Τετάρτη 1 Αυγούστου 2012

Πάτρα:Η πόλη μεγαλώνει μαζί με το λιμάνι της

Η Πάτρα στο… λόφο, στα τέλη του 18ου αιώνα

#Του Ανδρέα Τσιλίρα

Στην είσοδο της Πάτρας από την Αθήνα, το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης προσπαθεί εδώ και τέσσερα χρόνια να αποτελέσει το νέο της διαχρονικό σύμβολο. Επιβλητικό, αν και εντελώς διαφορετικό από όλα τα άλλα δημόσια κτήρια, βασισμένο σε σχέδια του αρχιτέκτονα Θεοφάνη Μομπότη, παρουσιάζει στις αίθουσές του ένα εντυπωσιακό παζλ: Εμβληματικά ψηφιδωτά δεκάδων τετραγωνικών μέτρων τοποθετημένα όρθια – σημάδια μιας ξεχωριστής τέχνης, τάφοι και ταφικά ευρήματα που αποκαλύπτουν πολλά μυστικά, συνθέσεις σπιτιών που δείχνουν τον τρόπο ζωής των αγροτών ή των αστών που έζησαν στην Πάτρα.

Η πιο εντυπωσιακή όμως αίθουσα είναι αυτή του “δημόσιου βίου”, η οποία παρουσιάζει στοιχεία και ευρήματα για τις υποδομές της πόλης από το 1500 ως περίπου τον 4ο μ.Χ αιώνα. Μια προσεκτική ματιά εκεί δείχνει πως όλες οι μεγάλες υποδομές που χάραξαν την ιστορία της Πάτρας οφείλονται στους Ρωμαίους: Ωδείο, Στάδιο, Υδραγωγείο, Λουτρά, Ρωμαϊκή Γέφυρα… Ανάμεσα σε αυτές τις υποδομές και το λιμάνι. Οι Ρωμαίοι κατακτητές θεωρούσαν το λιμάνι της Πάτρας το πλέον ασφαλές για να επικοινωνούν με την Ιταλία, γι’αυτό και το αναβάθμισαν σημαντικά με έργα που έκαναν τόσο ο Οκταβιανός Αύγουστος όσο και ο Νέρωνας.
Στο πέρασμα των αιώνων, όμως, η πόλη φαίνεται πως ξανανέβηκε ορεινά. Η ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1828 βρίσκει την Πάτρα με περίπου 5.000 κατοίκους (είχε φτάσει κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ακόμα και τους 20.000) σε ένα λόφο κοντά στη σημερινή εκκλησία (τότε τζαμί) του Παντοκράτορα, στην περιοχή που τώρα ονομάζουμε Άνω Πόλη.

Όταν ο πρώτος Έλληνας κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας βρέθηκε στην Πάτρα, έχοντας αναθέσει στον έμπιστο του πολεοδόμο Σταμάτιο Βούλγαρη την εκπόνηση του σχεδίου πόλης, κατάλαβε αμέσως αυτό που σήμερα φαντάζει αυτονόητο. Ότι μια πόλη στη γεωγραφική θέση της Πάτρας μπορούσε να επιβιώσει μόνο αν κατέβαινε προς τη θάλασσα, αν ενίσχυε τις διεθνείς εμπορικές σχέσεις της κι αν μετατρεπόταν γρήγορα σε μια πόλη αρκετών δεκάδων χιλιάδων κατοίκων, επιβεβαιώνοντας την ηγεμονία της στην Πελοπόννησο. Είχε φυσικά δίκιο…

Παρά τις πολλές αντιδράσεις, κυρίως από τους προύχοντες – γαιοκτήμονες της πόλης που ήξεραν ότι αν η Πάτρα μετατρεπόταν σε μεγάλο αστικό κέντρο, θα έχαναν την εξουσία τους, το σχέδιο του Καποδίστρια και του Βούλγαρη εφαρμόστηκε, έστω με κάποιες παραλλαγές. Η πόλη εξαπλώθηκε, εκσυγχρονίστηκε, έγινε πραγματική πρωτεύουσα της Πελοποννήσου και διήνυσε το 19ο αιώνα με το λιμάνι της να είναι ένα από τα σημαντικότερα κέντρα ναυσιπλοΐας της Ανατολικής Μεσογείου.

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, μιλάμε όμως ακόμα για ένα φυσικό λιμάνι με περιορισμένες δυνατότητες. Γι’αυτό από το 1836 ξεκίνησαν εργασίες για το σταδιακό εκσυγχρονισμό του, με διαδοχικά έργα, επεκτάσεις και κατασκευές που συνεχίστηκαν για τα επόμενα 50 τουλάχιστον χρόνια.

Το λιμάνι δίνει στην Πάτρα τη δυνατότητα να μεγαλουργήσει. Φέρνει τους κατοίκους της σε επαφή με την ραγδαία αναπτυγμένη Ευρώπη (μια πρωτόγνωρη εμπειρία για του Έλληνες που λόγω της κατοχής τους από τους Τούρκους είχαν ελάχιστες επαφές με τη Δύση) και αναβιώνει τη στενή σχέση των αρχαίων κατοίκων της Πάτρας με τη θάλασσα.

Ταυτόχρονα το εμπόριο –με κυρίαρχο εμπορικό προϊόν αυτό της σταφίδας– γίνεται κυρίαρχη πηγή πλουτισμού για την πόλη και μέσο ανάδειξης της κραταιάς αστικής τάξης της. 

Ο πρωταγωνιστής ενός αιώνα
Αμέσως μετά την ολοκλήρωση των μεγάλων λιμενικών έργων, περίπου το 1890, η Πάτρα γνώρισε από κοντά όλα τα καλά και κακά των πολιτικών, πολιτιστικών, κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων των επόμενων εκατό χρόνων. Πρωταγωνιστής και πάλι το λιμάνι της...

Ο Φάρος, το σύμβολο του λιμανιού της Πάτρας στις αρχές του 1900.

Από αυτό ήρθαν τα μεγάλα κύματα προσφύγων (κυρίως από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο) που άλλαξαν την κοινωνική διαστρωμάτωση της πόλης και της έδωσαν το σημερινό πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα...

Από αυτό επίσης έρχονταν πρώτες ύλες και προϊόντα για τις βιομηχανίες και τους εμπόρους της περιοχής...

Μαζί με τα προϊόντα και τις πρώτες ύλες έρχονταν και οι άνθρωποι και μαζί με τους ανθρώπους οι νέες τάσεις στην τέχνη και την επιστήμη. Χάρη στο λιμάνι, η Πάτρα μπορούσε πιο εύκολα να επικοινωνεί με την Ιταλία και την υπόλοιπη Ευρώπη κερδίζοντας σημαντικές επιρροές στη μουσική, το θέατρο και άλλες μορφές δημιουργίας.

Στο λιμάνι γεννήθηκε και η μεγάλη παράδοση της πόλης στο ναυταθλητισμό, κυρίως την υδατοσφαίριση και την κολύμβηση, αφού στις εγκαταστάσεις του έγιναν το 1892 οι πρώτοι κολυμβητικοί αγώνες και το 1895 οι πρώτοι αγώνες κωπηλασίας.

Το λιμάνι της Πάτρας στη δεκαετία του 1930


Ήταν ακόμα το λιμάνι της η βασική αιτία για τα ανεξίτηλα σημάδια του πολέμου, αφού οι Ιταλοί βομβάρδισαν πρώτα την Πάτρα, λίγες ώρες μετά την εμπλοκή της Ελλάδας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο…

Τέλος, το ίδιο αυτό λιμάνι υπήρξε η βασική πύλη εξόδου για χιλιάδες Έλληνες μετανάστες που ξεκινούσαν, σε διάφορες χρονικές περιόδους από το 1890 και έως τη δεκαετία του 1960, να βρουν δουλειά στην Αμερική, την Αυστραλία και αλλού…

Η “πύλη προς τη Δύση”
Τη δεκαετία του 1960, όταν η Ελλάδα ξεκινούσε να ανακάμπτει οικονομικά αλλά να παρακμάζει πολιτικά, οδηγούμενη στην επταετή δικτατορία των συνταγματαρχών που ξεκίνησε το 1967, το λιμάνι είχε και πάλι πρωταγωνιστικό ρόλο. Με μια άλλη μορφή όμως: Μια μικρή ομάδα από προσωπικότητες, πολιτικούς και συνδικαλιστές της πόλης ζητούσαν επιτακτικά από το 1956 από την ελληνική κυβέρνηση να εγκρίνει την έναρξη τακτικών δρομολογίων Ελλάδας – Ιταλίας με αφετηρία την Πάτρα. Κι αφού διαπραγματεύτηκαν σκληρά, τον Αύγουστο του 1960 γιόρτασαν μαζί με χιλιάδες πολίτες την έλευση του πρώτου φέρι μπόουτ “Εγνατία”, που θα εκτελούσε το σχετικό δρομολόγιο. Η Πάτρα συνδεόταν πλέον με σταθερή ακτοπλοϊκή γραμμή με την Ιταλία και μπορούσε να σχεδιάζει το μέλλον της με νέους όρους.

Η Ανκόνα, το Μπάρι, το Μπρίντιζι και η Βενετία έγιναν από τότε τόποι οικείοι στους Πατρινούς, ακόμα και σε αυτούς που δεν τους είχαν επισκεφθεί ποτέ. Η σύνδεση της Πάτρας με την Ιταλία έδωσε στην πόλη μια νέα ταυτότητα, αυτή της πύλης της Ελλάδας προς τη Δύση. Για τριάντα σχεδόν χρόνια και μέχρι την αλλαγή του βαλκανικού χάρτη στις αρχές της δεκαετίας του ’90, η Πάτρα ήταν η μοναδική θαλάσσια πύλη εξόδου της Ελλάδας προς τη Δύση, ένας τίτλος που ειδικά μετά την ένταξη της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ, το 1980, είχε τεράστια οικονομική αξία, καθώς εκατομμύρια τουρίστες και επαγγελματίες επέλεγαν την Πάτρα για να έρθουν στην Ελλάδα ή να φύγουν από αυτή.

Η Πάτρα στηρίχτηκε τόσο πολύ στον τίτλο της “πύλης προς τη Δύση” που σε κάποιες στιγμές κινδύνευσε να χάσει και στοιχεία από την ίδια της την ταυτότητα. Το Καρναβάλι της για παράδειγμα, κινδύνευσε να γίνει υπερβολικά δυτικότροπο χάνοντας όλα τα στοιχεία που το συνέδεαν με την Ανατολή και το λαϊκό στοιχείο, ενώ η τακτική πια επαφή με την Ιταλία και την υπόλοιπη Ευρώπη έβαλε τους κατοίκους της Πάτρας στον πειρασμό να “ξεχάσουν” τις ρίζες τους, αλλά και τις πολύτιμες επιρροές που πήραν από τους πρόσφυγες του Πόντου και της Μικράς Ασίας, οι οποίοι ανήκουν στις πλέον δυναμικές ομάδες της ελληνικής κοινωνίας.

Νέο λιμάνι, νέος ρόλος
Από το 1990 που η Πάτρα έχασε οριστικά τη βιομηχανική της ταυτότητα (οι μεγαλύτερες βιομηχανικές μονάδες είτε πτώχευσαν, είτε εγκαταστάθηκαν σε άλλες χώρες), χάνοντας την ίδια περίοδο και το προνόμιο της σχεδόν μονοπωλιακής διά θαλάσσης επικοινωνίας με την Ευρώπη (οι δρόμοι της πρώην Γιουγκοσλαβίας και των Βαλκανίων άνοιγαν ο ένας μετά το άλλο), το λιμάνι βρέθηκε στο επίκεντρο της επικαιρότητας, ξανά για θέματα μετανάστευσης.

Σαράντα σχεδόν χρόνια από την τελευταία φορά που οι Έλληνες έφευγαν μαζικά από το λιμάνι για να γίνουν μετανάστες σε άλλες χώρες, ένα νέο κύμα μεταναστών από χώρες με τεράστια προβλήματα (στην αρχή Κούρδοι και Ιρακινοί, μετά Αφγανοί, Πακιστανοί και άλλοι) έρχεται στην Πάτρα, με στόχο αυτή τη φορά να διαφύγουν μέσω του λιμανιού για τον “ανεπτυγμένο’ κόσμο. Πρόκειται για μια εξέλιξη, που εκτός από τα προβλήματα που δημιουργεί, δοκιμάζει και τις αντοχές της πόλης σε θέματα ρατσισμού και κοινωνικής συνοχής. Για τον ιστορικό του μέλλοντος, είναι σίγουρο πως ο διαχρονικός ρόλος του λιμανιού της Πάτρας ως πύλη εισόδου και εξόδου μεταναστών, θα σημαίνει πολλά για την ίδια την πόλη και την εξέλιξη της κοινωνίας και της οικονομίας της...

Κι ενώ η έλξη που δημιουργεί το λιμάνι της Πάτρας στους κατατρεγμένους των πολύπαθων αραβικών χωρών βρίσκεται στο απόγειό της, το λιμάνι μετακομίζει. Σαράντα σχεδόν χρόνια μετά από την πρώτη κρατική απόφαση για τη μετεγκατάστασή του (οι ρυθμοί των ελληνικών δημόσιων έργων θύμιζαν πάντοτε δρόμους αντοχής και πότε αγώνες ταχύτητας), η Πάτρα εγκαινίασε τον Ιούλιο του 2011 το πρώτο μέρος του καινούριου λιμένα της.

Οι σύγχρονες υποδομές και ο σχεδιασμός που υπάρχει επιτρέπουν αρκετά όνειρα για το μέλλον, καθώς η ανάπτυξη των θαλάσσιων συγκοινωνιών είναι σημείο κλειδί για το μέλλον της πόλης. Ταυτόχρονα η μεταφορά των βασικών λιμενικών εγκαταστάσεων που ως τώρα βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης, αφήνει ελεύθερα αρκετά χιλιόμετρα παραλιακής οδού που μπορούν και πρέπει να αποδοθούν στους Πατρινούς ως χώροι ψυχαγωγίας και ανάπτυξης κοινωφελών δράσεων.

Και τώρα, τι;
Η οικονομική κρίση στην οποία είναι βυθισμένη και η Ελλάδα, χάρη σε συσσωρευμένα προβλήματα δεκαετιών, αλλά και σε επίμονα λανθασμένη αντιμετώπισή τους, δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστο κανέναν. Όση απαισιοδοξία όμως κι αν υπάρξει, όσο αρνητικές κι αν είναι οι εξελίξεις, η ψύχραιμη ανάλυση λέει πως ακόμα και τώρα, η ύπαρξη του λιμανιού, μαζί με την ύπαρξη των τριών Πανεπιστημίων (σχεδόν το 25% του πληθυσμού της πόλης είναι φοιτητές ή εργαζόμενοι σε αυτά), κρατούν την Πάτρα ζωντανή.

Είναι, λοιπόν, υποχρέωση των ανθρώπων της Πάτρας, των κατοίκων, των επιχειρηματιών, των φορέων και των τοπικών της αρχόντων, να συμπεριλάβουν στο νέο σχεδιασμό της πόλης το λιμάνι της και τις τακτικές θαλάσσιες συγκοινωνίες από και προς την Πάτρα. Μερικές απλές ιδέες:

  • Οι ανταλλαγές φοιτητών και επιστημόνων ανάμεσα στα Πανεπιστήμια της Ελλάδας και της Ιταλίας δημιουργούν ένα –πολύτιμο σε περιόδους κρίσης– δίκτυο συμμάχων, που ενισχύεται από την εύκολη θαλάσσια επικοινωνία ανάμεσα στις δύο χώρες. Σε αυτό το πλαίσιο, η ιστορία αιώνων που συνδέει τη Νότια Ιταλία με την Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο περαιτέρω μελέτης, δίνοντας αφορμή για νέες συνεργασίες.
  • Τα ευρωπαϊκά και άλλα διακρατικά χρηματοδοτικά προγράμματα (με πιο χαρακτηριστικά αυτά που αφορούν συγκεκριμένα τις χώρες της Μεσογείου) μπορούν να αξιοποιηθούν με σχέδιο και φαντασία, αποδίδοντας τα μέγιστα και βάζοντας στο επίκεντρο τις θαλάσσιες συγκοινωνίες.
  • Προϊόντα, όπως το κρασί και το λάδι, θεμελειώδη στοιχεία της ταυτότητας, της ιστορίας και της οικονομίας της Πάτρας (με πετυχημένους και διεθνώς βραβευμένους παραγωγούς) μπορούν να αποτελέσουν πρεσβευτές της πόλης, στόχο στον οποίο το λιμάνι της πόλης έχει να προσφέρει πολλά.
  • Η ταξιδιωτική κουλτούρα και η εμπειρία των διεθνών επαφών που έχουν αποκτήσει αρκετοί κάτοικοι και επιχειρηματίες της πόλης λόγω των δρομολογίων που ξεκινούν από το λιμάνι ή καταλήγουν σε αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να ανταποκριθούν με επάρκεια και σε ένα νέο ρόλο της Πάτρας, αυτόν της πόλης υποδοχής κρουαζιερόπλοιων.
  • Η ανάγκη για τον επαναπροσδιορισμό της προοπτικής της Πάτρας ως πόλο έλξης ειδικών μορφών τουρισμού (συνεδριακό, επιστημονικό, θρησκευτικό, πολιτιστικό κ.λπ.), μπορεί να περάσει μέσα από το λιμάνι της. Πριν λίγες εβδομάδες ολοκληρώθηκε από το Δήμο Πατρέων μια έρευνα για το brand name της Πάτρας. Το λιμάνι και οι θαλάσσιες συγκοινωνίες πρέπει να έχουν ξεχωριστό ρόλο στο συγκεκριμένο brand name.
Η νέα ταυτότητα της Μεσογείου, με τις ραγδαίες οικονομικές εξελίξεις στις ευρωπαϊκές χώρες και τις ιστορικές πολιτικές αλλαγές στην άλλη πλευρά, δεν μπορεί παρά να επηρεάσει και την Πάτρα. Η θάλασσα, θα είναι πάντα ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε Έλληνες, Ιταλούς, Ισπανούς, Πορτογάλους, Γάλλους, Τυνήσιους, Κύπριους και όλους τους μεσογειακούς λαούς. Η ανάπτυξη, αλλά και η επικοινωνία μεταξύ τους δεν μπορεί παρά να περνάει κυρίως μέσα απ’ αυτή…

Ο Ανδρέας Τσιλίρας είναι πολιτιστικός διαχειριστής και δημοσιογράφος, διευθυντής της δωρεάν εφημερίδας “Τέταρτο”, συντάκτης στην εφημερίδα “Σύμβουλος Επιχειρήσεων” και υπεύθυνος των εκδόσεων ΤΟ ΔΟΝΤΙ. 

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.