μελλοντική εκστρατεία επικοινωνίας και διάδρασης.

Ένα πάρκο των πολιτών: τόπος αναγνώρισης και ιδιοποίησης μέσα από τον  συμμετοχικό σχεδιασμό

Η προσπάθεια αστικής αναγέννησης που έχει ξεκινήσει αποτελεί μία πολύ σημαντική εξέλιξη για την Θεσσαλονίκη, καθώς είναι μία υπερτοπική ευκαιρία για την πόλη και τους περιφερειακούς Δήμους, ώστε να μπορέσουν να εκτιμήσουν τις δυνατότητες του αστικού σχεδιασμού, συνδυάζοντας τις δυνατότητες και τις ικανότητες του τοπικού δημιουργικού και ανθρώπινου κεφαλαίου της πόλης μέσα από μία μορφή αμφίδρομης σχέσης μεταξύ διαφορετικών παραγόντων. 

Σε αντίθεση με μία μονόδρομη μορφή συμβατικής δράσης (top-down), oυσιαστικά, η χρήση καινοτόμων μεθοδολογικών εργαλείων και ‘καλών πρακτικών’ αποτελεί μία πιθανή εναλλακτική προοπτική για την ανάπλαση του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά. Έτσι η ευρύτερη προώθηση της συμμετοχικής διαδικασίας, που έχει ήδη ξεκινήσει, μπορεί να καταδείξει τις δυνατότητες για μία εκ βαθέως εξέταση του τοπικού αστικού πολιτισμού. Παράλληλα, καθώς η συμμετοχή των χρηστών αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο του αειφόρου αστικού σχεδιασμού, το πλαίσιο αυτό αναφέρεται με συγκεκριμένα παραδείγματα στη ροή των διαδικασιών, με τον πολίτη ουσιαστικά να γίνεται συμπαραγωγός μέσα από μία διαδικασία, η οποία διαδραματίζεται σε διάφορες αυτοτελείς φάσεις που ξεκινούν από τον σχεδιασμό και καταλήγουν στην τελική διαμόρφωση της αναπτυξιακής ιδέας.

Η γενικότερη αίσθηση της κυβερνησιμότητας των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων εκτός από τον εκσυγχρονισμό των διοικητικών δομών και τη βελτίωση δημόσιων υπηρεσιών, στοχεύει επίσης στην ανάκαμψη των τοπικών γειτονιών από τις συνέπειες της κρίσης (ανεργία, brain-drain, εκτοπίσεις πληθυσμών κλπ.), όπως επίσης και στην ενίσχυση των εν γένει δημοκρατικών αρχών, καθώς η έννοια αυτή, είναι προφανώς ενσωματωμένη σε μια πολύ πιο μακροπρόθεσμη αλλαγή, που σχετίζεται με τη  διακυβέρνηση μιας κοινωνικής πολιτειακής βάσης των πόλεων, και αφορά συγκεκριμένα θεσμικά και πολιτικά πλαίσια που ενισχύουν την κοινωνική και πολιτιστική αλληλεπίδραση. Η εμπέδωση και η καλλιέργεια της κυβερνησιμότητας λοιπόν, όχι μόνο ως θεσμική εξέλιξη σε επίπεδο πόλης, αλλά και ως βιωματική εμπειρία στη καθημερινότητα του πολίτη, αποτελεί ένα καίριο ζήτημα το οποίο έρχεται πολύ έντονα στο προσκήνιο στην Ελλάδα της κρίσης, καθώς είναι γεγονός ότι δεν έχει καλλιεργηθεί καθόλου το συμμετοχικό πλαίσιο τόσο στη λήψη αποφάσεων όσο και στον αστικό σχεδιασμό. Παράλληλα, στην περίπτωση του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά, είναι χαρακτηριστικό ότι υπάρχει έλλειψη ανοιχτών επιστημονικών δεδομένων, όπως για παράδειγμα αναλύσεις δημογραφικού και βιοτικού επιπέδου για την συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, χαρτογράφηση πολιτιστικών συλλόγων και φεστιβάλ που δραστηριοποιούνται στον χώρο και πέριξ αυτού, παραδειγματικά εργαστήρια και ψυχο-περιβαλλοντικές προσεγγίσεις επισκεπτών, συλλογή την τοπικής μνήμης κλπ. Πως εκτιμάται για παράδειγμα το γεγονός ότι το προσχέδιο της αναπτυξιακής ιδέας βασίζεται σε μια κοινωνικο-οικονομική ανάλυση δημοτών που πάει πίσω στην απογραφή του 2011 (ΕΛΣΤΑΤ) και μάλιστα όχι πάνω σε μια βάση ποιοτικών χαρακτηριστικών διαβίωσης και ποιότητας ζωής;

Η εστιασμένη αποτύπωση της κοινωνικό-οικονομικής κατάστασης, όχι μόνο του συγκεκριμένου Δήμου, αλλά και των χωρικά γειτνιαζόντων Δήμων (άμα θεωρήσουμε ότι η βιωσιμότητα του πάρκου εξαρτάται και από άλλους Δήμους), μπορεί να συμβάλλει σε μία βαθύτερη κατανόηση της κοινωνικής πολυπλοκότητας του τοπικού αστικού πολιτισμού, μέσω της στοχευμένης αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας μεταξύ πολιτών και τοπικών φορέων. Ουσιαστικά, μέσω της αμοιβαίας (peer2peer) ανταλλαγής γνώσης, ο Δήμος θα είναι σε θέση να συν-διαβουλεύεται με τους πολίτες, πάνω σε θέματα αστικού σχεδιασμού, ενώ οι πολίτες θα έχουν την ευκαιρία να ασχοληθούν με τα προβλήματα της γειτονιάς τους, συμμετέχοντας σε διαδικασίες που αφορούν την ποιότητα ζωής τους, εκφράζοντας το πώς οι ίδιοι βιώνουν την καθημερινότητα τους. 

Παράλληλα, ο συμμετοχικός σχεδιασμός αποτελεί μία σημαντική παράμετρο που θα μπορούσε να οδηγήσει στην βιωματική  σύνδεση των χρηστών με τον χώρο/τόπο, προσφέροντας έτσι διεξόδους δημιουργικής έκφρασης σε ‘καθημερινούς’ πολίτες, καθώς και στην διαμόρφωση της περιβαλλοντολογικής αστικής διαχείρισης. Ένα τέτοιο θεσμικό και μεθοδολογικό πλαίσιο στοχεύει να συμβάλλει στην καλλιέργεια και στην εμπέδωση μιας περισσότερο συμμετοχικής κουλτούρας, ενισχύοντας την αίσθηση του τόπου και της ταυτότητας των γειτονιών της πόλης και αποτελεί ευκαιρία, στα πλαίσια του place-management, ώστε να συλλάβουν διαφορετικοί ενδιαφερόμενοι την λεγόμενη βιώσιμη ανάπτυξη σαν συλλογική διεργασία.

Ευχαριστίες

Αυτό το άρθρο αφιερώνεται στον Αλέξη, που έφυγε από κοντά μας έναν Νοέμβριο, στο παράδρομο της οδού Λαγκαδά, λίγο μετά το στρατόπεδο. Ευχαριστώ τους συναδέλφους Νίκο Θεοδοσάκη, Κώστα Σκλιάμη, Άρη Καλαντίδη και Περικλή Χατζηνάκο για τα εποικοδομητικά τους σχόλια και διορθώσεις.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Βασενχόβεν, Λ. (2010). Χωρική διακυβέρνηση: Θεωρία, ευρωπαϊκή εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα.

Ευαγγελίδου, Μ. (2007). «Σύστημα χωρικού σχεδιασμού στην Eλλάδα και δυνατότητες παρέμβασης της κοινωνίας των πολιτών», Παρουσιάστηκε στο διεθνές συνέδριο «Κοινωνία των πολιτών, περιβάλλον και βιώσιμη ανάπτυξη - Από την ενημέρωση στην ενεργό συμμετοχή», Μεσόγειος-SOS, ΑΚΤΗ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 23-24 Νοεμβρίου

Ευαγγελίδου, Μ. (2007). «Σύστημα χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα και δυνατότητες παρέμβασης της κοινωνίας των πολιτών», εργασία που παρουσιάστηκε στο διεθνές συνέδριο «Κοινωνία των πολιτών, περιβάλλον και βιώσιμη ανάπτυξη - Από την ενημέρωση στην ενεργό συμμετοχή», Μεσόγειος-SOS, ΑΚΤΗ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 23-24 Νοεμβρίου.

Λεοντίδου, Λ. (2011). Αγεωγράφητος χώρα, Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα.

Ποζουκίδου, Γ. (2000). «Μοντέλα χρήσεων γης - Ανασκόπηση και προοπτικές του ρόλου τους στον χωρικό σχεδιασμό», Αειχώρος, 13: 118-141.

Στρατηγέα, Α. (2009). «Συμμετοχικός σχεδιασμός και βιώσιμη τοπική ανάπτυξη: Μια μεθοδολογική προσέγγιση», Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος, 24-27 Σεπτεμβρίου, σελ. 43-51.

Στρατηγέα, Α. και Παπαδοπούλου, Μ. (2012). «Η συμβολή του συμμετοχικού σχεδιασμού στη διαχείριση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος: Η εφαρμογή της οδηγίας 2000/60/ΕΚ στην ελληνική πραγματικότητα», Πρακτικά 3ου Εθνικού Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος, 27-30 Σεπτεμβρίου, σελ. 1303-1311.

Σωμαράκης, Γ. & Στρατηγέα, Α. (2015). «Η συμμετοχική προσέγγιση στον χωροταξικό σχεδιασμό και η συμβολή των τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας: Εξελίξεις από την ελληνική πραγματικότητα», Πρακτικά 3ου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος, 24-27 Σεπτεμβρίου.

Χατζηνάκος Π. & Χατζηνάκος, Γ. (2017). «Η Γειτονιά της Αλεξάνδρου Σβώλου Ανθίζει: Το Πάρκο Τσέπης στη Τελική του Ευθεία», Δημοσιεύτηκε από Parallaximag: http://parallaximag.gr/life/geitonia-tis-aleksandrou-svolou-anthizei-to-parko-tsepis-sti-teliki-tou-eftheia.

Aggens, L. (1998). «Identifying Different Levels of Public Interest in Participation», στο: Creighton, J., Delli Priscoli, J. & Dunning, M. (επιμ.). Public Involvement Techniques: A Reader of Ten Years Experience at the Institute for Water Resources, Institute for Water Resources, U.S. Corps of Engineers, Alexandria, VA, σελ. 193-198.

Arnstein, S. (1969). «A Ladder of Citizen Participation», Journal of the American Planning Association, 35(4): 216-224.

Bishop, B. (1998). «Planning as a Process of Social Change», στο: Creighton, J., Delli Priscoli, J. & Dunning, M. (επιμ.). Public Involvement Techniques: A Reader of Ten Years Experience at the Institute for Water Resources, Institute for Water Resources, U.S. Corps of Engineers, Alexandria, VA, σελ. 31-40.

Bousset, J.-P., Macombe, C. & Taverne, M. (2005). «Participatory Methods, Guidelines and Good Practice Guidance to be Applied throughout the Project to Enhance Problem Definition, Co-learning, Synthesis and Dissemination», SEAMLESS Project, Report Νo 10, Ref.: D7.3.1, December.

Burby, R. (2003). «Making Plans that Matter: Citizen Involvement and Government Action», Journal of the American Planning Association, 69(1): 33-49, Doi: 10.1080/01944360308976292.

Creighton, J. (2005). The Public Participation Handbook – Making Better Decisions through Citizens’ Involvement, Jossey-Bass, San Francisco.

Duraiappah, A., Robby, P. & Parry, E. (2005). «Have Participatory Approaches Increased Capabilities?», International Institute for Sustainable Development (IISD). Canada.

Egger, P. & Majeres, J. (1992). «Local Resource Management and Development: Strategic Dimensions of People’s Participation», στο: Ghai, D. & Vivian, J.M. (επιμ.). Grassroots Environmental Action: People’s Participation in Sustainable Development, Routledge, London.

Elliott, J., Heesterbeek S., Lukensmeyer C. & Slocum, N. (2005). «Participatory Methods Toolkit: A Practitioner’s Manual», King Baudouin Foundation and the Flemish Institute for Science and Technology Assessment (viWTA).

European Commission (2005). Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on the ‘Review of the Sustainable Development Strategy - A Platform for Action’, Brussels, 13.12.2005, COM(2005)658 final.

Fischer, F. (2003). Citizens, Experts, and the Environment - The Politics of Local Knowledge, Duke University Press, Durham, London.

Hanchey, R.J. (1998). «Involving the Public in Planning and Decision-Making», στο: Creighton, J., Delli Priscoli, J., & Dunning, C.M. (επιμ.). Public Involvement Techniques – A Reader of Ten Years Experience at the Institute for Water Resources, Institute for Water Resources, U.S. Corps of Engineers, Alexandria, VA, σελ. 123-129.

Harvey, D. (2012). Rebel Cities: From the Right to the City to the Urban Revolution. London: Verso.

Kanji, N. & Greenwood, L. (2001). «Participatory Approaches to Research and Development», στο: IIΕD- Learning from Experience, IIED, London.

Khakee, A. (1999). «Participatory Scenarios for Sustainable Development», Foresight, 1(3): 229-240.

Martens, K. (2005). «Participatory Experiments from the Bottom-up – The Role of Environmental NGOs and Citizen Groups», European Journal of Spatial Development, 18: 2-20. Community Development as a Process, University of Missouri Press, Columbia, σελ. 144-170

McGuirk, P.M. (2001). «Situating Communicative Planning Theory: Context, Power and Knowledge», Environment and Planning A, 33: 195-217.

Moser, C. (1983). «The Problem of Evaluating Community Participation in Urban Development», Development Planning Unit, Working Paper No. 14, University College London.

Papadopoulou, Ch.-A. & Giaoutzi, M. (2014). «Crowdsourcing as a Tool for Knowledge Acquisition in Spatial Planning», Future Internet, 6(1): 109-125, Doi: 10.3390/fi6010109.

Steyaert, S. & Lisoir, H. (2005). Participatory Methods Toolkit – A Practitioner’s Manual, King Baudouin Foundation, Flemish Institute for Science and Technology Assessment.

Stratigea, A. & Papadopoulou, Ch.-A. (2013). «Evaluation in Spatial Planning: A Participatory Approach», Territorio Italia, Land Administration, Cadastre, Real Estate, Agenzia del Territorio, (2): 85-97.

Tewdwr-Jones, M. & Thomas, H. (1998). «Collaborative Action in Local Plan-making: Planners’ Perceptions of ‘Planning through Debate’», Environment and Planning B: Planning and Design, 25(1): 127-144.

Van Asselt M. & Rijkens-Klomp, N. (2002). «A Look in the Mirror: Reflection on Participation in Integrated Assessment from a Methodological Perspective», Global Environmental Change, 12: 167-484.

Παραπομπές:

Οι πρώτες εικόνες από το αύριο του Στρατοπέδου Παύλου Μελά: http://parallaximag.gr/thessaloniki/oi-protes-eikones-apo-to-avrio-tou-stratopedou-pavlou-mela

Έτσι θα είναι το μητροπολιτικό πάρκο Παύλου Μελά - Εντυπωσιακές Μακέτες: http://voria.gr/article/etsi-tha-ine-to-mitropolitiko-parko-tou-pmela---entiposiakes-maketes

Νέα διαβούλευση για το στρατόπεδο Παύλου Μελά στις 13 Νοεμβρίου: http://www.voria.gr/article/nea-anikti-diavoulefsi-gia-to-stratopedo-pavlou-mela-stis-1311

Διαδικτυακή πύλη Δήμου Παύλου Μελά: http://www.pavlosmelas.gr/

Πράσινο, χώροι αναψυχής και μουσείο Ρομά μεταξύ των προτάσεων για την αξιοποίηση του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά: https://left.gr/news/prasino-horoi-anapsyhis-kai-moyseio-roma-metaxy-ton-protaseon-gia-tin-axiopoiisi-toy-proin

Χαρτογραφώντας τη γειτονιά της Δυτικής εισόδου: Προβλήματα, Προτάσεις και Προσεγγίσεις για την Διαχείριση του Αστικού Μέλλοντος: http://parallaximag.gr/thessaloniki/chartografontas-ti-gitonia-tis-ditikis-isodou

Institute of Place Management: http://www.placemanagement.org/about

[1] Τo place-management ορίζεται ως «μία συντονισμένη προσέγγιση, βασιζόμενη σε κατά τόπους περιοχές, ανάμεσα σε πολλούς ενδιαφερόμενους με σκοπό τη βελτίωση του τόπου, μέσω της ολιστικής αξιοποίησης των δεξιοτήτων, εμπειριών και πόρων του ιδιωτικού, δημοσίου και 3^ου τομέα»