«Αναδιανομή Τοπικού Πολιτισμικού Κεφαλαίου σε Περίοδο Κρίσης: Νέα Συλλογικά Υποκείμενα και Αντικρουόμενες Στρατηγικές Παρέμβασης»

#Δρ Γιάννης Ιωαννίδης

Διευθυντής ΟΤΑ – πολιτιστικός διαχειριστής

Τοποθέτηση στο συνέδριο της ΚΕΔΕ

«Αθλητισμός και Πολιτισμός – Παράγοντες κοινωνικής συνοχής» που έγινε στη Καβάλα 1-2 Νοεμβρίου 2013 

Σε μια εξαιρετικά κρίσιμη περίοδο σαν τη σημερινή οι επικρατούσες συνθήκες στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πεδίο είναι ιδιαίτερα ρευστές. Σε ένα ιδιαίτερα σύνθετο περιβάλλον τίθενται ευρύτερα θέματα που μας οδηγούν και σε μία επαναθεμελίωση της σχέσης του «πολιτιστικού» με τον κοινωνικό και οικονομικό χώρο. 

Δύο βασικά χαρακτηριστικά της νέας περιόδου: Ο νέος ρόλος του κράτους και το πρόβλημα του δημόσιου χώρου.

Ο χαρακτήρας του κράτους έχει εξ αντικειμένου διαφοροποιηθεί. Οι αλλαγές που συντελούνται οδήγησαν σε υποχώρηση και απόσυρση του κράτους και στο μετασχηματισμό του, μια λειτουργία που προσδιορίζεται  ως «αποκένωση του κράτους». Το «αποκενωμένο» κράτος εγκαταλείπει τον παλαιότερο ρόλο του, δεν φορτώνεται κοινωνικές υποχρεώσεις και διοχετεύει τα κοινωνικά αιτήματα όχι μόνο «προς τα κάτω» (Αυτοδιοίκηση) αλλά και «προς τα πάνω» (υπερεθνικά κέντρα και διεθνείς οργανισμούς) και «προς τα έξω» (αγορά, οργανώσεις κοινωνίας πολιτών) με αποτέλεσμα να συγκαλύπτονται ευκολότερα οι κοινωνικές αντιθέσεις.

Ένα από τα σημαντικότερα, σήμερα, προβλήματα δημοκρατίας και δικαιωμάτων είναι η έννοια του «commons», του κοινού δημόσιου αγαθού. Τα τελευταία χρόνια γίνεται, πλέον, όλο και πιο δυσχερής η διάκριση της δημόσιας από την ιδιωτική σφαίρα. Η δημόσια σφαίρα απειλείται από την εμπορευματοποίηση της είτε στη μορφή της φύσης είτε στη μορφή της πολιτιστικής παραγωγής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Όταν ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται αποκλειστικά σε τόπο οικονομικής δραστηριότητας τότε η οικονομία λειτουργεί σε βάρος του πολίτη και  η αγορά κυριαρχεί σε βάρος της κοινωνίας. 

Η προσπάθεια επανάχρησης του δημόσιου χώρου ως κοινού χώρου καθίσταται μία κρίσιμη παράμετρος. Οι δράσεις πολιτιστικού και κοινωνικού χαρακτήρα πρέπει να συντείνουν στην προσπάθεια που θα έχει ως στρατηγικό στόχο να προσδώσουν στο δημόσιο χώρο την αυτονόητη ιδιότητα του «κοινού τόπου» και να αναδείξουν την ιστορική του διάσταση, δηλαδή την χωρική υπόσταση της συλλογικής έκφρασης σε τοπικό επίπεδο.

Η πόλη, λοιπόν, ως χώρος πολιτισμού. Η μετατόπιση από την χρονικότητα στην χωρικότητα προσφέρει τη δυνατότητα να συσχετισθεί ο «πολιτιστικός χώρος» (cultural space) με το «χώρο της πόλης» (urban place). Οι πολιτικές των δημόσιων αρχών που αφορούν τον πολιτισμό θα πρέπει να βλέπουν τις πόλεις ως φυσικές, οικονομικές και κοινωνικές οντότητες και μάλιστα στενά συνδεδεμένες με τα θέματα της κοινωνικής συνοχής, της αλληλεγγύης και της τοπικής δημοκρατίας.

Η καταπολέμηση της Πολιτισμικής Ανισότητας, στενού συγγενή της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας, θα πρέπει να αποτελεί το στρατηγικό στόχο μιας ολοκληρωμένης πολιτιστικής πολιτικής. Το κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο καθώς δεν συσσωρεύεται μόνο ως προς την ατομική πρόσκτησή του, είναι δυνατόν να παραχθεί και να αναδιανεμηθεί σε επίπεδο τοπικότητας και με κοινωνικούς όρους. Διαθέτει, δηλαδή, συλλογικό χαρακτήρα συνιστώντας ένα πολύτιμο απόκτημα κοινωνικής αναπαραγωγής που αντιμάχεται τον κοινωνικό αποκλεισμό και συνεισφέρει στην κοινωνική αλληλεγγύη.

Η πολιτιστική παραγωγή αγαθών, προϊόντων και υπηρεσιών αποτελεί πεδίο συμπύκνωσης των ακολουθούμενων πολιτιστικών πολιτικών και αποτυπώνουν τις κοινωνικοπολιτικές συνιστώσες της κάθε ιστορικής περιόδου. Ουσιαστικά, οι διαφορετικές πολιτιστικές πολιτικές αντιστοιχούν σε διαφορετικά μοντέλα παραγωγής που στοιχειοθετούν δύο, σχετικά, αντιτιθέμενες φιλοσοφίες Τοπικής Πολιτιστικής Ανάπτυξης. 

Η πρώτη έχει σχέση με το μοντέλο μιας εξωγενούς και ετερόνομης ανάπτυξης. Η δεύτερη στρατηγική συνδέεται με το πρότυπο της ενδογενούς ανάπτυξης όπου δρουν και αναπτύσσονται ποικίλες δυνάμεις της τοπικής κοινωνίας. Το «συλλογικό πράττειν» στρέφεται, πλέον, σε δραστηριότητες με νόημα και αξίες που προσανατολίζονται στον σχηματισμό νέων ταυτοτήτων με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και χαρακτήρα ενώ αποκρυσταλλώνονται σε νέα κινήματα και οργανώσεις που νοηματοδοτούν την ανθρώπινη ύπαρξη και το συλλογικό βίο. H ανάδυση εναλλακτικών αξιών προσφέρουν νέες ποιότητες στη συλλογική δράση, γεννούν «αντιαξίες», νέες ευαισθησίες και «συμβιωτικά εργαλεία» που αποκαθιστούν την συμμετοχή σε ανθρώπινη κλίμακα και αξιώνουν εναλλακτικές μορφές δράσης πιο ουσιαστικές από άποψη νοήματος και πιο αποτελεσματικές από λειτουργική άποψη. 

Υφίσταται, δηλαδή, στην τοπική κοινωνία ένα διάσπαρτο και αναξιοποίητο κεφάλαιο συλλογικής γνώσης, εμπειρίας και ευφυΐας σε τυπικές αλλά και σε άτυπες μορφές και θεσμούς δράσης και αλληλεγγύης. Δυνάμεις και μορφές διάσπαρτες στον κοινωνικό χώρο που, συχνά, όμως δεν καταφέρνουν να συναρθρωθούν σε ένα κοινό τόπο συλλογικού συμφέροντος.

Ορισμένες χαρακτηριστικές μορφές κοινωνικών και πολιτιστικών πρακτικών που συντελούνται αυτή την περίοδο της κρίσης έχουν να κάνουν με πρωτοβουλίες διοργάνωσης νέων πολιτιστικών διοργανώσεων και θεσμών, με λειτουργίες και δράσεις καλλιτεχνικών εργαστηρίων, θεατρικού παιχνιδιού, κοινωνικών ωδείων, εικαστικών πρωτοβουλιών, κινηματογραφικών προβολών. Επίσης, σε κοινωνικό επίπεδο αποτυπώνονται δράσεις με κοινωνικά ιατρεία, φαρμακεία και οδοντιατρεία, παντοπωλεία, συλλογικές κουζίνες και διανομή τροφίμων, χαριστικά ή ανταλλακτικά παζάρια ρουχισμού, οικιακού εξοπλισμού και βιβλίων. Συγκροτούνται, επίσης, εθελοντικές ομάδες νομικών, γιατρών, εκπαιδευτικών με προσφορά υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας και φροντίδας, λειτουργούν σχολεία ενισχυτικής διδασκαλίας, εκμάθησης ελληνικών/ξένων γλωσσών, κλπ. Τέλος, αναπτύσσονται δίκτυα συνεταιριστικής και κοινωνικής οικονομίας, απευθείας συναλλαγής καταναλωτών- παραγωγών καθώς και ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος. 

Σε όλες αυτές τις μορφές δράσης αναδεικνύονται ορισμένα πρότυπα ανάπτυξης και συμπεριφοράς των οργανώσεων που παραπέμπουν σε ιδιαίτερους τρόπους ανάπτυξης, διαφοροποιημένες μορφές συνεργασιών και στρατηγικών παρέμβασης αποτυπώνοντας, τελικά, διαφορετικές τυπολογίες οργανωσιακής κουλτούρας.

Αναφερόμαστε, για παράδειγμα, σε οργανώσεις όπου έχουν ως στρατηγικό στόχο να διαφυλάξουν την αυτονομία και την ιδιαιτερότητά τους διατηρώντας μια «απόσταση ασφαλείας» στις σχέσεις και τις συνεργασίες τους με τις άλλες κατηγορίες φορέων με αποτέλεσμα την περιχαράκωσή τους. Επίσης, σε φορείς και οργανώσεις που αρέσκονται να αντλούν κύρος και πόρους από άλλα κέντρα με αντίτιμο την αδυναμία αυτοπροσδιορισμού και τη δημιουργία σχέσεων δομούμενης εξάρτησης και εποικισμού. Άλλες περιπτώσεις οργανώσεων αναπτύσσονται σε περιβάλλοντα επίπλαστων συναινέσεων χωρίς όρους και αρχές και χαρακτηρίζονται από τη «μεσοποίηση» των σκοπών. Τέλος οργανώσεις που χαρακτηρίζονται από στοιχεία έντασης, ανταγωνισμού και σύγκρουσης με στόχο την αναδιανομή της υπάρχουσας ισχύος και δύναμης στο κοινωνικοπολιτιστικό γίγνεσθαι. 

Δημιουργείται με τον τρόπο αυτό ένα πολύχρωμος χάρτης που, συχνά, περικλείει δράσεις που δεν δημιουργούν προστιθέμενα οφέλη για την τοπική κοινωνία. Προκύπτει, λοιπόν, η ανάγκη μιας νέα και σύνθετης πραγματικότητας όπου θα ορίζονται συναρμοδιότητες, θα ενθαρρύνονται δυνάμεις και θα συντίθενται πόροι. Μία καινούργια μορφή από «κοινού διοίκησης» όπου η «συνδιοίκηση» μπορεί να συντελείται με διαφορετικά υποκείμενα με πολλαπλούς ρόλους, ευθύνες και αρμοδιότητες. Οι ισχυρές τοπικές συνθέσεις για κοινούς θεσμούς και πρωτοβουλίες είναι ικανές να δημιουργήσουν υψηλή προστιθέμενη αξία, να συντείνουν σε οργανικές συνεργατικές σχέσεις και να δημιουργήσουν θεσμούς πολυμερούς οργάνωσης και εντάσεως συμμετοχής συνιστώντας ένα Πολυκεντρικό Μείγμα. 

Η έννοια του Πολυκεντρικού Μείγματος ξεκινά από την αντίληψη περί πολυδιάστατης ενδογενούς Τοπικής Ανάπτυξης (κοινωνικής, οικονομικής, πολιτιστικής και πολιτικής), δηλαδή την ανάγκη για «σφαιρική προσπέλαση» των τοπικών αναγκών και την αντιμετώπισή τους με ολοκληρωμένες δράσεις που δεν ασκούνται ως άθροισμα παράλληλων ή και ασύμβατων λειτουργιών αλλά συναποφασίζονται και συνδιοικούνται. Το πολυκεντρικό μείγμα συντίθεται από διαφορετικές τοπικές δυνάμεις που δρουν ως «τοπικοί συμμέτοχοι και συνεργοί» αλλά και ως «ισοδύναμοι παίκτες» με στόχο τη διαμόρφωση στέρεων σχέσεων και συστηματικών συνεργασιών.

Οι διαφορετικές τοπικές δυνάμεις είναι δυνατόν να ανήκουν σε οποιοδήποτε τομέα όπως είναι: Η αυτοδιοίκηση και άλλοι φορείς του δημόσιου τομέα που δρουν τοπικά, οι τοπικές επιχειρήσεις και οι δυνάμεις της αγοράς, οι πολιτικές οργανώσεις, τα μέσα ενημέρωσης, οι κοινωνικές οργανώσεις του ενδιάμεσου χώρου, του τρίτου τομέα και της εκκλησίας, οι συλλογικότητες εθελοντικής πρωτοβουλίας και δράσης, οι τοπικοί θεσμοί διαλόγου και επικοινωνίας, τα ανεπίσημα πλέγματα και τα πρωτογενή τοπικά δίκτυα το σύνολο, δηλαδή, των αποθεματικών δυνάμεων που δρουν σε τοπικό επίπεδο. 

Στη διαμόρφωση του Πολυκεντρικού Μείγματος ο ρόλος της Αυτοδιοίκησης είναι ιδιαίτερα κρίσιμος καθώς, χωρίς να πρέπει να διεκδικεί πρωταγωνιστικό ρόλο, είναι αναγκαίο να υιοθετεί το ρόλο του καταλύτη. Η Τ.Α. είναι ικανή να ωθήσει και τις υπόλοιπες τοπικές δυνάμεις σε οργανικές σχέσεις συναυτουργίας, δηλαδή σε αμοιβαίες και συστηματικές συνεργασίες προς όφελος κοινών σκοπών. Έχει, δηλαδή την ικανότητα να δράσει ως ο κρίσιμος καταλύτης ανώτερων ποιοτικά συνθέσεων αλλά και ως «πολλαπλασιαστής εταιρικότητας» που μπορεί να διαμορφώσει ζωτικούς χώρους συνέργειας. 

Ένα δυναμικό μείγμα είναι σε θέση να αποδεσμεύσει το δημιουργικό δυναμικό κατοίκων και συλλογικοτήτων και να περικλείει σημαντική κοινωνική δυναμική καθώς συγκροτεί τοπική συναίνεση και διαμορφώνει ένα ισχυρό αίσθημα εντοπιότητας των κατοίκων. Με την ενεργοποίησή του αξιοποιούνται σημαντικές πλευρές της αλληλέγγυας κοινωνικής οικονομίας συμβάλλοντας στην κοινωνική σταθερότητα και στην τοπική ανάπτυξη. 

Σε τοπικό, λοιπόν, επίπεδο τέτοιας μορφής υψηλή εταιρικότητα είναι δυνατόν να συναρθρώνεται με μία κοινωνικά προσανατολισμένη επιχειρηματικότητα ώστε να τονώσει σε πρώτο επίπεδο τις συλλογικές μορφές κατανάλωσης δημιουργώντας υψηλή προστιθέμενη αξία. Στη συνέχεια μπορεί να προωθήσει εναλλακτικά μοντέλα παραγωγής αγαθών και παροχής υπηρεσιών που εξασφαλίζουν το τοπικό συμφέρον υιοθετώντας κοινωνικά κριτήρια σε συνδυασμό με την αποδοτικότητα και την χρησιμότητα τους.

Ένα τοπικό πολυκεντρικό μείγμα αναδεικνύει νέα υποκείμενα δράσης και συνιστά μια νέα δημόσια σφαίρα αυτόνομων και πλουραλιστικών οργανώσεων που λειτουργούν αντισταθμιστικά ως παράγοντες αποκατάστασης ανισορροπιών εμποδίζοντας το κράτος ή τον ιδιωτικό τομέα να ιδιοποιηθούν με αποκλειστικό τρόπο το κοινωνικό συμφέρον. Αναδεικνύεται, λοιπόν, ένας ενδιάμεσος χώρος συλλογικών ταυτοτήτων, νέων μορφών κοινωνικότητας, αλληλεγγύης και εναλλακτικών τρόπων ζωής και επικοινωνίας που εκφράζονται σε κοινές κοινωνικές αντιλήψεις και πρακτικές. Αντιλήψεις και πρακτικές που αναζητούν διαφορετικούς τρόπους και επιλογές ζωής, διαφορετικά συστήματα αξιών και διαφορετικά μοντέλα κοινωνικής οργάνωσης που νοσταλγούν την κοινωνικότητα, βιώνουν την προσωπική ετερότητα και αναζητούν την αναγνώριση στην ίδια την πράξη.