Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός και Ευρωπαϊκές Μεσογειακές μητροπόλεις

#ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΣΟΥΜΑΛΑΚΟΣ, Φοιτητής - Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

*Το άρθρο βασίζεται σε ερευνητική πτυχιακή εργασία που εκπονήθηκε στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του ΑΠΘ (βλ. Τσουμαλάκος, 2015).

Το μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαϊκού πληθυσμού της Μεσογείου κατοικεί σε μεγάλα αστικά κέντρα και ένα μέρος αυτού σε μεγάλα μητροπολιτικά κέντρα. Η συγκέντρωση μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων σε συγκεκριμένα σημεία, δεν θα μπορούσε παρά να προσδώσει κάποια θετικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα στα σημεία αυτά, όπως επίσης και να δημιουργήσει ορισμένα προβλήματα, τα οποία χρήζουν επίλυσης. Οι μητροπόλεις της Μεσογείου χαρακτηρίζονται από μεγάλη και μακραίωνη ιστορική και πολιτιστική διαδρομή, την οποία έχουν καταφέρει να την διατηρήσουν μέχρι σήμερα. Η σημασία τους ήταν καθοριστική για την ανάπτυξη, όχι μόνο ενός τμήματος αλλά ολόκληρης της Ευρώπης, μέσα από τις εμπορικές συναλλαγές, την στρατηγική τους θέση και την γενικότερη χωρική τους εξέλιξη.

Οι μεσογειακές μητροπόλεις ωστόσο, καλούνται σήμερα να αντιμετωπίσουν μια σειρά από θέματα. Τα θέματα αυτά αφορούν κατά κύριο λόγο τη βιώσιμη χωρική ανάπτυξη, την προστασία του περιβάλλοντος, τις μεταφορές, την ανάπτυξη του οικιστικού δικτύου, τις κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές, που έχουν επίπτωση στη χωρική οργάνωση, όπως επίσης και την ολοένα και αυξανόμενη επέκταση του αστικού ιστού εις βάρος αγροτικών και δασικών εκτάσεων. Επίσης, παρατηρείται το φαινόμενο της υποβάθμισης του κέντρου των μητροπολιτικών περιοχών με σημειακές επεμβάσεις από την πλευρά της κεντρικής διοίκησης και όχι ολοκληρωμένες χωρικές παρεμβάσεις με την συμμετοχή όλων των αρμόδιων φορέων και των ενδιαφερόμενων, το πρόβλημα αυτό αφορά και τον χώρο της Μεσογείου και κατ' επέκταση τα παραδείγματα της Μαδρίτης, της Ρώμης και της Αθήνας, που μελετώνται στην παρούσα εργασία. Όλα αυτά τα θέματα καλείται να τα αντιμετωπίσει ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός.

Στην παρούσα εργασία θα μελετηθούν τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα μητροπολιτικών περιοχών της Μεσογείου, ξεκινώντας από τα δυτικά και καταλήγοντας ανατολικά και πιο συγκεκριμένα γίνεται περιγραφή των παραδειγμάτων της Μαδρίτης, της Ρώμης και της Αθήνας.

Ουσιαστικά πρόκειται για μια σύγκριση μεταξύ των τριών μοντέλων στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού, που ακολουθήθηκαν σε κάθε περίπτωση. Στόχος, λοιπόν, είναι η εύρεση των χαρακτηριστικών και των διαφορών των στρατηγικών σχεδίων σε κάθε μητροπολιτική περιοχή. Αυτό θα επιτευχθεί μέσα από την ανάλυση των γενικών χαρακτηριστικών των περιοχών αυτών, τους αρμόδιους φορείς και το περιεχόμενο των στρατηγικών χωρικών σχεδίων. Τα σχέδια των μητροπολιτικών περιοχών μελετώνται τόσο με βάση τα θέματα με τα οποία αυτά ασχολούνται, όσο και τις στρατηγικές στοχεύσεις που αυτά έχουν θέσει.

1. Εισαγωγή

Στις χώρες της Ευρώπης υπήρξε ενδιαφέρον από πολύ νωρίς, σε σχέση με άλλες περιοχές του κόσμου, για το ζήτημα ενός ανανεωμένου σχεδιασμού του χώρου, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Στις αρχές του 1990, άρχισε να δίνεται έμφαση σε ένα πλαίσιο στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού σε τοπικό, περιφερειακό και συχνά εθνικό επίπεδο, στο νέο αυτό σχεδιασμό δόθηκε σημασία σε μια περισσότερο διαπραγματευτική λογική αντί της διοικητικής - ρυθμιστικής που επικρατούσε μέχρι πριν (Θωίδου, 2011). Αυτό ήταν αποτέλεσμα, της υπερσυγκέντρωσης μεγάλων πληθυσμιακών μεγεθών σε συγκεκριμένες περιοχές για την εύρεση εργασίας και ταυτόχρονα το κλείσιμο πολλών εργοστασίων, με αποτέλεσμα την εμφάνιση διάφορων προβλημάτων με μεγάλες χωρικές επιπτώσεις, που ξεπερνούσαν τα όρια της πόλης. Ταυτόχρονα, είχε ήδη εμφανιστεί ενδιαφέρον και για ζητήματα που αφορούν την οργάνωση του ευρύτερου χώρου του οικισμού, πέρα από τα στενά όρια μιας κατοικημένης περιοχής (Ανδρικοπούλου κ.ά, 2014). Το στρατηγικό χωρικό σχέδιο δίνοντας έμφαση στις μητροπόλεις, έχει όρια ευρύτερα του σχεδιασμού μιας πόλης, αλλά ταυτόχρονα τα όρια του δεν είναι απαραίτητα ίδια με αυτά μιας περιφέρειας. Ο σχεδιασμός για τις μητροπολιτικές περιοχές, λοιπόν, βρίσκεται στη μετάβαση από τον πολεοδομικό στον χωροταξικό σχεδιασμό και έχει στρατηγικό χαρακτήρα (Θωίδου, 2013).

Στην παρούσα εργασία θα μελετηθούν τα παραδείγματα τριών μητροπολιτικών περιοχών, μέσα από τα γενικά χαρακτηριστικά των περιοχών αυτών, τους αρμόδιους φορείς και το περιεχόμενο των στρατηγικών χωρικών σχεδίων που υφίστανται για κάθε περιοχή. Το περιεχόμενο των σχεδίων των μητροπολιτικών περιοχών αφορά τόσο τα θέματα με τα οποία αυτά ασχολούνται, όσο και τις στρατηγικές στοχεύσεις, τις οποίες αυτά έχουν θέσει. Τα στρατηγικά χωρικά σχέδια, δηλαδή, θα μελετηθούν με βάση τα θέματα και τις στοχεύσεις για την βιώσιμη χωρική ανάπτυξη, που επιδιώκεται να επιτευχθεί στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Τα παραδείγματα αυτά επιλέχθηκαν με βάση ορισμένα κριτήρια. 

Το πρώτο κριτήριο αφορά τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, δηλαδή μητροπόλεις του ευρωπαϊκού τμήματος της Μεσογείου, οι οποίες ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 

Το δεύτερο κριτήριο αφορά την σημαντική ακτινοβολία τους, τόσο στην περιφέρεια τους, όσο και στον ευρωπαϊκό χώρο ιδίως όσον αφορά την ιστορική και πολιτιστική τους κληρονομιά. 

Το τρίτο κριτήριο επιλογής τους, είναι η ενδιαφέρουσα χωρική τους ανάπτυξη και η επιδίωξη τους για την ενίσχυση της διεθνής τους εικόνας. 

Το τέταρτο και τελευταίο κριτήριο αφορά την γενική τους κατάταξη στο δίκτυο των ευρωπαϊκών μητροπόλεων, όπου και οι τρεις χαρακτηρίζονται ως πρωτεύουσες- μητροπόλεις, δηλαδή χαρακτηρίζονται, ως κύριες μητροπόλεις (Dijkstra και Poelman, 2011 . Παπαδασκαλόπουλος, 2013). 

Τα παραδείγματα αυτά αποτελούν μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ομάδα παρατήρησης για δυο επιπλέον λόγους. 

Πρώτον, αποτελούν μέρος της επονομαζόμενης παράδοσης του «αστικού σχεδιασμού», η οποία έχει μια πολύ ισχυρή αρχιτεκτονική χροιά και σχετίζεται με τον αστικό σχεδιασμό, το αστικό τοπίο και την πρακτική των επιμέρους έργων (Giannakourou, 2005. Ανδρικοπούλου κ.ά, 2014). 

Δεύτερον, αποτελεί μια τυπική εκπροσώπηση του επονομαζόμενου μεσογειακού «συνδρόμου» διακυβέρνησης, η οποία έχει συχνά ως αποτέλεσμα μια άκαμπτη και τυπική μορφή κανονιστικού μοντέλου σχεδιασμού (Giannakourou, 2005). Κάθε μια από τις μητροπόλεις αυτές, που αναλύονται παρακάτω, αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση και έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά.

2. Τα Παραδείγματα της Μαδρίτης, της Ρώμης και της Αθήνας

2.1 Γενικά Χαρακτηριστικά

Οι τρεις μητροπολιτικές περιοχές που έχουν επιλεγεί προς μελέτη, έχουν μεγάλη ομοιότητα και σύγκλιση, όσον αφορά τα χαρακτηριστικά τους. Ένα πρωταρχικό κοινό χαρακτηριστικό είναι, ότι αποτελούν πρωτεύουσες εθνικών κρατών και επομένως, χαρακτηρίζονται, με βάση την κατηγοριοποίηση του ESPON, ως μητροπολιτικές περιφέρειες πρωτευουσών (Dijkstra, 2009).

Όσον αφορά τα γεωγραφικά τους χαρακτηριστικά, τοποθετούνται σε τρεις χερσονήσους στο βόρειο τμήμα της Μεσογείου, ενώ και οι τρεις βρίσκονται στο κέντρο των κρατών τους έχοντας την δυνατότητα, της άμεσης «εποπτείας» όλη της επικράτειας αυτών και ως επί το πλείστον επιλέχθηκαν ως πρωτεύουσες των κρατών τους χάρη στην γεωστρατηγική τους θέση αλλά και την ιστορική τους εξέλιξη, καθώς διαθέτουν μακραίωνη ιστορία. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1 γίνεται αντιληπτό, ότι μεγαλύτερη μητροπολιτική περιοχή τόσο σε έκταση όσο και σε πληθυσμό είναι αυτή της Μαδρίτης, η οποία αποτελεί και την τρίτη μεγαλύτερη στο σύνολο της Ευρώπης (Euro-cities, 2011), ενώ μικρότερη είναι αυτή της Αθήνας. Παρά το γεγονός ότι η Αθήνα είναι μικρότερη από τη Ρώμη από άποψη έκτασης, ο πληθυσμός τους δεν έχει σημαντική διαφορά. Στην περίπτωση της Αθήνας, ο πληθυσμός της, αποτελεί σημαντικό μέρος του συνολικού πληθυσμού της χώρας, ο οποίος αγγίζει τα 11 εκατομμύρια, κάτι που δεν ισχύει για τις άλλες δυο περιπτώσεις μελέτης σε αναλογία με τον εθνικό τους πληθυσμό (PRET,1997. PTPG, 2010 . ΡΣΑΑ, 2014).

Η οργάνωση της διοίκησης της κάθε χώρας επηρεάζει σημαντικά τη λήψη και έγκριση οποιασδήποτε μορφής απόφασης. Η Μαδρίτη και η Ρώμη εντάσσονται σε κράτη με πιο ομοσπονδιακό/ περιφερειοποιημένο χαρακτήρα, σε αντίθεση με την Αθήνα, η οποία έχει μια περισσότερο ισχυρή κεντρική εξουσία. Τα επίπεδα σχεδιασμού που υφίστανται σε κάθε κράτος και αφορούν τον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό που εξετάζεται στην παρούσα εργασία είναι τουλάχιστον δυο. Το πρώτο είναι η περιφέρεια και το δεύτερο είναι ο δήμος. Στην περίπτωση της Ρώμης υπάρχει επιπλέον, το επίπεδο της επαρχίας, ενώ στην περίπτωση της Αθήνας οι περιφερειακές ενότητες (πρώην νομοί) και της κεντρικής εξουσίας αντίστοιχα, τα οποία στο σύνολο τους είναι υπεύθυνα για την εξέλιξη των μητροπολιτικών περιοχών, είτε έμμεσα, είτε πιο άμεσα. Στην περίπτωση της Αθήνας σημαντικές αρμοδιότητες σε χωρικά ζητήματα, έχουν πέρα από την Περιφέρεια Αττικής και οι δήμοι όπως επίσης και το Υπουργείο ΠΕΚΑ (PRET,1997. PTPG, 2010 . ΡΣΑΑ, 2014). Οι χωρικές ενότητες στις οποίες χωρίζονται οι τρεις μητροπολιτικές περιοχές είναι επίσης διαφορετικές στον αριθμό και επομένως καθίσταται διαφορετικός ο τρόπος με τον οποίο τα επιμέρους τμήματα συνθέτουν την μητροπολιτική περιοχή στην οποία υπάγονται ως σύνολο. Παρόλα αυτά οι χωρικές αυτές ενότητες συμβάλλουν σε ένα πολύ βασικό ζήτημα που απασχολεί τις μητροπολιτικές περιοχές. Το πρόβλημα αυτό είναι η διάσπαση της μονοκεντρικότητας, που επιτυγχάνεται με την χωρική οργάνωση του οικιστικού δικτύου, η οποία κυριαρχεί και στις τρεις περιοχές που μελετώνται στην παρούσα εργασία και η ταυτόχρονη ανάπτυξη ενός πιο πολυκεντρικού συστήματος (Hall, 2006. METREX, 2011).

2.2 Αρμόδιοι Φορείς και Σχέδια

Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, προκύπτει ότι το στρατηγικό σχέδιο για την Μαδρίτη είναι το παλαιότερο, από αυτά που μελετώνται στην παρούσα εργασία. Στον αντίποδα, το στρατηγικό σχέδιο για την Αθήνα είναι το πιο πρόσφατο και αυτό γίνεται αντιληπτό (πέρα από τη χρονολόγηση) και από τις πιο σύγχρονου χαρακτήρα στοχεύσεις που τίθενται από το ίδιο το σχέδιο (πιο αναλυτικά στο 2.3).

Στη συνέχεια, όπως αναφέρεται στον Πίνακα 2 για την περίπτωση της Μαδρίτης ισχύει ότι το ισπανικό κράτος διέπεται από μια μορφή ομοσπονδιακής διαίρεσης, κατά την οποία, την λήψη των αποφάσεων για χωρικά ζητήματα και για ζητήματα που αφορούν τις μητροπόλεις, την έχει η περιφερειακή κυβέρνηση- διοίκηση. Στην περίπτωση της Ρώμης, ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός μεταφέρεται από το επίπεδο της περιφέρειας στο επίπεδο της επαρχιακής διοίκησης που αποτελεί μικρότερη διοικητική διαίρεση της πρώτης και μεγαλύτερη από αυτή του δήμου. Η επαρχία είναι υπεύθυνη για την επίτευξη όλων των στοχεύσεων και των δράσεων για τη μητροπολιτική περιοχή της Ρώμης. Στις περιοχές της Ρώμης και της Μαδρίτης, δεν υφίσταται σήμερα κάποιος οργανισμός- κλειδί για το επίπεδο του μητροπολιτικού σχεδιασμού, ο οποίος να λαμβάνει όλες τις απαραίτητες αποφάσεις, καθώς αυτό αποτελεί πεδίο αρμοδιότητας της επαρχίας και της περιφέρειας αντίστοιχα. Ωστόσο, η τελική έγκριση του σχεδίου έρχεται από την περιφερειακή διοίκηση(ΡΡνΕΤ,1997. PTPG, 2010).

Στην περίπτωση της Αθήνας μέχρι την μεταρρύθμιση του 2014 (Ν.4269/2014), υπήρχε ξεχωριστός οργανισμός, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την εκπόνηση και τον έλεγχο εφαρμογής του σχεδίου (ΟΡΣΑ), ωστόσο οι αρμοδιότητες αυτές πέρασαν αποκλειστικά πλέον στην Περιφέρεια Αττικής, τα όρια της οποίας ταυτίζονται με την μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας. Γίνεται λοιπόν, αντιληπτό ότι πρόκειται για ένα είδος σχεδίου που δεν περιορίζεται σε έναν μόνο δήμο ή ακόμη και μια ομάδα δήμων, αλλά ουσιαστικά τοποθετείται σε μια ευρύτερη γεωγραφική και διοικητική ενότητα, όπως αυτή της περιφέρειας. Οι τρεις μητροπόλεις διαθέτουν μιας μορφής αυτονομία, είτε αυτή είναι ολική είτε μερική, όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων και τον σχεδιασμό (ΡΡΕΤ,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014). Επιπρόσθετα, όπως αναφέρθηκε ήδη στην εισαγωγή του παρόντος άρθρου, οι τρεις μητροπολιτικές περιοχές που μελετώνται αποτελούν μια τυπική εκπροσώπηση του επονομαζόμενου μεσογειακού «συνδρόμου» διακυβέρνησης, η οποία έχει συχνά ως αποτέλεσμα μια άκαμπτη και τυπική μορφή κανονιστικού μοντέλου σχεδιασμού, στοιχείο που τις κάνει να ξεχωρίζουν (Giannakourou, 2005).

2.3 Στρατηγικά Χωρικά Σχέδια: Θέματα και Στοχεύσεις

Η μετατόπιση προς έναν στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό, στην πλειονότητα των ευρωπαϊκών μεσογειακών χωρών, σχετίζεται άμεσα με την επιρροή της διαδικασίας χωρικού σχεδιασμού που υφίσταται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η εγκατάλειψη του παραδοσιακού εγχώριου σχεδιασμού και η ευθυγράμμιση του με τα διεθνή και ευρωπαϊκά πρότυπα, επανεξετάζουν και επαναπλαισιώνουν την πολιτική του χωρικού σχεδιασμού του (Giannakourou, 2005). 

Τα στρατηγικά χωρικά σχέδια που δημιουργήθηκαν για τις μητροπολιτικές περιοχές, ακολουθούν τις γενικές κατευθύνσεις που έχουν αναδειχθεί στην Ευρώπη και έχει προωθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση για τη βιώσιμη ανάπτυξη δίνοντας έμφαση στο χώρο (Κυβέλου, 2010). 

Τα σχέδια αυτά λαμβάνουν υπόψη τις γενικές κατευθύνσεις και τις εξειδικεύουν θέτοντας τις δικές τους. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα βασικά θέματα στα οποία επικεντρώνονται τα σχέδια και στα οποία δίνουν ιδιαίτερη έμφαση:

Πηγή: Plan Regional de Estrategia Territorial (PRET) (1997), Piano Territoriale Provinciale Generale (PTPG) (2010), Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας - Αττικής (ΡΣΑΑ) (2014), Ιδία Επεξεργασία

Τα θέματα του Πίνακα 3 για κάθε μητροπολιτική περιοχή προέρχονται από τα στρατηγικά τους σχέδια. Όπως γίνεται φανερό από τον Πίνακα 3, σε πρώτο επίπεδο, προκύπτει ότι ξεκινώντας από το παλαιότερο σχέδιο (δηλαδή αυτό της Μαδρίτης), τα θέματα με τα οποία ασχολείται η μητρόπολη είναι λίγα , ενώ στα πιο πρόσφατα σχέδια (δηλαδή αυτά της Αθήνας και της Ρώμης) τα θέματα αυξάνονται. Αυτό συμβαίνει διότι αυξάνεται το εύρος των ζητημάτων που καλείται να αντιμετωπίσει μια μητροπολιτική περιοχή στην κατεύθυνση της βιώσιμης χωρικής ανάπτυξης. Η προστασία του περιβάλλοντος όπως και οι μεταφορές αποτελούν βασικά στοιχεία και στα τρία σχέδια. Αντίθετα, υπάρχουν θέματα όπως η στέγαση, η εξέλιξη του πληθυσμού, η οικονομία, οι κοινωνικές ανισότητες, η οργάνωση του οικιστικού δικτύου, η αγροτική γη και παραγωγή, οι υποδομές, οι κοινωνικές παροχές, ο πολιτισμός και τέλος ο τουρισμός που δεν αποτελούν βασικές αρμοδιότητες ή τομείς ενασχόλησης και στα τρία σχέδια. Ωστόσο, υφίστανται ορισμένες προβλέψεις και για τα θέματα αυτά (PRET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014).

Οι κατευθύνσεις που έχουν θέσει τα σχέδια, ανταποκρίνονται ουσιαστικά και στην φύση που αυτά έχουν. Πιο συγκεκριμένα, η Μαδρίτη το 1997, προσπάθησε να στεγάσει τον πληθυσμό, ο οποίος συγκεντρώθηκε μαζικά στη μητροπολιτική περιοχή, ενώ ταυτόχρονα προσπάθησε να του παρέχει τις απαραίτητες υπηρεσίες και υποδομές, δίνοντας τη σημασία που πρέπει τόσο στο περιβάλλον όσο και στην οικονομική ευημερία. Πιο πρόσφατα, το 2010, η Ρώμη έδωσε μεγαλύτερη σημασία στο περιβάλλον και σε στοιχεία που ενισχύουν την προστασία του περιβάλλοντος, όπως η προστασία της αγροτικής γης και παραγωγής, η οργάνωση του οικιστικού δικτύου, οι πιο φιλικές προς το περιβάλλον μεταφορές και η έμφαση σε στοιχεία όπως ο πολιτισμός και η εξέλιξη του τουρισμού. Τέλος, στην περίπτωση της Αθήνας, το 2014, εξαιτίας και της ύπαρξης της οικονομικής κρίσης που είχε κάνει ήδη την εμφάνιση της, δόθηκε μεγάλη έμφαση στην εξάλειψη των χωρικών διαφοροποιήσεων, ενώ το σχέδιο έδωσε κατευθύνσεις που να ανταποκρίνονται στην κατάσταση αυτή, όπως η έμφαση στην οικονομία και στην ανάπτυξη παραγωγικών δραστηριοτήτων, η ελαχιστοποίηση των κοινωνικών ανισοτήτων μέσω του σχεδιασμού, η επικέντρωση στις κοινωνικές παροχές μέσα από έργα κοινωνικής και διοικητικής υποδομής, ενώ ταυτόχρονα διατήρησε στοιχεία, όπως η προστασία του περιβάλλοντος με μηχανισμούς για την προσαρμογή αυτού στην κλιματική αλλαγή, η οργάνωση του οικιστικού δικτύου, οι μεταφορές και η αύξηση των υποδομών μητροπολιτικής σημασίας

(PRET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014).

Με βάση τα προαναφερθέντα θέματα με τα οποία ασχολούνται οι μητροπολιτικές περιοχές σε κάθε περίπτωση, προκύπτουν και οι αντίστοιχες στοχεύσεις. Οι γενικές στοχεύσεις που τίθενται στον παρακάτω πίνακα, αφορούν ουσιαστικά οι οποίες παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα:

Στον Πίνακα 4 στα χωρία που είναι κενά και συμβολίζονται με παύλα (-) δεν υφίσταται κάποια συγκεκριμένη στόχευση από το αντίστοιχο σχέδιο, που να αντιστοιχεί στην συγκεκριμένη θεματική ενότητα.

Η οργάνωση του δικτύου των οικισμών, όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα γίνεται για να επιτευχθεί ένα πολυκεντρικό πρότυπο οργάνωσης των μητροπόλεων και ταυτόχρονα να διασπαστεί η υφιστάμενη μονοκεντρικότητα που επικρατεί και στις τρεις περιπτώσεις. Επομένως σε αυτήν την κατηγορία οι στοχεύσεις κινούνται σε γενικές γραμμές στα ίδια πλαίσια. Σε ότι αφορά τις υποδομές οι μητροπολιτικές περιοχές δίνουν έμφαση σε διαφορετικούς τομείς. Πιο αναλυτικά, το σχέδιο για τη Μαδρίτη στοχεύει στην υλοποίηση μεταφορικών («γκρι» υποδομές με βάση το σχέδιο) και περιβαλλοντικών υποδομών («πράσινες» υποδομές με βάση το σχέδιο). Αντίστοιχα το σχέδιο για τη Ρώμη προβλέπει υποδομές για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και υποδομές για την υποστήριξη του τουρισμού. Το σχέδιο για την Αθήνα προγραμματίζει την αύξηση των υποδομών μεταφορών, όπως επίσης και τη δημιουργία υποδομών τεχνικής, διοικητικής και κοινωνικής φύσης. Οι μεταφορές είναι ένα θέμα στο οποίο δίνουν ιδιαίτερη σημασία και τα τρία σχέδια. Οι στοχεύσεις αφορούν ουσιαστικά την ενοποίηση των οικισμών μέσω των Μ.Μ.Μ, τη σύνδεση των χώρων κατοικίας με τους χώρους εργασίας και αναψυχής, όπως επίσης την χωρική διάρθρωση των βασικών δικτύων και υποδομών μεταφοράς, δίνοντας έμφαση στις εναλλακτικές μορφές μετακινήσεων, ιδίως στα πιο πρόσφατα σχέδια(PRET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014).

Θέμα στο οποίο επίσης δίνουν βάρος τα τρία σχέδια είναι η προστασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο, κάθε σχέδιο θέτει τις δικές του στοχεύσεις. Η Ρώμη δίνει έμφαση στην ποιότητα του περιβάλλοντος με βάση τις αρχές της αειφορίας και της κοινωνικής χρηστικότητας. Κρίνεται απαραίτητη επίσης η δημιουργία πυρήνων βιοποικιλότητας μέσα από την προστασία των υπαρχόντων δασικών εκτάσεων και την ανάδειξη των ορεινών όγκων που τοποθετούνται εντός των ορίων των μητροπολιτικών περιοχών. Ενώ, όσον αφορά τον κύριο αστικό κορμό των οικισμών προτείνεται η δημιουργία γραμμικών θυλάκων πρασίνου και αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων. Το στρατηγικό χωρικό σχέδιο για την Αθήνα πέρα από την προστασία του περιβάλλοντος, θέτει ως στόχευση την προσαρμογή του τελευταίου στην κλιματική αλλαγή, το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση της Ρώμης(PΡET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014).

Όσον άφορα την οικονομία, όπως φαίνεται στον Πίνακα 6, αλλά και τις κατευθύνσεις που τέθηκαν προηγούμενα, η Μαδρίτη στρέφεται στην προσέλκυση περιφερειακού χαρακτήρα υπηρεσιών και παραγωγικών δραστηριοτήτων. Το σχέδιο για την Αθήνα με τη σειρά του, προχωράει λίγο ακόμη και κάνει λόγο για ισόρροπη οικονομική ανάπτυξη και βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, με αύξηση της παραγωγικότητας και της απασχόλησης σε όλους τους τομείς. Ο πολιτισμός αναφέρεται ως βασικός παράγοντας ανάπτυξης στο χώρο στα πιο πρόσφατα σχέδια, δηλαδή αυτά της Ρώμης και της Αθήνας, έχοντας ως στοχεύσεις την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αθήνας και της Ρώμης. Σημαντική επίσης καθίσταται η διατήρηση της φυσιογνωμίας της κάθε περιοχής μέσα από ολοκληρωμένα προγράμματα αστικής αναζωογόνησης και την προστασία των ιστορικών μνημείων αλλά και των ιστορικών αστικών ιστών ευρύτερα (PRET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014).

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά που ισχύουν και για τις τρεις περιοχές είναι η προστασία της υφιστάμενης γεωργικής γης και της αγροτικής παραγωγής, η οποία κατά τις προηγούμενες δεκαετίες μειώθηκε σημαντικά, όπως αναφέρθηκε προηγούμενα, εις βάρος της επέκτασης των μητροπολιτικών περιοχών. Ταυτόχρονα, γίνεται λόγος για την ανάπτυξη της καινοτομία στην παραγωγή και την διαφύλαξη και αξιοποίηση των υφιστάμενων πόρων(PΡET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ, 2014).

Ωστόσο, τα σχέδια αυτά έχουν και τις ιδιαιτερότητες τους, οι οποίες έγκειται τόσο στον χρόνο, που υποβλήθηκαν όσο και στην κλίμακα με την οποία μελετούν την μητροπολιτική περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, τα περισσότερα διακριτά έργα του καθενός, που δεν συναντώνται με τον ίδιο τρόπο στα άλλα, μπορεί να υποστηριχθεί πως είναι τα εξής :το σχέδιο για την Μαδρίτη προέβλεπε μιας μορφής εμβληματικού έργου, το οποίο αφορούσε τη δημιουργία ενός γραμμικού πάρκου ανάπτυξης κατά μήκος ενός οδικού άξονα για τη σύνδεση των ανατολικών και των δυτικών τμημάτων (Αυτοκινητόδρομος Μ-45). Το στρατηγικό χωρικό σχέδιο για την Ρώμη επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο στην προστασία τόσο του περιβάλλοντος, όσο και των φυσικών της πόρων. Το σχέδιο για την Αθήνα έχει στα πλαίσια των στοχεύσεων του, την ολοκληρωμένη θεώρηση των κινδύνων και των καταστροφών που ενδέχεται να πλήξουν το σύνολο της μητροπολιτικής περιοχής, σημαντικό είναι αναφερθεί ότι γίνεται λόγος/ πρόβλεψη και για πυρκαγιές και μακροπερίοδους καύσωνες, τόσο στο εσωτερικό της μητρόπολης, όσο και στην ευρύτερη περιοχή αυτής (PRET,1997. PTPG, 2010. ΡΣΑΑ,2014).

3. Συμπεράσματα

Οι μητροπόλεις αποτελούν σήμερα, πολύ σημαντικούς χώρους για την καθημερινή ζωή και τις οικονομικές δραστηριότητες. Αποτελούν χώρους συγκέντρωσης σημαντικού μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού αλλά και πολλών λειτουργιών, που τις καθιστούν σημαντικά σημεία αναφοράς (United Nations, 2014). Ωστόσο, είτε λόγω της έκτασης είτε λόγω των λειτουργιών τους, καλούνται να αντιμετωπίσουν προβλήματα και προκλήσεις καίριας σημασίας. Τον ρόλο αυτό, καλούνται να υποστηρίξουν τα στρατηγικά χωρικά σχέδια. Μέσα από την ολοκληρωμένη θεώρηση και αντιμετώπιση της μητροπολιτικής περιοχής, ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός, γενικά στοχεύει να οργανώσει και να σχεδιάσει τον χώρο εντός ενός πλαισίου που σέβεται το περιβάλλον και την κοινωνική και οικονομική συνοχή.

Ο ρόλος τους αυτός διαφαίνεται από την ανάλυση των χαρακτηριστικών των στρατηγικών σχεδίων που πραγματοποιήθηκε στην προηγούμενη ενότητα. Παρατηρείται, όμως ταυτόχρονα πολύ μεγάλη διαφορά μεταξύ της σύνταξης ενός σχεδίου για κάποιο θέμα και του πως εφαρμόζεται αυτό στην πράξη. Μέσα στα πλαίσια της παράδοσης του αστικού σχεδιασμού και του φαινομένου της αστικοποίησης, τα οποία αποτελούν βασικά στοιχεία του σχεδιαστικού «χαρακτήρα» / σχεδιαστικών προτύπων που έχουν αναπτύξει/ακολουθήσει οι περιοχές αυτές, ο ρυθμιστικός σχεδιασμός παρουσιάζεται μέσα από την άκαμπτη ζωνοποίηση και τα νομοθετημένα σχέδια ενώ οι νόμοι ρυθμιστικού επιπέδου είναι πολυάριθμοι, σημαντικοί και λεπτομερειακοί. Ωστόσο, ένα από τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά του σχεδιασμού στη Μεσόγειο, είναι ότι υφίσταται μεγάλο κενό μεταξύ των καθιερωμένων σχεδίων και της πραγματικότητας μιας άναρχης αστικής ανάπτυξης και παράνομης ανοικοδόμησης, που αποτελούν σημαντική παθογένεια των περιοχών αυτών (Giannakourou, 2005).

Το στρατηγικό χωρικό σχέδιο για την Μαδρίτη (PRET), που αποτελεί και το παλαιότερο από αυτά που μελετήθηκαν στο παρόν κείμενο και ισχύουν μέχρι σήμερα, προσπάθησε να οργανώσει το σύνολο της μητροπολιτικής περιοχής. Η εξισορρόπηση των ανισοτήτων που επικρατούσαν μεταξύ των διαφόρων τμημάτων της, επιδιώχθηκε να επιτευχθεί μέσα από τις υποδομές και την στέγαση του πληθυσμού. Φτάνοντας ωστόσο, στην λήξη του παρόντος σχεδίου, γίνεται αντιληπτό ότι το σχέδιο ως ένα βαθμό δεν έχει επιτύχει, καθώς όλη η δομή του βασίστηκε στην επίτευξη μεγάλων έργων υποδομής, χωρίς να εξομαλύνουν τις ανισορροπίες που ίσχυαν μέχρι την εκπόνηση του (OECD, 2007). Σήμερα, λίγα χρόνια πριν από την αναθεώρηση του υφιστάμενου σχεδίου, τα θέματα που πρέπει να αντιμετωπίσει ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός είναι ο προσδιορισμός της κατεύθυνσης της κοινωνικό- οικονομικής εξέλιξης της Μαδρίτης, η αναγνώριση των πιο σημαντικών δυνατοτήτων της μητροπολιτικής περιοχής και του ρόλου που θα έχει η περιφέρεια όχι μόνο σε ευρωπαϊκό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο (Comunidad de Madrid, 2012).

Το στρατηγικό χωρικό σχέδιο για τη Ρώμη (PTPG), είναι ένα αρκετά πρόσφατο σχέδιο με εμφανή τα στοιχεία της προστασίας του περιβάλλοντος και της εναρμόνισης του ευρύτερου σχεδιασμού με την βιώσιμη ανάπτυξη. Αποτελεί ένα αξιόλογο σχέδιο, το οποίο ανταποκρίνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στα θέματα που απασχολούν μια σύγχρονη μητροπολιτική περιοχή, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να προκρίνει νέα θέματα όπως η αξιοποίηση του πολιτισμικού της αποθέματος. Σημαντική επίσης μπορεί να θεωρηθεί η προσπάθεια διάσπασης του ισχυρού μονοκεντρικού συστήματος που επικρατεί στην Ρώμη, παράγοντα που διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη μιας μητροπολιτικής περιοχής (OECD, 2012).

Τέλος, το στρατηγικό χωρικό σχέδιο για την Αθήνα (ΡΣΑΑ), είναι το πιο σύγχρονο σχέδιο που μελετήθηκε στην παρούσα εργασία. Το σχέδιο αυτό περιλαμβάνει πληθώρα στοιχείων και κατευθύνσεων που αντικατοπτρίζουν τις ανάγκες μιας μεσογειακής μητρόπολης. Μεταξύ των άλλων ξεχωρίζουν η ολοκληρωμένη προσέγγιση της προστασίας του περιβάλλοντος και της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, όπως επίσης και της διαχείρισης κινδύνων και καταστροφών. Σημαντική, (όπως και στην περίπτωση της Ρώμης) είναι η διάσπαση του ισχυρού μονοκεντρικού συστήματος, με την ισχυροποίηση των 3 χωρικών ενοτήτων πέραν αυτού που περιλαμβάνει τον κεντρικό αστικό πυρήνα. Ενώ γενικά τονίζεται ο σημαντικός ρόλος που πρέπει να έχει η Αθήνα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τόσο από την πλευρά της θέσης της όσο και των λειτουργιών που μπορεί να έχει στο εσωτερικό της.

Ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός των μητροπολιτικών περιοχών έχει κοινά χαρακτηριστικά όπως φαίνεται στην περίπτωση των Μεσογειακών μητροπόλεων που εξετάστηκαν, αφού και αυτές έχουν κοινά χαρακτηριστικά χωρικής οργάνωσης. Ωστόσο φαίνεται ότι έχει και ιδιαιτερότητες σε κάθε περιοχή που αφορούν τα θέματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι μητροπολιτικές περιοχές σήμερα, όπως επίσης και τις στοχεύσεις που θέτουν τα σχέδια πάνω στα θέματα αυτά. Τα θέματα αυτά αφορούν το περιβάλλον, τις μεταφορές, την οργάνωση του οικιστικού δικτύου, τις υποδομές, τον πολιτισμό, τις χωρικές ανισότητες κ.α., ενώ παράλληλα σημαντική είναι η εφαρμογή/τήρηση των στοχεύσεων που το σχέδιο έχει θέσει για τα θέματα αυτά. Σημαντικός είναι επίσης ο βαθμός στον οποίο, οι μητροπολιτικού επιπέδου διοικήσεις/φορείς μπορούν να σχεδιάσουν και να πάρουν χωρικές αποφάσεις για τις μητροπολιτικές περιοχές, ο οποίος βαθμός διαφέρει από την μια μητροπολιτική περιοχή στην άλλη. Καθίσταται όμως επίσης σημαντική, η επαναπλαισίωση της πολιτικής του χωρικού σχεδιασμού του νότου (και επομένως και των μητροπολιτικών περιοχών) και η προσπάθεια ευθυγράμμισης του με το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Βιβλιογραφία 

Ελληνόγλωσση

• Ανδρικοπούλου Ε., Γιαννακού Α., Καυκαλάς Γ. και Πιτσιάβα- Λατινοπούλου Μ., (2014). Πόλη και Πολεοδομικές Πρακτικές για τη Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη. 2η Αναθεωρημένη Έκδοση. Αθήνα: Κριτική.
• Θωίδου, Ε. (2013). «Στρατηγικός Χωρικός Σχεδιασμός: Εμφάνιση- Εξέλιξη». Διάλεξη στα πλαίσια του μαθήματος: Στρατηγικός Χωρικός Σχεδιασμός Μητροπολιτικών Περιοχών. Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
• Θωίδου, Ε. (2011). «Στρατηγικός Χωρικός Σχεδιασμός: Σύγχρονο Πλαίσιο και Χαρακτηριστικά». Στον Τιμητικό Τόμο για τον Ομότιμο Καθηγητή Π. Λουκάκη. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο.
• Κυβέλου, Σ. (2010). Από τη Χωροταξία στη Χωροδιαχείριση. Η Έννοια του Στρατηγικού Χωρικού Σχεδιασμού και της Εδαφικής Συνοχής στην Ευρώπη. Αθήνα: Κριτική.
• Νόμος Υπ' αριθμόν 4269. «Χωροταξική και Πολεοδομική Μεταρρύθμιση- Βιώσιμη Ανάπτυξη». ΦΕΚ Α' 142, 28/06/2014.
• Νόμος Υπ' αριθμόν 4277. «Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας- Αττικής και άλλες διατάξεις.» ΦΕΚ Α' 156, 01/08/2014.
• Παπαδασκαλόπουλος, Α. (2013). Μητροπολιτικές Περιφέρειες, Αναζήτηση Στρατηγικής για την Αθήνα, Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών.
• Τσουμαλάκος Σ. (2015) «Στρατηγικός Χωρικός Σχεδιασμός: Θεωρητικές Αναφορές και Εφαρμογές σε Μεσογειακές Μητροπόλεις», Ερευνητική πτυχιακή εργασία που εκπονήθηκε στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ, επιβλέπουσα Ελισάβετ Θωίδου Επίκουρη Καθηγήτρια, (Ιούνιος 2015). INVENIO.

Ξενόγλωσση

• Comunidad de Madrid (2012). Evaluation del Plan General de 1997. (16 /07 /2012). Available from:Plano+Estrategia+Terittorial&ie=utf-8&oe=utf8&gws_rd=cr&ei=R0GqVYmfKMv4UqSAn PAC#q=www.madrid.es%2F...%2FUrbanismo0/o2F...°/o2Fpre EVALUACION Firmado.pdf. (Accessed : 05/06/2015).
• Comunidad de Madrid (1997). Plan Regional de Estrategia Territorial - PRET. Available from: http://www.madrid.org/cs/Satellite?pagename=ComunidadMadrid/Home(Accessed: 17/01/2015).
• Dijkstra, L. and Poelman, H.(2011). Regional Typologies: A Compilation. No 1, European Union Regional Policy. Regional Focus, pp.1-8. Available from: http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/focus/2011_01_typologies.pdf (Accessed: 10/ 11/2014).
• Dijkstra, L. (2009).    Metropolitan Regions in the EU. No 1, European Union Regional Policy Regional    Focus.    Available    from:    http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/region cities/metropolitan regions/publications (Accessed : 25/10/2014).
• Euro-cities (2011). «Cities cooperating beyond their boundaries: evidence through experience in
• European cities». Background paper/ Eurocities Working Group Metropolitan Areas. (September 2011). Euro-cities 1986- 2011. Available from:http://www.google.gr/url?sa=t&rct=i&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCQQFjAA&url =http%3A%2F%2Fwww.eurometrex.org%2FDocs%2FMETRO-D%2FEurocities-Background-paper.pdf (Accessed : 14/12/2014).
• Giannakourou, G. (2005). Transforming Spatial Planning Policy in Mediterranean Countries: Europeanization and Domestic Change. European Planning Studies. 13(2).
• METREX (2011). Metropolitan Dimension. The case for recognition of a Metropolitan Dimension to European Affairs. Glasgow. Available from:http://scholar.google.gr/scholar?=Metropolitan+Dimension.+The+case+for+recognition+of+a+Metro politan+Dimension+to+European+Affairs-2011 (Accessed: 25/11/2014).
• Hall, P. and Pain K. (2006). The Polycentric Metropolis: learning from mega- city regions in Europe. London: Earthscan.
• Lalenis, K. Kalergis, D. Tosics, I. , Szemzo, H., Illes D. and Gertheis, A. (2010). Land use relationships in rural-urban regions. (June 2010). National Spatial Planning Policies and Governance Typology. 2(2). Available from:http://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=9&ved=0CFoQFjAI&url= http%3A%2F%2Fwww.plurel.net%2Fimages%2FD221.pdf&ei=PmIiVerFF8rcavqvgfgK&use=AFQj CNEM6Di9cd9yr3 g33DD0xdPx95oGQ&bvm=bv.89947451,d.d2s (Accessed: 20/01/2015).

• OECD (2012). Redifining 'Urban' A New Way to Measure Metropolitan Areas, OECD Publishing.
• OECD (2007). Madrid, Spain. OECD Territorial Reviews, OECD Publishing. Available from: www.oecd.org/publishing/corrigend. (Accessed: 25/05/2015).
• Provincia di Roma.(2010). Piano Territoriale Provinciale Generale - PTPG. (18/01/2010).Available from: http://ptpg.provincia.roma.it/default.asp?nPagina=relazione (Accessed: 02/03/2015).
• United Nations (2014). World Urbanization Prospects. The 2014 Revision. Department of Economic & Social Affairs. Available from: http://esa.un.org/unpd/wup/Highlights/WUP2014-Highlights.pdf (Accessed: 10/04/2015).