Καλαμάτα:Μια ματιά στην ταυτότητα της πόλης

Στη διπλωματική της εργασία με θέμα την "δημιουργική πόλη" η Χριστίνα Νικολακοπούλου ερεύνησε την ταυτότητα των πόλεων Βόλος, Καβάλα και Καλαμάτα με στόχο  να προσδιορίσει σε ποιό βαθμό έχουν προσεγγίσει την "δημιουργικότητα" , στην οποία όλο και περισσότερες πόλεις επενδύουν για να μετατραπούν σε ελκυστικές. 

Η Καλαμάτα, πόλη της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου, πρωτεύουσα του νομού Μεσσηνίας εντοπίζεται στους πρόποδες του Ταϋγέτου, κεντρικά του Μεσσηνιακού κόλπου. Η γεωγραφική θέση και το λιμάνι της πόλης, αναξιοποίητα μέχρι σήμερα, αποτελούν σημαντικά συγκριτικά της πλεονεκτήματα. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η επιστημονικά τεκμηριωμένη αναπτυξιακή πρόταση από το Επιμελητήριο με τίτλο: «Καλαμάτα, νότια πύλη της Ελλάδας στη Μεσόγειο», προωθώντας ήδη τη θαλάσσια  σύνδεση Καλαμάτας-Λιβύης .
Σημαντική ευκαιρία για την προσβασιμότητα της περιοχής θα αποτελέσει η "Ιόνια οδός", έργο σε εξέλιξη, για τη σύνδεσή της με τη Δυτική Ελλάδα και τη συνέχιση του θαλάσσιου αδριατικού χώρου. Μειονεκτικά επιδρά όμως και η παραμέληση του σιδηροδρομικού δικτύου ενώ το αεροδρόμιο λειτουργεί κυρίως την καλοκαιρινή περίοδο για κάποιες πτήσεις τσάρτερ από και προς το εξωτερικό. Όσο για τις θαλάσσιες μεταφορές, αυτές επιτρέπουν τη σύνδεση με την Κρήτη χάρη στα δρομολόγια που πραγματοποιούνται προς το Καστέλι Χανίων κάποιες φορές την εβδομάδα .

Δημογραφικά χαρακτηριστικά της πόλης
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η έντονη αστικοποίηση της πόλης είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του πληθυσμού και κατά συνέπεια την αλλαγή της κοινωνικής συμπεριφοράς των κατοίκων . Στον πίνακα καταγράφονται οι σχετικοί πληθυσμοί των απογραφών σε περίοδο σαράντα χρόνων και εκφράζεται η ανοδική πορεία με κατακόρυφη αύξηση τα τελευταία δέκα χρόνια .
Απογραφή του πληθυσμού της Καλαμάτας από το 1961 έως το 2001
Έτος απογραφής    Πληθυσμός
1961    38.211
1971    39.133
1981    41.911
1991    43.625
2001    49.154 

Πηγή: econometrics, 2010, Ιδία επεξεργασία
 
Οικονομικά χαρακτηριστικά της πόλης
Η αστικοποίηση και η οικονομική ανάπτυξη που επήλθαν στην πόλη με τη σειρά τους προκάλεσαν διεύρυνση της απασχόλησης στον τομέα των υπηρεσιών, επιτυγχάνοντας ποσοστό  68,7% απασχολούμενων στον τριτογενή τομέα στο σύνολο του ενεργού πληθυσμού της πόλης, σύμφωνα με τα στοιχεία του 2001

Κατανομή απασχολούμενου πληθυσμού στο Δήμο Καλαμάτας (1991 και 2001)
Τομέας                          1991    2001
Πρωτογενής                    737    1.033
Δευτερογενής               4.693    4.036
Τριτογενής                   9.074    13.293
Δε δήλωσαν                    485    960

Όσο αφορά τους υποτομείς του τριτογενή τομέα, λιγότερο ελκυστικοί είναι οι τηλεπικοινωνίες και ο τομέας της έρευνας και της ανάπτυξης, με τον αριθμό απασχολούμενων στα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια σχεδόν να διπλασιάζεται .

Απασχολούμενοι σε υποτομείς του τριτογενή τομέα στην Καλαμάτα

                                                               1991    2001
Ξενοδοχεία και εστιατόρια                            647    1199
Δραστηριότητες συναφείς προς τις 

μεταφορές και τα ταξιδιωτικά πρακτορεία        14    205
Ταχυδρομεία και τηλεπικοινωνίες                  236    230
Έρευνα και ανάπτυξη                                      9    5
Εκπαίδευση                                               1282    1811
                                             
Πολιτιστικά χαρακτηριστικά της πόλης
Από το 1205, η Καλαμάτα αποτέλεσε σημαντικό πνευματικό κέντρο . Η βασική προσπάθεια για δημιουργία πολιτιστικής ζωής, δημιουργία θεσμών και διαχείριση του ελεύθερου χρόνου ξεκινάει το 1978, στα πλαίσια της προεκλογικής εκστρατείας του υποψήφιου δημάρχου Μπένου. Από τότε η πολιτιστική αναγέννηση γίνεται πρωταρχικός στόχος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η οποία είναι σε άμεση συνεργασία με τους τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους.

Ο πολιτιστικός της πυρήνας σχηματίζεται από το 1980 και οργανώνεται χάρη στη Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Καλαμάτας (Δ.Ε.Π.Α.Κ) με δράσεις στη μουσική, το χορό, το θέατρο και τα εικαστικά . Ο πολιτισμός σήμερα αποτελεί σημαντικό υπόβαθρο για την πόλη  και οι τοπικοί φορείς δίνουν σημασία στην ενίσχυσή του. Οι βασικοί συντελεστές στην πολιτιστική πορεία που διαγράφει η πόλη είναι η Διεύθυνση Πολιτισμού της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης, οι τοπικοί πολιτιστικοί φορείς με την κοινωφελή επιχείρηση του Δήμου 'ΦΑΡΙΣ' να ξεχωρίζει και οι ερασιτεχνικοί πολιτιστικοί σύλλογοι. Σήμερα, ο Οργανισμός Πολιτισμού και Αθλητισμού της Νομαρχίας είναι ο κύριος υπεύθυνος για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την παροχή επιλογών στους κατοίκους για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου τους αλλά και την προβολή της πόλης .
Πολεοδομικά χαρακτηριστικά της πόλης

Ο πρώτος αστικός πυρήνας σχηματίστηκε στην περιοχή του ιστορικού κέντρου και του κάστρου, περιοχές που συνδέθηκαν κατά το 19ο αιώνα με την ακτή, όταν η αστική μορφολογία δέχθηκε σημαντικές επιρροές από τη βιομηχανία και το εμπόριο . Οι δρόμοι λοιπόν, από το κάστρο οδηγούσαν προς το λιμάνι, διευκολύνοντας όχι μόνο την οικιστική ανάπτυξη αλλά και την εμπορική δραστηριότητα. Τα πρώτα ρυμοτομικά σχέδια της πόλης (το 1867 και το 1905 αντίστοιχα) παρουσιάζουν την προτίμηση στη χρήση ορθογώνιου καννάβου και υποδηλώνουν την προσπάθεια εκσυγχρονισμού σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές τάσεις, αν και μετά το 1970, το φαινόμενο της αντιπαροχής αλλάζει την εφαρμογή της οριζόντιας ιδιοκτησίας .

Το 1986 η πόλη πλήττεται από σεισμό και οι μεγάλες καταστροφές ανακόπτουν την αναπτυξιακή διαδικασία . Το σχέδιο για την ανασυγκρότηση της πόλης στο οποίο βασίστηκε η γενικότερη αναδιοργάνωση και ανασύσταση της πόλης βραβεύτηκε στον πρώτο πολεοδομικό διαγωνισμό της ΕΟΚ και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Πολεοδόμων με την απονομή βραβείου Αστικού Σχεδιασμού (greekscapes, 2010).

Σήμερα, ο αστικός ιστός προστατεύεται πρωτίστως, στην περιοχή του ιστορικού κέντρου, στο οποίο έχουν οριστεί συγκεκριμένοι όροι δόμησης και χρήσεις γης με Π.Δ. (Φ.Ε.Κ. 821/Δ/16-11-1988)  καθώς όπως δηλώνει ο Νασόπουλος Π. αρχιτέκτονας μηχανικός του Δήμου, αυτή η περιοχή αποφέρει σημαντικά οφέλη στην οικονομική ευημερία της πόλης. Οι αναπλάσεις και η αισθητική αναβάθμιση του τοπίου με πεζοδρομήσεις και πολιτιστικούς διαδρόμους, η διαμόρφωση χώρων αναψυχής και η βελτίωση του δημόσιου φωτισμού είναι χαρακτηριστικές δράσεις ενώ προς την κατεύθυνση αυτή συμβάλλει και το πρόγραμμα Ecos που συνδυάζει την παράδοση με την επιχειρηματικότητα και τον πολιτισμό, στα πλαίσια του Μεσογειακού Δικτύου για την Προβολή και Αξιοποίηση Ιστορικών Κέντρων στο οποίο συμμετέχει η πόλη .

Όσο αφορά τον κοινωνικό εξοπλισμό, οι υποδομές διαχέονται στον αστικό ιστό σε μια προσπάθεια ίσων ευκαιριών για τους κατοίκους, ενώ η κεντρική πλατεία και το "Πάρκο των Σιδηροδρόμων", έκτασης 54 στρεμμάτων όπου από το 1986 λειτουργεί το Μουσείο των Σιδηροδρόμων, αποτελούν χώρους συνάντησης για όλους. Οι πρώτοι ελεύθεροι χώροι που ορίστηκαν μέσα στην πόλη ήταν το θεματικό Πάρκο του ΟΣΕ που ενοποιήθηκε με την παράλληλη πράσινη ζώνη των σιδηροδρομικών γραμμών και ακολούθησε ο ποταμός Νέδοντας, που λόγω της μικρής ετήσιας ροής του καλύφθηκε σε σημεία του ιστορικού κέντρου για δημιουργία χώρου στάθμευσης και πρασίνου, παιδικής χαράς και δημοτικού αναψυκτηρίου .

Εικόνα και προβολή της πόλης  
Η Καλαμάτα προβάλλεται σημαντικά από τη συμμετοχή της στην Helexpo και τις διεθνείς εκθέσεις της Φρανκφούρτης και του Βερολίνου σύμφωνα με τον υπεύθυνο του Γραφείου Τουριστικής Ανάπτυξης της πόλης  καθώς και από το θεσμό των αδελφοποιήσεων, με πρωτοβουλία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης, συστήνοντας δίκτυα πολιτιστικής συνεργασίας και ανταλλαγής τεχνογνωσίας με την Αγλαντζιά της Κύπρου, την Μπιζέρτα της Τυνησίας και τη Σιάν της Κίνας . Πολιτική εξωστρέφειας ασκεί και το Επιμελητήριο που συνεργάζεται με φορείς περιοχών της Ελλάδας, της Ευρώπης και της Μεσογείου ειδικότερα, κυρίως στον τομέα της προβολής της περιοχής και των τοπικών προϊόντων της, με το Πολιτιστικό Οδοιπορικό «Δρόμοι της Ελιάς» να ξεχωρίζουν σε διεθνές επίπεδο .   

Δυναμικά χαρακτηριστικά δημιουργικότητας της πόλης
Η πόλη της Καλαμάτας έχει ενδυναμώσει την πολιτιστική της δράση τα τελευταία χρόνια στη μουσική, τα εικαστικά καθώς και το χορό. Έως το 2008 στην πόλη δρούσαν η Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Καλαμάτας (Δ.Ε.Π.Α.Κ), το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καλαμάτας (ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ) και το Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ) ανεξάρτητα. Με το Ν. 3463/2006 (ΦΕΚ 2434-1/12/2008), οι προηγούμενες συγχωνεύτηκαν και δημιούργησαν τον πυρήνα της 'ΦΑΡΙΣ', αντικείμενο ενασχόλησης του οποίου είναι οι τομείς του πολιτισμού, της κοινωνικής αλληλεγγύης, της κατάρτισης και προώθησης στην απασχόληση . Αυτή η ενιαία διαχείριση του πολιτιστικού δυναμικού πραγματοποιήθηκε λόγω της έλλειψης οικονομικών πόρων και χαρακτηρίζεται μειονεκτική σε σχέση με τις πρακτικές του παρελθόντος .

Εξέχοντα ρόλο για την πολιτιστική ζωή διαδραματίζει το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ., με διοργάνωση παραστάσεων ελληνικής και παγκόσμιας δραματουργίας (Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Μεσσηνίας, χχ: 32) και συνεργασίες με ελληνικούς και ξένους πολιτιστικούς φορείς (Δ.Ε.Π.Α.Κ, 2010). Παράλληλα, ξεχωρίζει για τη δημιουργική του δράση "διαμόρφωσης κριτηρίων αισθητικής και θεατρικής αγωγής στους νέους". Θεωρεί ότι η εκπαίδευση πρέπει να είναι δημιουργική και οι θεατρικές ομάδες να αποτελέσουν δυνητικό μέσο έκφρασης των μαθητών .

Ιδιαίτερη θέση στα πολιτιστικά δρώμενα κατέχει το Διεθνές Φεστιβάλ Χορού που πραγματοποιείται από το Διεθνές Κέντρο Χορού (ΔΙ.ΚΕ.ΧΟ.), με ιστορία 16 χρόνων και καταξίωση της πόλης διεθνώς στην ποιοτική χορευτική εκπαίδευση (Διεθνές Κέντρο Χορού Καλαμάτας, 2010: 25). Κάθε χρόνο, κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας παρουσιάζονται ξένα και ελληνικά χορευτικά σχήματα, τονώνοντας τις αξίες ανοχής προς τους διαφορετικούς πολιτισμούς και πραγματοποιούνται εκπαιδευτικές δραστηριότητες, όπως σεμινάρια και εργαστήρια. Χαρακτηριστικά, στο Φεστιβάλ του 2010 πραγματοποιήθηκε σεμινάριο για επαγγελματίες με θέμα την εξάσκηση σύνδεσης αντίληψης και αίσθησης ερεθισμάτων και Εργαστήρι το οποίο μέσω κειμένων, ήχου και κίνησης επετύγχανε την άντληση των δημιουργικών χαρακτηριστικών του κάθε συμμετέχοντα, μέσω της διερεύνησης της ταυτότητάς του .

Ως κίνητρο ελεύθερης έκφρασης λειτουργεί το festival μηδέν που δίνει σημασία στο οπτικοακουστικό υλικό. Οι πολίτες, συμμετέχοντας σε workshop, μέσω της βιντεοτέχνης ενεργοποιούνται σε διάφορες θεματικές ενότητες όπως τη φετινή ενότητα, μεταξύ άλλων, του αστικού τοπίου, που τους έδωσε την ευκαιρία έκφρασης των προτάσεών τους για τον αστικό ιστό, προβάλλοντας την έννοια του συμμετοχικού σχεδιασμού (festival μηδέν, 2010). Αυτή τη χρονιά όμως, εμφανίστηκε και ένας νέος θεσμός, το 1ο Jazz Festival που πραγματοποιήθηκε σε τρεις διαφορετικούς χώρους μέσα στην πόλη, υπό την αιγίδα της ΦΑΡΙΣ και του Δήμου Καλαμάτας. Στον Πεζόδρομο, το Πάρκο Σιδηροδρόμων και το Αμφιθέατρο του Κάστρου έδωσαν συναυλίες διεθνή μουσικά συγκροτήματα από το Άμστερνταμ και τη Νέα Υόρκη .

Στον τομέα των κτιριακών υποδομών ξεχωρίζουν το Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο - Πανταζοπούλειος Λαϊκή Σχολή, το βασικό κύτταρο πολιτισμού εδώ και χρόνια, με χώρους για τη διοργάνωση εκθέσεων γλυπτικής, ζωγραφικής και φωτογραφίας, βιβλιοθήκη και πινακοθήκη, ενώ το Αμφιθέατρο του κάστρου με παρέχει δυναμικό 700 θέσεων για τις θερινές εκδηλώσεις και παραστάσεις. Ταινίες προβάλλονται τόσο στον ιδιωτικό κινηματογράφο, όσο και στο Στέκι της Κινηματογραφικής Λέσχης, η οποία στεγάζεται σε παλιό διατηρητέο κτίριο για την εξυπηρέτηση των ενδιαφερόμενων κατοίκων. Το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ διαθέτει δύο αίθουσες, την Κεντρική σκηνή και μια επιπλέον για παιδικό θέατρο. Στις μουσειακές υποδομές, ένα από τα κυριότερα μέσα άσκησης πολιτιστικής πολιτικής, συγκαταλέγονται το Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο με αρχαιολογικά ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή του νομού και το Λαογραφικό μουσείο με 3.500 εκθέματα . Το Στρατιωτικό Μουσείο με τη σειρά του, προβάλλει την ιστορία από την Επανάσταση του 1821 έως σήμερα με  εκθέματα αλλά και σχετική ταινία σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα . Εστίες της πνευματικής ζωής αποτελούν τέλος, η Λαϊκή βιβλιοθήκη και οι κινητές, με αδυναμία κάλυψης των αναγκών των σύγχρονων κατοίκων αλλά και το παράρτημα Γενικών Αρχείων του Κράτους, που εμπλουτίζεται από δωρεές δημόσιων υπηρεσιών και ιδιωτών . Όσο αφορά τη δημοσιογραφική δραστηριότητα, από παλαιότερα στην πόλη είναι αρκετά έντονη καθώς δημοσιεύονται τοπικές εφημερίδες και περιοδικά , σημαντικό χαρακτηριστικό που μπορεί να λειτουργήσει ως δημιουργικό κύτταρο για την ενεργοποίηση των κατοίκων σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο.

Συνιστώσα απαραίτητη όμως, σε αυτή την πολιτιστική πορεία της πόλης αποτέλεσε το μορφωτικό επίπεδο και η οικονομική δυνατότητα. Η λειτουργία δύο πανεπιστημιακών σχολών και ενός Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος συμβάλλουν στην αναπτυξιακή πορεία διευρύνοντας το πολιτιστικά ενδιαφερόμενο κοινό από τους φοιτητές που διαβιούν στην πόλη (Μεσσηνία - Ο πλήρης οδηγός, 2010), αλλά και ως ομάδα που ενισχύει οικονομικά τις τοπικές επιχειρήσεις. Σε αυτό προστίθεται και η θετική συνεισφορά του "Πολιτιστικού Τέλους" που όρισε ο Δήμος το 1993, με στόχο την εξομάλυνση των οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε.

@Η Χριστίνα Νικολακοπούλου είναι απόφοιτη του τμήματος Πολεοδομίας και χωροταξίας του Πολυτεχνείου του Βόλου.Σήμερα διαμένει στο Λονδίνο όπου κάνει μεταπτυχιακές σπουδές.