Τετάρτη 19 Δεκεμβρίου 2012

Πολιτιστικός Τουρισμός και πολιτιστικές διαδρομές : Κατευθύνσεις σχεδιασμού σε τοπική κλίμακα μέσα από την περίπτωση του Δήμου Ελασσόνας

Όλυμπος, Δήμος Ελασσώνας
#Μ. Παπαγεωργίου ,
Evτεταλμέvη Διδασκαλίας Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Περιβάλλοντος Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
#Ε. ΓκαντούναΑπόφοιτη ΤΜΧΠΠΑ

Το άρθρο εξετάζει τον πολιτιστικό τουρισμό, εστιάζοντας στις πολιτιστικές διαδρομές οι οποίες αποτελούν ένα από τα βασικότερα εργαλεία για την ανάπτυξη του. Ειδικότερα, παρουσιάζεται ο χαρακτήρας των πολιτιστικών διαδρομών (θεματικές, ιστορικές και μικτές), οι οποίες επίσης μπορούν να διακριθούν και με βάση την κλίμακα σε αστικές, τοπικές και υπερτοπικές. Ως περιοχή μελέτης επιλέγεται ο Δήμος Ελασσόνας, ένας τόπος ορεινός-ημιορεινός της Θεσσαλίας, ο οποίος εκτός των αρχαιολογικών και βυζαντινών μνημείων διαθέτει έντονα λαογραφικά και αγροτικά χαρακτηριστικά.
Το άρθρο καταλήγει στη διατύπωση προτάσεων για τη χάραξη των καταλληλότερων πολιτιστικών διαδρομών στο Δήμο Ελασσόνας αλλά και στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων και χωροταξικών κατευθύνσεων αναφορικά με τη χάραξη πολιτιστικών διαδρομών στην τοπική κλίμακα.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΠΕΡΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο πολιτιστικός τουρισμός αφορά κατά κύριο λόγο τη μετακίνηση ατόμων με πολιτιστικά κίνητρα, που περιλαμβάνουν εκπαιδευτικές και πολιτιστικές περιηγήσεις, παρακολούθηση φεστιβάλ, επισκέψεις σε ιστορικά μνημεία, ενδιαφέρον για το λαϊκό πολιτισμό και προσκύνημα (OECD, 2009).

Ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί μια ειδική και εναλλακτική μορφή τουρισμού (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001), η οποία λαμβάνει χώρα τόσο στην ύπαιθρο όσο και στον αστικό χώρο (Δέφνερ, 1999). Τα άτομα που τον επιλέγουν ενδιαφέρονται κυρίως για τις τέχνες, τα παραδοσιακά προϊόντα, την κουλτούρα, τα ήθη και έθιμα, την αρχιτεκτονική και πολιτιστική κληρονομιά, την ιστορία, τους διάφορους χώρους πολιτισμού, τα αθλήματα, τη γαστρονομία, τη θρησκεία κ.ο.κ. (Richards, 2007).

Αποτελεί μια από τις παλαιότερες και ιδιαίτερα διαδεδομένες μορφές τουρισμού, η οποία αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς τα τελευταία χρόνια, ενώ απευθύνεται κυρίως σε άτομα που επιλέγουν τα μη οργανωμένα πακέτα διακοπών. Μάλιστα, στην εποχή μας η διαρκής διεύρυνσή του έχει συντελέσει σημαντικά στην απώλεια της διακριτότητάς του, αφού πλήθος δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο της επίσκεψης ενός τόπου, μπορούν κάλλιστα να θεωρηθούν ως πολιτιστικός τουρισμός (Richards, 2001).

Όσον αφορά τα μέσα/εργαλεία για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού μιας περιοχής, σε αυτά συγκαταλέγονται:
- Η διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων (φεστιβάλ, εκθέσεις κλπ)
- Η χάραξη και υλοποίηση πολιτιστικών διαδρομών
- Η  ανάδειξη/δημιουργία χώρων που  αναπαράγουν πολιτισμό  (πχ  μουσεία, πολιτιστικά-εκπαιδευτικά κέντρα κοκ)
- Η ανάδειξη χώρων και μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς

Στο πλαίσιο αυτό, το άρθρο εξετάζει τις πολιτιστικές διαδρομές, ως ένα από τα εργαλεία / μέσα ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού με απώτερο σκοπό την ανάδειξη ενός τόπου. Παράλληλα, ως μελέτη περίπτωσης επιλέγεται ο Δήμος Ελασσόνας στη Θεσσαλία, για τον οποίο αρχικά γίνεται αναλυτική καταγραφή των φυσικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών του και ακολούθως παρουσιάζονται κάποιες προτάσεις για την τουριστική του ανάπτυξη, κυρίως μέσω δημιουργίας πολιτιστικών διαδρομών οι οποίες θα αξιοποιούν τη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά του τόπου. Το άρθρο ολοκληρώνεται με τη διατύπωση γενικών συμπερασμάτων και χωρικών κατευθύνσεων για το σχεδιασμό πολιτιστικών διαδρομών στην τοπική κλίμακα.

2. Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ
Οι πολιτιστικές διαδρομές αποτελούν ένα από τα μέσα/εργαλεία για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού ενός τόπου. Οι διαδρομές αυτές στηρίζονται στον προσδιορισμό μιας καθορισμένης διαδρομής/πορείας, κατά την οποία στόχος είναι η επίσκεψη μνημείων φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς (Καραβασίλη και Μικελάκης, 1999).

Όσον αφορά το περιεχόμενο μιας πολιτιστικής διαδρομής, αυτό μπορεί να διαφέρει ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της περιοχής και την ποικιλία της πολιτιστικής και της φυσικής της κληρονομιάς. Πιο συγκεκριμένα, οι πολιτιστικές διαδρομές μπορούν να διακριθούν σε:
- θεματικές πολιτιστικές διαδρομές: δηλαδή διαδρομές που να περιλαμβάνουν ένα συγκεκριμένο θεματικό στοιχείο, όπως είναι για παράδειγμα τα μουσεία μιας περιοχής, οι αρχαιολογικοί χώροι, τα οινοποιεία, τα ανενεργά βιομηχανικά κτίρια κ.ο.κ),
- ιστορικές πολιτιστικές διαδρομές: δηλαδή διαδρομές που περιστρέφονται γύρω από μνημεία και πολιτιστικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου ή εποχής,
- μικτές πολιτιστικές διαδρομές: οι οποίες συμπεριλαμβάνουν πολιτιστικά στοιχεία ανεξάρτητα είδους ή εποχής, ή ακόμη και στοιχεία της φυσικής κληρονομιάς ως μέρος της συνολικότερης πολιτιστικής ταυτότητας ενός τόπου.
Επίσης, πέραν της παραπάνω διάκρισης, οι πολιτιστικές διαδρομές, ανάλογα την κλίμακά τους μπορούν να διακριθούν σε:
- αστικές πολιτιστικές διαδρομές, οι οποίες περιορίζονται στα μνημεία και πολιτιστικά στοιχεία μιας πόλης - αστικής περιοχής,
- τοπικές πολιτιστικές διαδρομές, που εστιάζονται σε μια περιορισμένη γεωγραφική ενότητα (π.χ. στα όρια ενός Δήμου, Νομού),
- υπερτοπικές πολιτιστικές διαδρομές, οι οποίες μπορούν να εκτείνονται σε μια αρκετά ευρύτερη γεωγραφική περιοχή, κυρίως όταν πρόκειται για διαδρομές με συγκεκριμένη θεματολογία (π.χ. τα μεσαιωνικά κάστρα σε όλο το Ιόνιο).

Συμπερασματικά, αξίζει να σημειωθεί ότι η επιλογή της καταλληλότερης πολιτιστικής διαδρομής που αρμόζει σε μια περιοχή εξαρτάται κάθε φορά από την ιδιαίτερη φυσιογνωμία και ταυτότητά της. Επίσης, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι η συμμετοχή ενός πολιτιστικού στοιχείου/μνημείου σε μια πολιτιστική διαδρομή δεν αναιρεί τη δυνατότητα το ίδιο στοιχείο να περιλαμβάνεται και σε άλλες πολιτιστικές διαδρομές, άλλου χαρακτήρα. Στην ίδια λογική, ένα πολιτιστικό μνημείο/στοιχείο, μπορεί ταυτόχρονα να αποτελεί μέρος πολιτιστικών διαδρομών διαφορετικής κλίμακας.

3. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ
Ο δήμος Ελασσόνας βρίσκεται στην Περιφερειακή Ενότητα Λάρισας, με έδρα την Ελασσόνα και είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος δήμος σε πληθυσμό με 32.110 κατοίκους (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011). Ως προς το χαρακτήρα του, είναι ένας ορεινός και αγροτικός δήμος, οι κάτοικοι του οποίου ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Περιλαμβάνει 52 οικισμούς, με κυριότερους τις έδρες των πρώην καποδιστριακών δήμων και κοινοτήτων: την Ελασσόνα, το Σαραντάπορο, το Λιβάδι, την Κρανιά, το Δομένικο, την Καλλιθέα και τη Βερδικούσια.

Μνημειακή πολιτιστική κληρονομιά
Λόγω της μεγάλης της ιστορίας, η περιοχή περιλαμβάνει πλήθος μνημείων, τα σημαντικότερα από τα οποία παρουσιάζονται στον πίνακα 1.



Άυλη πολιτιστική κληρονομιά
Σε πολλά χωριά του δήμου Ελασσόνας υπάρχουν παραδόσεις και έθιμα μοναδικά στην Ελλάδα που αναβιώνουν σε διάφορες εποχές του χρόνου (πχ αποκριάτικες παραδόσεις στον Εθνικό Δρυμό Ολύμπου, τοπικοί χοροί την περίοδο του Πάσχα κ.α.). Επίσης, σε κάποιους οικισμούς διοργανώνονται εκδηλώσεις που είναι μοναδικές και έλκουν επισκέπτες από όλη την Ελλάδα, όπως το Ιπτάμενο Καρναβάλι στο Δρυμό, διεθνείς αγώνες μότο-κρος στην Καλλιθέα, αγώνες αιωρόπτερων και αλεξίπτωτων στα Καλύβια.

Μουσεία
Η περιοχή διαθέτει αρκετά μουσεία, τα οποία συνδέονται άμεσα με την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά του Δήμου. Συγκεκριμένα, αυτά είναι: στο Λιβάδι το Λαογραφικό μουσείο, το σπίτι του Γεωργάκη Ολύμπιου (που λειτουργεί πλέον ως μουσείο και η αρχαιολογική συλλογή), στο Λυκούδι το Λαογραφικό μουσείο, το Αγροτικό μουσείο στην Αετοράχη και στη Γαλανόβρυση, στο Δομένικο το Βυζαντινό-Αρχαιολογικό μουσείο και, τέλος, το μουσείο της Μάχης του Σαρανταπόρου.

Φυσική Κληρονομιά
Ο Δήμος Ελασσόνας διακρίνεται επίσης και για την πλούσια φυσική κληρονομιά. Σε μικρή απόσταση από πολλούς οικισμούς υπάρχουν δάση, με έντονο το υδάτινο στοιχείο (ρέματα, ρυάκια κλπ). Επίσης, έχουν ανακαλυφθεί τέσσερα σπήλαια με σταλακτίτες και σταλαγμίτες στο Κεφαλόβρυσο, στη Βαλανίδα, στην Καρυά και στο Λυκούδι, αν και τα περισσότερα από αυτά παραμένουν ανεξερεύνητα στο μεγαλύτερο μέρος τους και είναι αναξιοποίητα. Ακόμη, λόγω της γεωμορφολογίας (78% ορεινά) υπάρχουν πολλά υψώματα που δημιουργούν σημαντικά σημεία θέασης προς τον Όλυμπο αλλά και την ευρύτερη περιοχή. Τέλος, χάριν του αγροτικού χαρακτήρα της περιοχής, διαμορφώνονται ιδιαίτερα τοπία που ποικίλουν ως προς τα χρώματα των καλλιεργειών κατά τη διάρκεια του έτους.

Δράσεις που έχουν υλοποιηθεί με στόχο την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς 
Μέχρι πρόσφατα, οι προσπάθειες για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής υπήρξαν ιδιαίτερα περιορισμένες. Οι προσπάθειες αυτές αφορούσαν κυρίως την προστασία κάποιων μνημείων από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και την ΙΕ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων αλλά και την προβολή τους μέσα από τις διαδικτυακές πύλες του δήμου και άλλων φορέων της περιοχής. Τέλος, σημαντική είναι και η πρόσφατη πρωτοβουλία της πρώην ΤΕΔΚ Περ. Θεσσαλίας, κατά την οποία ξεκίνησαν να προβάλλονται (μέσω της διαδικτυακής πύλης meditour.gr) επιλεγμένες θεματικές διαδρομές ποικίλου χαρακτήρα για το σύνολο της Θεσσαλίας.

Προτάσεις για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού μέσω πολιτιστικών διαδρομών 
Με βάση τα παραπάνω, στην περιοχή μελέτης προτείνεται η δημιουργία των ακόλουθων πολιτιστικών διαδρομών:

  • Γεράνεια (Ι.Ν. Αγ.Τριάδας) -Λυκούδι (πετρόχτιστα σπίτια, σπήλαιο, λαογραφικό μουσείο) - Γιαννωτά (Ι.Μ. Αγ. Τριάδας) -Άζωρος (αρχαία Άζωρος, τρίκλιτη Βασιλική) -Τσαπουρνιά - Μηλέα (προϊστορικός χώρος, 2 ναοί- τρίκλιτες Βασιλικές, μουσείο μάχης Σαρανταπόρου) -Σαραντάπορο (αρχαιολογικά ευρήματα, Ι. Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου)
  • Κοκκινόγη (Ι.Μ. Αγ. Αντωνίου) -Δολίχη (Ι.Ν. Μεταμορφώσεως Σωτήρος, η αρχαία Δολίχη) -Λιβάδι (αρχαιολογικά ευρήματα στο Καστρί, Ι.Ν. Αγ. Αναργύρων, λιθόστρωτοι δρόμοι κ.α) -Πύθιο (ερείπια αρχαίας πόλης, ναός του Ποσειδώνα, ναό του Πυθίου Απόλλωνα, Ασκητήρια, κ.α) -Κοκκινοπηλός (Ασβεστοκάμινα, Ι.Ν. Αγ. Παρασκευής, κα)-Καρυά (σπήλαιο, Ι. Μ. Κανάλων, κ.α) -Συκαμινέα (Ι.Ν. Αγ. Τριάδας, Ερείπια της Παλιάς Σκαμνιάς) -Σπαρμός (Ι.Μ. Αγ. Τριάδας)
  • Τσαριτσάνη (Πυργόσπιτα, Ι.Ν. Αγ. Νικολάου, Ίχνη αρχαίας πόλης)- Ελασσόνα (Ι.Μ. Παναγίας Ολυμπιώτισσας, Τελωνείο, κ.α.)- Δρυμός- Βαλανίδα (Ι.Ν. Αγ. Αναργύρων)-Κεφαλόβρυσο (Σπήλαιο)- Συκέα- Ευαγγελισμός (Ι.Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου )-Δομένικο (Παραδοσιακοί νερόμυλοι, Ι.Ν. Αγ. Βυσσαρίωνα, Λουτρά, ερείπια αρχαίας πόλης Χυρετίαι, κα)
  • Τσαριτσάνη(Ίχνη αρχαίας πόλης) -Καρυά (Σπήλαιο) -Πύθιο(ερείπια αρχαίας πόλης, ναός του Ποσειδώνα, ναό του Πυθίου Απόλλωνα) -Λιβάδι (αρχαιολογικά ευρήματα στο Καστρί) -Δολίχη (Η αρχαία Δολίχη) -Σαραντάπορο(αρχαιολογικά ευρήματα) -Μηλέα (προϊστορικός χώρος στη θέση Γκάια) -Άζωρος (Αρχαία Άζωρος) -Λυκούδι (σπήλαιο) -Βαλανίδα(σπήλαιο) -Κεφαλόβρυσο(σπήλαιο) -Δομένικο (ερείπια αρχαίας πόλης Χυρετίαι) - Βλαχογιάννι(Ερείπια της αρχαίας Περραιβικής πόλης Μάλλοια).


Για τη διαμόρφωση των παραπάνω διαδρομών, πέρα από τα βασικά στοιχεία/μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς (αρχαιολογικοί χώροι, βυζαντινοί ναοί, μουσεία κλπ) λήφθηκαν υπόψη κριτήρια όπως η γεωγραφική γειτνίαση των πολιτιστικών στοιχείων/μνημείων μεταξύ τους (δεδομένου ότι πρόκειται για μια ορεινή περιοχή με έντονο ανάγλυφο), το πλούσιο φυσικό περιβάλλον της περιοχής (σπήλαια, πλαγιές Ολύμπου κλπ), η αγροτική παραγωγή του τόπου (αμπέλια, οπωροκηπευτικά, καπνός κλπ), το γραφικό οικιστικό και αρχιτεκτονικό περιβάλλον (μικρά ορεινά χωριά και κτίσματα), καθώς και στοιχεία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς (ήθη, έθιμα κλπ).

Βέβαια, στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι προκειμένου να λειτουργήσει το σύστημα των πολιτιστικών διαδρομών βασική προϋπόθεση αποτελεί η σύσταση Φορέα Διαχείρισης, που θα επιληφθεί ουσιαστικά οργανωτικά, συντονιστικά και διαχειριστικά θέματα αλλά και θέματα δικτύωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής με άλλες περιοχές, καθώς επίσης και ενέργειες όπως: η ολοκλήρωση ερευνών στους αρχαιολογικούς χώρους και τα σπήλαια ώστε να είναι επισκέψιμα, η λήψη μέτρων για την προστασία και ανάδειξή των μνημείων, η δημιουργία (ή/και κατασκευή) υποστηρικτικών υποδομών, η αποκατάσταση ή/και συντήρηση κάποιων, βυζαντινών μνημείων κλπ.

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ


Ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί μια ειδική μορφή τουρισμού που όχι απλώς συμβάλει σημαντικά στην τοπική ανάπτυξη μιας περιοχής αλλά επίσης βοηθά σε μεγάλο βαθμό στη διατήρηση της ταυτότητας ενός τόπου και στην πρόοδο του πολιτισμού του. Οι πολιτιστικές διαδρομές που μελετήθηκαν στο άρθρο αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού, αφού συνδράμουν καθοριστικά στην ανάδειξη, την προβολή και την επισκεψιμότητα του πολιτιστικού πλούτου ενός τόπου.


Παράλληλα, μέσα από την εξέταση της μελέτης περίπτωσης, αυτό που γίνεται αντιληπτό είναι ότι στις περιπτώσεις συγκεκριμένων γεωγραφικών ενοτήτων (τοπική κλίμακα), όπου εντοπίζεται ένα μίγμα μνημειακής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, ως καταλληλότερη κρίνεται η χάραξη μικτών πολιτιστικών διαδρομών, αφού ενδεχομένως τα πολιτιστικά στοιχεία μιας τέτοιας περιοχής ίσως δεν επαρκούν (ποιοτικά και ποσοτικά) για να προκύψουν ολοκληρωμένες/αυτοτελείς μονοθεματικές ή ιστορικές διαδρομές.
Γενικότερα, όσον αφορά στην επιλογή και τη χάραξη των πολιτιστικών διαδρομών στην τοπική κλίμακα, κάποιες βασικές κατευθύνσεις σχεδιασμού είναι:
- η επιλογή της διαδρομής να αλληλεπιδρά με το φυσικό περιβάλλον και να αξιοποιεί τα στοιχεία της φυσικής κληρονομιάς και του τοπίου, τα οποία άλλωστε αποτελούν και το ενδιάμεσο/μεταβατικό στάδιο των διαδρομών (χωρίς να αποκλείεται -κάποιες φορές- τα ίδια τα φυσικά στοιχεία να αποτελούν και έναν από τους προορισμούς της πολιτιστικής διαδρομής).
- οι πολιτιστικές διαδρομές θα πρέπει να μην περιορίζονται αποκλειστικά στα όρια διοικητικών ενοτήτων, αλλά να ακολουθούν την πολιτιστική γεωγραφία ενός τόπου.
- να συνδυάζονται με το παραγωγικό σύστημα και δη τον αγροτικό τομέα και τα τοπικά προϊόντα, προκειμένου να τροφοδοτούν ουσιαστικά την τοπική ανάπτυξη. Συμπερασματικά, ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό και κυρίως ήπιο και αειφορικό μέσο στην αναπτυξιακή διαδικασία μιας περιοχής. 
Επιπλέον, ειδικά οι πολιτιστικές διαδρομές μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στην εξωστρέφεια ενός τόπου, η οποία με τη σειρά της μπορεί να δράσει καταλυτικά στην περαιτέρω πολιτιστική και πολιτισμική ανάπτυξη (μέσω των δράσεων ανάδειξης της υλικής και άυλης πολιτιστικής της κληρονομιάς), επ' ωφελεία της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας.

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.