Ελεύθερος χρόνος και λιμναίο στοιχείο: σχέδιο branding της περιοχής λιμνών της Φλώρινας

#ΡΩΜΑ- ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ ΕΛΛΗ, Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης ΠΘ Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ: Χαρτογραφική Παραγωγή και Γεωγραφική Ανάλυση

Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την εξάπλωση του internet, την εύκολη πληροφόρηση και την παγκοσμιοποίηση, ο ανταγωνισμός για αναγνωρισιμότητα ανάμεσα στους διάφορους προορισμούς είναι παγκόσμιος και «σκληρός». Οι πόλεις και οι περιοχές δεν μπορούν να βασίζονται πλέον, μόνο στα πλαίσια και τις στρατηγικές του χωρικού σχεδιασμού, ώστε να διασφαλίσουν την ανταγωνιστικότητά τους. Πρέπει να προβάλλουν τα πλεονεκτήματα και τα χαρακτηριστικά που τις καθιστούν μοναδικές.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, όσον αφορά τόσο τον εγχώριο όσο και τον παγκόσμιο τουρισμό, είναι ιδιαίτερα δύσκολο για περιοχές που δεν μπορούν να προσφέρουν «ήλιο» και «θάλασσα» να γίνουν γνωστές και να αποτελέσουν μία δημοφιλή επιλογή για επίσκεψη. Η ηπειρωτική χώρα διαθέτει πολλές πτυχές και πολλά ενδιαφέροντα μέρη και δραστηριότητες που μπορούν να προσελκύσουν τον επισκέπτη. Χρειάζεται, όμως η κατάλληλη διαχείριση, ώστε αυτά να καταστούν γνωστά και αναγνωρίσιμα.

Οι περιοχές που διαθέτουν φυσικό, πολιτιστικό και ιστορικό πλούτο, έχουν τη δυνατότητα να προσελκύσουν τουρισμό και να επωφεληθούν οικονομικά από τις δραστηριότητες που αυτός συνεπάγεται. Οι δημοτικές αρχές αντιλαμβανόμενες το γεγονός αυτό, ψάχνουν τρόπους ώστε να δημιουργήσουν ή να ενισχύσουν την ταυτότητα του τόπου, θέτοντας και απαντώντας τα εξής ερωτήματα: 

«ποιοι είμαστε, ως προορισμός;», «ποια είναι η επιθυμητή ταυτότητα;» και «ποια είναι η αγορά στόχος;».

Η υπάρχουσα οικονομική κατάσταση που διανύει η χώρα καθιστά αναγκαία την επανεκτίμηση των, μέχρι σήμερα, επιλογών στον τομέα του τουρισμού. Μέσα από το πρίσμα της οικονομικής κρίσης, ο μαζικός τουρισμός επιλέγεται ως εύκολη λύση με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του αγαθού που έχει να προσφέρει η χώρα. Λύση στο τέλμα αυτό μπορεί ίσως να δοθεί μέσω του εναλλακτικού τουριστικού προτύπου. Ο εναλλακτικός τουρισμός μπορεί να επεκτείνει την περίοδο επισκεψιμότητας, αλλά κυρίως για να δείξει έναν άλλο πιο υγιή τρόπο τουριστικής αξιοποίησης και παράλληλα να ανακουφίσει τη χώρα από τις οδυνηρές συνέπειες του μαζικού και φθηνού τουρισμού.

Η περιοχή μελέτης με την οποία καταπιάνεται το παρόν άρθρο, είναι η περιοχή λιμνών της Περιφερειακής Ενότητας της Φλώρινας. Περιλαμβάνει έξι λίμνες και αποτελεί παραμεθόριο περιοχή γειτονεύοντας με την Αλβανία και την Π.Γ.Γ.Μ. Αποτελεί πρόκληση για το branding προορισμού, διότι παρά τη μοναδική φυσική της ομορφιά, δεν είναι γνωστή και η ταυτότητά της είναι αποπροσανατολισμένη, προσελκύοντας επισκέπτες μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες, λόγω των χιονοδρομικών κέντρων που διαθέτει.

Τα βήματα που ακολουθήθηκαν για την εκπόνηση του άρθρου περιλαμβάνουν α) την αποσαφήνιση των εννοιών, όπως ο «Ελεύθερος Χρόνος», το «Μάρκετινγκ», το «Branding» και ο «Εναλλακτικός Τουρισμός», β) τη διερεύνηση της υπάρχουσας κατάστασης στην μελετώμενη περιοχή, γ) την Έρευνα Πεδίου που σφυγμομετρεί τις απόψεις των κατοίκων, των επισκεπτών και των επιχειρήσεων της περιοχής των λιμνών σχετικά με το αγαθό που συναποτελούν, δ) την Ανάλυση SWOT και ε) τη δημιουργία, περιγραφή και ανάπτυξη της Ταυτότητας του Τόπου.

1. Θεωρητικό υπόβαθρο

1.1 Ελεύθερος χρόνος

Η διατύπωση ενός ορισμού για τον ελεύθερο χρόνο είναι δύσκολη. Προσδιορίζεται όμως από κάποιες έννοιες δορυφόρους όπως είναι η συμπεριφορά, οι δραστηριότητες αναψυχής και κάποιο χρονικό διάστημα εντός της ημέρας (Horna, 1994· Stokowski, 1994). Θα μπορούσε κανείς να πει, ότι ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί το αντίθετου του χρόνου εργασίας. Είναι ο χρόνος που το άτομο μπορεί να αξιοποιήσει δημιουργικά με οποιονδήποτε τρόπο θέλει για τον εαυτό του. Συνεπώς είναι ο χρόνος της ημέρας που το άτομο μπορεί να είναι ο εαυτός του χωρίς να χρειάζεται να μπαίνει σε καλούπια όπως αυτά που προστάζει η δουλειά του (Hill, 2002).

Καταλήγοντας στον ορισμό που χρησιμοποιεί το παρόν άρθρο, ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι απλά το αντίθετο της εργασίας. Περιορίζεται, ουσιαστικά, στις ώρες που απομένουν στο άτομο για να τις διαχειριστεί όπως θέλει (συνήθως μέσα από δραστηριότητες), όταν ικανοποιήσει όλες τις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ανάγκες του (Δέφνερ, 1999/2006). Εξαίρεση βεβαίως στον κανόνα αυτό αποτελεί ο μη εργάσιμος χρόνος που απομένει στους ανέργους και τους συνταξιούχους, καθώς δεν αποτελεί επιλογή τους (Hill, 2002).

Άλλες έννοιες που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον ελεύθερο χρόνο είναι η «σχόλη» και ο «τουρισμός». Αν και προσομοιάζουν, φαίνεται να υφίσταται μια διαφοροποίηση ανάμεσά τους, που αφορά το γεγονός ότι ο τουρισμός χρειάζεται έναν μηχανισμό στήριξης που να βασίζεται στο στρατηγικό σχεδιασμό, σε αντίθεση με τη σχόλη. Η «απόδραση» από τη ρουτίνα της τετριμμένης καθημερινότητας είναι άλλη μία έννοια που συνδέεται με τον ελεύθερο χρόνο. Το άτομο επιδιώκει να ξεφύγει από πράγματα γνωστά και από τους αγχωτικούς ρυθμούς της γραφειοκρατικής σύγχρονης ζωής, κατά το χρόνο αυτό. Η απόδραση συνδέεται επίσης με την αναζήτηση της «αυθεντικότητας» του κάθε προορισμού (Harris, 2011 ).

Αντικειμενικός στόχος του σχεδιασμού για τον ελεύθερο χρόνο είναι η κάλυψη των αναγκών των κατοίκων και των επισκεπτών για δραστηριότητες σχόλης και η κοινωνική ευημερία. Οι δραστηριότητες που διευκολύνει ο σχεδιασμός είναι πολλές φορές αθλητικές, σε μια προσπάθεια επίτευξης της ρήσης «νους υγιής εν σώματι υγιεί» (Hill, 2002). Οι αναπλάσεις που συνδέονται με τον ελεύθερο χρόνο είναι η έκφραση του πολεοδομικού σχεδιασμού στο χώρο, που διευκολύνει την κατανάλωση των δύο αυτών αγαθών, του χώρου και του χρόνου. Εφόσον γίνεται λόγος για κατανάλωση χώρου και για πρακτικές που την τροφοδοτούν, γίνεται σαφές ότι έχει αναπτυχθεί μια συλλογική προβληματική για την εξεύρεση βέλτιστων πρακτικών που θα καθιστούν το χώρο επιλέξιμο και άρα θα αυξάνουν το κέρδος της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου (Συρακούλης, 2009).

1.2 Εναλλακτικός τουρισμός

Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού αποτελούν υποσύνολο των ειδικών μορφών και χαρακτηρίζονται από ένα βασικό κίνητρο το οποίο τροφοδοτεί τη ζήτηση και έχει συνήθως να κάνει με την επιθυμία του τουρίστα για γνωριμία με τη φύση και την τοπική παράδοση, καθώς και με την αγάπη για τον αθλητισμό και την περιήγηση.

«Ως «εναλλακτικός τουρισμός» ορίζεται ο τουρισμός που διαφέρει κατά περίπτωση από το κυρίαρχο μοντέλο μαζικού τουρισμού ως προς τους πόρους που αξιοποιεί, το βαθμό χωρικής συγκέντρωσης, τον τρόπο και το χώρο διάθεσης του καθώς και τη χρονική περίοδο ανάπτυξης του» (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2008). Αποτελεί αποκεντρωτικό εργαλείο και μπορεί να ειπωθεί ότι το μοντέλο ανάπτυξης επιδιώκει την ισορροπία μεταξύ οικονομίας, περιβάλλοντος και κοινωνίας. Οι διαφορετικές εναλλακτικές μορφές τουρισμού ενδείκνυνται για οργάνωση σε πλέγμα διαφορετικού τύπου δραστηριοτήτων. Συνδυάζονται εύκολα, ανάλογα με τους πόρους που διαθέτει ένας τόπος, και μπορούν να λειτουργήσουν επικουρικά μεταξύ τους (Κοκκώσης κ.ά., 2011). Επιπλέον, βοηθά τη διεύρυνση του τουριστικού προϊόντος μιας περιοχής, λειτουργεί συμπληρωματικά και υποστηρικτικά προς τον μαζικό τουρισμό, διαχέοντας την τουριστική δραστηριότητα στην ενδοχώρα και επιμηκύνοντας την περίοδο επισκεψιμότητας, καθιστώντας ικανές όλες τις εποχές του χρόνου.

Η χώρα μας πάσχει από τα αποτελέσματα της χρόνιας εκμετάλλευσης της από τον μαζικό τουρισμό. Ίσως για την Ελλάδα ο εναλλακτικός τουρισμός να αποτελεί πλέον αναγκαιότητα, όχι μόνο για να επεκτείνει την περίοδο επισκεψιμότητας, αλλά κυρίως για να δείξει έναν άλλο πιο υγιή τρόπο τουριστικής αξιοποίησης και παράλληλα να ανακουφίσει τη χώρα από τις οδυνηρές συνέπειες του μαζικού και φθηνού τουρισμού.

1.3 Μάρκετινγκ του τόπου

Το Μάρκετινγκ του Τόπου είναι η επιστήμη που σαν κύριο στόχο έχει την απάντηση τριών βασικών ερωτημάτων που αφορούν την εικόνα και την ταυτότητα ενός τόπου, μιας περιοχής ή μιας πόλης σύμφωνα με τον Morrison: α) Σε ποιο σημείο βρίσκεται ο τόπος τώρα, β) Ποιο είναι το επιθυμητό, και γ) Με ποιους τρόπους θα πραγματοποιηθεί.

Κάθε τόπος, ανάλογα με τα οικονομικά, κοινωνικά, γεωμορφολογικά και ιστορικά χαρακτηριστικά που διαθέτει αποκτά μία ή περισσότερες ταυτότητες. Όσο πιο ιδιαίτερη είναι αυτή η ταυτότητα τόσο μοναδικό καθιστά τον τόπο, που με τα κατάλληλα εργαλεία προβολής της μπορεί να του προσδώσει μεγάλη ελκυστικότητα (Δέφνερ κ.ά., 2006). Ένα σχέδιο μάρκετινγκ μπορεί να διαχειριστεί και να αναδιαμορφώσει την υπάρχουσα και μη λειτουργική ταυτότητα του τόπου, δίνοντάς της πιο πλούσια χαρακτηριστικά και αναδεικνύοντας την, ή προβάλλοντάς την από μια πιο κατάλληλη οπτική γωνία (Morgan κ.ά., 2002).

Το Μάρκετινγκ του Τόπου αποσκοπεί στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και γενικότερα στην αναβάθμιση του τόπου. Το βασικό εργαλείο του συγκεκριμένου τομέα είναι το Σχέδιο Μάρκετινγκ Πόλης (ΣΜΠ) (Δέφνερ κ.ά., 2006). Το Μάρκετινγκ πόλεων είναι ίσως υποσύνολο του όρου Μάρκετινγκ Προορισμού.

Ο στρατηγικός σχεδιασμός προάγει κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες που θα ωφελήσουν την περιοχή και το place marketing τον συμπληρώνει -δεν τον υποκαθιστά-αναπτύσσοντας και υλοποιώντας την εικόνα η οποία ανταποκρίνεται στους στόχους και σκοπούς του σχεδιασμού (Moilanen κ.ά., 2009).

Το αν θα είναι επιτυχημένο το μάρκετινγκ του τόπου έγκειται από τη μια στην επίτευξη των αναπτυξιακών στόχων που τίθενται και από την άλλη στο αν ικανοποιούνται οι κάτοικοι και οι επιχειρήσεις του τόπου από τον τρόπο προβολής και «κατανάλωσης» του, καθώς και από το αν εκπληρώνονται οι προσδοκίες των επισκεπτών (Kotler, 1994).

1.4 Branding του τόπου

Οι λέξεις οι οποίες πλησιάζουν περισσότερο στην ερμηνεία του branding στην ελληνική μέσα από τη βιβλιογραφία είναι οι: «εικόνα» και «ταυτότητα» του αγαθού. Ο όρος Brand περιγράφει ένα αγαθό συνοδευόμενο από το όνομα και την ταυτότητά του, δηλαδή τη φήμη που το συνοδεύει (Anholt,2007). Το αγαθό του τόπου και άρα η εικόνα του, είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού των αγαθών, υπηρεσιών και φυσικών χαρακτηριστικών ενός τόπου (Moilanen κ.ά., 2009).

Η εικόνα είναι στην ουσία το ίδιο με τη φήμη. Είναι η άποψη που επικρατεί για κάτι στο μυαλό του καταναλωτή-τουρίστα. Είναι το πλαίσιο -θετικό ή αρνητικό- μέσα στο οποίο το μήνυμα μεταδίδεται στον καταναλωτή και είναι αυτό που καθορίζει την προδιάθεση του (Anholt,2007). Η ταυτότητα είναι το απόσταγμα των χαρακτηριστικών ενός αγαθού που το διαφοροποιούν και δημιουργούν την αίσθηση μιας υπόσχεσης μέσα από κάποια προβαλλόμενα θέλγητρα. Όσον αφορά το αγαθό του τόπου, εκθειάζει χαρακτηριστικά που ο επισκέπτης θα βιώσει, κάνοντας επίκληση στο συναίσθημα (Moilanen κ.ά., 2009).

Παραφράζοντας και αναπροσαρμόζοντας τον ορισμό της Kolb (2006) για την Ταυτότητα της πόλης (City Branding) ο μελετητής της παρούσας εργασίας ορίζει την Ταυτότητα του Τόπου -ή όπως χρησιμοποιείται και παρακάτω, Branding του Τόπου- ως τη διαδικασία μέσω της οποίας δημιουργείται ένα σλόγκαν και ένα λογότυπο τα οποία εγκολπώνουν μέσα σε μια φράση και μια εικόνα αντίστοιχα αυτό που αντιπροσωπεύει και που έχει να δείξει ένας τόπος. Στόχος είναι πάντα η πρωτοτυπία που θα καταστήσει τα αποτελέσματα του branding άξια προσοχής.

Η ερώτηση που πρωταρχικά θέτει το Place Branding είναι: «Ποιοι είμαστε ως προορισμός». Βασικό της όλης διαδικασίας είναι η εκπλήρωση της υπόσχεσης που τίθεται από την προβαλλόμενη ταυτότητα κατά τη διάρκεια της επίσκεψης (Moilanen κ.ά., 2009).

Πρωταρχικός σκοπός του Brand είναι η εικόνα που έχουν οι stake holders, δηλαδή οι άμεσα ενδιαφερόμενοι της τοπικής κοινωνίας. Είναι σημαντικό ο τοπικός πληθυσμός να αγαπά, να εκτιμά και να νιώθει υπερήφανος για τον τόπο του γιατί αυτός είναι ο καλύτερος πρεσβευτής και διαφημιστής του (Anholt, 2007). Γι αυτό στόχος του Place branding είναι το εξωτερικό κοινό -δηλαδή οι καταναλωτές- και το εσωτερικό κοινό- οι κάτοικοι και οι υπεύθυνοι και εργαζόμενοι των, σχετικών με την προβολή του τόπου, επιχειρήσεων και οργανισμών (Moilanen κ.ά., 2009).

Η διαδικασία του Branding ξεκινά αφού επιλεγεί η επιθυμητή ταυτότητα η οποία θα διαθέτει τα στοιχεία που θα κάνουν την περιοχή να ξεχωρίσει από τις ανταγωνιστικές της. Για την πλήρη ανάπτυξη και καθιέρωση του Brand ενός τόπου απαιτούνται 5 με 10 χρόνια. Εργαλεία του branding είναι το Όνομα της πόλης ή του τόπου, το Slogan και/ή το Θέμα που δίνει πληροφορίες για τις δραστηριότητες που προσφέρει ο τόπος, τα Σύμβολα -όπως το λογότυπο, οι γνωστές προσωπικότητες που έδρασαν ή δρουν στην περιοχή και τα σημεία ενδιαφέροντος του τόπου (landmarks)- και τα Γεγονότα (πολιτιστικά κυρίως, φεστιβάλ κ.ά.) και Αθλήματα (εκδηλώσεις, αγώνες, δραστηριότητες).

Είναι γνωστό ότι όλα τα αγαθά επηρεάζονται από τις εξωτερικές αλλαγές και τα τεκταινόμενα (Morgan κ.ά., 2002). Συνεπώς, ένας ακόμα κύριος λόγος ύπαρξης και ανάπτυξης Ταυτότητας/Brand για τις πόλεις και τις περιοχές της Ελλάδας είναι η αρνητική διαφήμιση που δέχεται συνολικά η χώρα, λόγω της δυσχερούς οικονομικής συγκυρίας. Ένα ισχυρό και σταθερό brand μπορεί να αντιπαρέλθει τις μη θετικές εντυπώσεις που προκαλούν τα ΜΜΕ.

2.     Μελέτη περίπτωσης, οι λίμνες της ΠΕ Φλώρινας

2.1 Ανάλυση περιοχής μελέτης

Η Περιφερειακή Ενότητα της Φλώρινας βρίσκεται στη Δυτική Μακεδονία. Η Φλώρινα είναι η δεύτερη σε μέγεθος περιφερειακή ενότητα της Δυτικής Μακεδονίας και έχει επίσης τη δεύτερη θέση όσον αφορά την αραιή κατανομή του πληθυσμού (ΑΝΚΟ, 2011). Πρόκειται για μια ως επί το πλείστον ορεινή ΠΕ, καθώς το 74% της έκτασής της αποτελείται από ορεινές και ημιορεινές εκτάσεις, ενώ οι δύο πεδιάδες της βρίσκονται στις περιοχές της Φλώρινας και του Αμυνταίου και διαθέτουν πλούτο σε κοιτάσματα λιγνίτη (Δ. Αμυνταίου, 2012).

Σημαντικό χαρακτηριστικό της ΠΕ είναι η γειτνίασή της με τις χώρες Π.Γ.Δ.Μ. και Αλβανίας, γεγονός που αφενός την καθιστά πύλη της Ελλάδας στα Βαλκάνια και την Ευρώπη (Εγνατία, κάθετοι άξονες) και αφετέρου την κατατάσσει στις παραμεθόριες περιοχές. Η παραμεθόριος αυτή περιφερειακή ενότητα είναι εξ ορισμού μια ζώνη μεταβατική η οποία μπορεί να δεχτεί και να αφομοιώσει πολιτιστικές επιρροές και από τις τρείς χώρες που ενώνονται γύρω από τα σύνορά της, καθιστώντας την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ως προορισμό. Συνορεύει επίσης με τις περιφερειακές ενότητες Πέλλας, Κοζάνης και Καστοριάς.

Αναφορικά με τα Δημογραφικά στοιχεία της Περιφερειακής Ενότητας ο μόνιμος πληθυσμός της το έτος 2001 ήταν 54.109 άτομα εκ των οποίων 27.534 ήταν άρρενες και 26.575 θήλεις. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για το 2011 το σύνολο του πληθυσμού της ΠΕ μειώθηκε στους 51.080 κατοίκους, εκ των οποίων 25.260 είναι άνδρες και 25.820 γυναίκες. Σύμφωνα με στοιχεία του 2007 το κατά κεφαλή ΑΕΠ της ΠΕ Φλώρινας ήταν 14.847 €. Σε σύγκριση με τα εθνικά δεδομένα ήταν το χαμηλότερο υπαρκτό φτάνοντας το 73,6% του μέσου όρου της χώρας (ΑΝΚΟ, 2011). Το ΑΕΠ της περιφερειακής ενότητας μοιράζεται ανισομερώς στους τρεις τομείς παραγωγής με τον πρωτογενή τομέα να κατέχει το 14.3%, τον τομέα της μεταποίησης το 30,5% και τον τριτογενή τομέα το 55,2%, ποσοστό το οποίο κρίνεται ότι οφείλεται ως επί το πλείστον στη λειτουργία της ΔΕΗ.

Όσον αφορά το δυναμικό της ΠΕ Φλώρινας σε τουριστική υποδομή, στοιχεία του 2010 δείχνουν 1.298 καταγεγραμμένες κλίνες σε ξενοδοχεία και καταλύματα. Αξίζει, επιπρόσθετα να σημειωθεί η ύπαρξη και λειτουργία του Χιονοδρομικού Κέντρου Βίγλας - Πισοδερίου (ΑΝΚΟ, 2011 ), καθώς και αγροτουριστικών καταλυμάτων κοντά στις λίμνες των Πρεσπών (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2003).

Η Μεγάλη Πρέσπα βρίσκεται στο τριεθνές σημείο που σμίγουν με την Ελλάδα η Αλβανία και η ΠΓΔΜ. Στην Ελλάδα ανήκει ένα κομμάτι της έκτασης 40τ.χλμ. Στην Ελληνική πλευρά της λίμνης ο οικισμός που είναι χτισμένος παρόχθια είναι οι Ψαράδες. Η Μικρή Πρέσπα βρίσκεται πλησίον της Μεγάλης. Μικρό κομμάτι της Μικρής Πρέσπας στο νότιο τμήμα καταλήγει στην Αλβανία. Οι οικισμοί που βρίσκονται στις όχθες της είναι η Μικρολίμνη, η Πύλη και ο Άγιος Αχίλλειος, ο οποίος τοποθετείται στο ομώνυμο νησάκι. Οι λίμνες των Πρεσπών επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω μικρού ισθμού (Δήμος Φλώρινας, 2013).

Οι λίμνες Ζάζαρη- Χειμαδίτιδα- Βεγορίτιδα και Πετρών, σχηματίζουν ένα ενιαίο σύμπλεγμα που επικοινωνεί υπέργεια και υπόγεια. Η λίμνη Βεγορίτιδα ανήκει σε δύο ΠΕ: Φλώρινας και Πέλλας και επακόλουθα στους καλλικρατικούς Δήμους Αμυνταίου και Έδεσσας. Βρίσκεται χαμηλότερα από τις τέσσερις λίμνες του συμπλέγματος, είναι όμως δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια η ακριβής έκτασή της, καθώς ο όγκος της μεταβάλλεται εύκολα εξαιτίας της δραστηριότητας της ΔΕΗ. Οι οικισμοί που βρίσκονται στις όχθες της είναι ο Άγιος Παντελεήμονας, η Άρνισσα και η Περαία. Η λίμνη των Πετρών «απλώνεται» νοτιοδυτικά της Βεγορίτιδας και συνδέεται με αυτή μέσω σήραγγας. Έχει έκταση 12,4τ.χλμ. και χαρακτηριστικό της είναι η ζώνη με τα αμπέλια που την περιβάλει (Δ. Αμυνταίου, 2012· Δήμος Αμυνταίου, 2013). Το μοναδικό παραλίμνιο χωριό της λίμνης αυτής είναι οι Πέτρες, από τις οποίες προέρχεται η ονομασία της.

Οι Ζάζαρη και Χειμαδίτιδα μπορούν να χαρακτηριστούν «αδερφές» λίμνες. Η πρώτη είναι η μικρότερη, με μόλις 2τ.χλμ. εμβαδόν και διαθέτει ένα παρόχθιο χωριό, το Λιμνοχώρι. Δεύτερη έχει έκταση 10,8τ.χλμ. και βρίσκεται νοτιοανατολικά της Ζάζαρης. Χαρακτηριστικό της είναι η μεγάλη έκταση καλαμιώνων που διαθέτει, η οποία διανθίζει το οικοσύστημά της με τους οργανισμούς που φιλοξενεί (Δ. Αμυνταίου, 2012· Δήμος Αμυνταίου, 2013).

Όλες οι λίμνες αποτελούν φυσικούς οικοτόπους μεγάλης περιβαλλοντικής αξίας, καθώς φιλοξενούν σημαντικό αριθμό υδρόβιων και αερόβιων οργανισμών. Οι πιο σημαντικές είναι οι Πρέσπες γεγονός που επιβεβαιώνεται από τις Ζώνες εθνικής Προστασίας που έχουν θεσπιστεί γι αυτές. Οι υπόλοιπες λίμνες δεν είναι τόσο σημαντικές ως προς την αξία τους ως υδροβιότοποι και αυτό συνηγορεί στο ότι είναι εκτεθειμένες σε περισσότερους κινδύνους απ'ότι οι Πρέσπες. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει εν συντομία τις συνθήκες προστασίας που ισχύουν για κάθε λίμνη.

Η περιοχή μελέτης είναι μειονεκτική λόγω υψομέτρου και προσβασιμότητας. Διαθέτει αξιόλογους πόρους, όμως δεν υπάρχει η υποδομή και η οργάνωση που θα έπρεπε, για να αναδείξει τον τουρισμό σε κινητήριο δύναμη της τοπικής οικονομίας. Δεν υφίσταται επαρκής δικτύωση καθώς η οδική σύνδεση είναι φτωχής ποιότητας και δεν υπάρχουν συνδυασμένες μεταφορές. Ο δημόσιος χώρος είναι μάλλον υποβαθμισμένος, προδίδοντας μια φτωχή και ίσως εγκαταλειμμένη ύπαιθρο.

Δεν υφίσταται ικανοποιητική διαφημιστική προβολή της περιοχής. Παρόλα αυτά υφίστανται πολλά τοπικά φεστιβάλ και γιορτές της τοπικής κουζίνας, γεγονός που αποτελεί ένδειξη ότι γίνεται προσπάθεια από τους κατοίκους και επιχειρηματίες της περιοχής για επικοινωνία του αγαθού του τόπου προς τα έξω. Ο τουρισμός που συνδέεται με τις λίμνες και ήδη υφίσταται αφορά κυρίως τον Εθνικό Δρυμό των Πρεσπών και κατατάσσεται στον οικοτουρισμό (Δήμος Πρεσπών, 2013).

Τέλος, η διερεύνηση των διατάξεων του υπερκείμενου σχεδιασμού επιτρέπει την εξαγωγή του συμπεράσματος ότι ο ορεινός και χειμερινός τουρισμός της περιοχής της Δυτικής Μακεδονίας χρήζει ενίσχυσης μέσω άλλων μορφών εναλλακτικού τουρισμού για τη δημιουργία ενός ικανού προτύπου μέσω και της παράλληλης προβολής της περιοχής (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007). Φαίνεται επίσης να προωθούνται οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού στην περιοχή μελέτης, ενώ στο πλαίσιο της αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής οι λίμνες αποτελούν προτεραιότητα και εφαλτήριο για την ανάπτυξή της μέσα από τον εναλλακτικό τουρισμό (ΑΝΚΟ, 2011).

3.     Σχεδιασμός 

3.1 Έρευνα Πεδίου

Κεντρικός κορμός της ταυτότητας είναι η συνιστώσα των γνωμών όλων των συνδαιτυμόνων ενός τόπου (Moilanen κ.ά., 2009). Για το λόγο αυτό τα ερωτηματολόγια, τα οποία μοιράστηκαν στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας πεδίου είναι τριών ειδών και ως εκ τούτου αναφέρονταν σε διαφορετικά target groups: Κάτοικοι, Επισκέπτες και Επιχειρήσεις. Η έρευνα διεξήχθη στις εκπνοές του έτους 2012, Η μεθοδολογία1 που ακολουθήθηκε είναι η εξής:

Κάτοικοι: Όσον αφορά τους κατοίκους, το ερώτημα που ανέκυψε στην αρχή της έρευνας ήταν, ποιο κοινό θα ήταν το κατάλληλο ώστε να υπάρξει ομοιογένεια και να δοθούν αντικειμενικές απαντήσεις. Κρίθηκε ότι τα αντικείμενα της έρευνας θα έπρεπε να είναι άτομα που κατοικούν σε ακτίνα 10 λεπτών χρονο-απόστασης (με Ι.Χ.) από το υδάτινο στοιχείο. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν τη διέξοδο της λίμνης στον ελεύθερό τους χρόνο. Αποκλείστηκαν όσοι ζουν σε άμεση γειτνίαση με τις λίμνες διότι περνούν ακούσια χρόνο στις λίμνες. Οι οικισμοί και ο αριθμός των ερωτηματολογίων που χρειάζεται να συλλεχθεί από κάθε οικισμό για τη δημιουργία δείγματος 200 ατόμων φαίνεται παρακάτω:

Επισκέπτες: Μέσα από τα ερωτηματολόγια των επισκεπτών γίνεται προσπάθεια αναγνώρισης του «καταναλωτή» και των «θέλω» του, ώστε να εξαρθούν συμπεράσματα για το τι μπορεί να κάνει το σχέδιο branding για να ανταποκριθεί και να βελτιώσει την εικόνα του τόπου. (Moilanen κ.ά.,2009) Τα ερωτηματολόγια των επισκεπτών αποφασίστηκε να μοιραστούν σε άτομα που βρέθηκαν σε ξενοδοχεία, εστιατόρια και καφετέριες που βρίσκονται παραπλεύρως των λιμνών. Το σύνολο των ερωτηματολογίων ανέρχεται στα 191, εκ των οποίων τα 101 μοιράστηκαν επί τόπου κατά την περίοδο των διακοπών των Χριστουγέννων του έτους 2012-13, ενώ τα υπόλοιπα συμπληρώθηκαν on line από φοιτητές και καθηγητές του πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μετά από την αποστολή συλλογικού e-mail. Τα ερωτηματολόγια των επισκεπτών μοιράστηκαν στα παραλίμνια χωριά: Ψαράδες, Άγιος Αχίλλειος, Μικρολίμνη, Πύλη, Λιμνοχώρι, Πέτρες και Άγιος Παντελεήμων.

Επιχειρήσεις: Το ερωτηματολόγιο αυτό έχει ως σκοπό να διερευνήσει τις γνώμες των επιχειρηματιών όσον αφορά την ανάδειξη των λιμνών. Οι επιχειρήσεις είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του branding καθώς η εικόνα του τόπου και η εικόνα των επιχειρήσεων είναι αλληλοσυμπληρούμενες. Επιλέχθηκαν όλες οι επιχειρήσεις που βρίσκονται στους παραλίμνιους οικισμούς και άρα έχουν τη μεγαλύτερη σχέση με τις λίμνες και επωφελούνται από αυτές για να κερδίσουν την πελατεία τους. Πρόκειται κυρίως για επιχειρήσεις εστίασης και διαμονής. Επίσης συμπεριλαμβάνονται επιχειρήσεις που εμπορεύονται τοπικά προϊόντα, και επιχειρήσεις που προσφέρουν οργανωμένες περιηγήσεις (βαρκάδα, βόλτα με άλογα και ποδήλατα). Τα ερωτηματολόγια των επιχειρήσεων προέρχονται από τα παραλίμνια χωριά: Ψαράδες, Άγιος Αχίλλειος, Μικρολίμνη, Λιμνοχώρι και Άγιος Παντελεήμων.

3.2 Αποτελέσματα έρευνας πεδίου

Παρακάτω εξετάζονται οι κυριότερες από τις δοθείσες προς συμπλήρωση ερωτήσεις, αναφορικά με την ταυτότητα και τη φήμη του τόπου.

- «Ποιες λίμνες γνωρίζετε;»: Το παρακάτω διάγραμμα καθιστά σαφές ότι γνωστές από το ευρύ κοινό είναι οι λίμνες των Πρεσπών, συγκεντρώνοντας ποσοστό ίσο με 95,29% και η Βεγορίτιδα με ποσοστό 84,82%. Οι υπόλοιπες τρεις λίμνες είναι γνωστές περίπου από το 1/3 του δείγματος των επισκεπτών, γεγονός που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής για ένα επικείμενο σχέδιο branding.

- «Ποιες λίμνες επισκεφτήκατε;»: Τα ηνία κρατάει η Μικρή Πρέσπα με 70,16% του δείγματος να την έχει επισκεφτεί. Το 65,45% επισκέφτηκε τη Μεγάλη Πρέσπα και το 48,69% τη Βεγορίτιδα. Οι υπόλοιπες λίμνες κατέχουν χαμηλότερα ποσοστά. Συνολικά, μπορεί να ειπωθεί ότι μόνο το 11,52% των ερωτώμενων επισκέφτηκε όλες τις λίμνες.

- «Τι δραστηριότητες κάνετε ή κάνατε στις λίμνες;»: Το παρακάτω διάγραμμα δείχνει ότι η πλειοψηφία τόσο των 167 κατοίκων, όσο και των 191 τουριστών επιλέγει κυρίως τον καφέ, το φαγητό και την πεζοπορία από τις δοθείσες δραστηριότητες. Παρατηρείται όμως ότι οι επισκέπτες επιλέγουν σε μεγαλύτερο βαθμό την «Παρακολούθηση της άγριας Πανίδας» και τη «Βόλτα με βάρκα». Αυτό οφείλεται στα κίνητρά που τους ωθούν να επισκεφθούν την περιοχή, που είναι η φυσιολατρία και η θέληση για περιήγηση.

- «Θεωρείτε την ύπαρξη των λιμνών για την περιοχή της Φλώρινας συγκριτικό της πλεονέκτημα; Αν ναι, γιατί;»: Θετικά απάντησε το 97% των κατοίκων, το 96,86% των επισκεπτών και το σύνολο των επιχειρήσεων. Οι ερωτώμενοι δικαιολόγησαν την απάντησή τους αξιολογώντας τα παρακάτω χαρακτηριστικά των λιμνών, σύμφωνα με την υπάρχουσα κατάσταση, με βάση μία κλίμακα πέντε βαθμίδων. Οι διαφοροποιήσεις των απαντήσεων των τριών ομάδων ερωτώμενων φαίνεται να είναι μικρές.

Το «Φυσικό Κάλλος» είναι αυτό που κρίνεται ότι συμβάλει περισσότερο από όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά.. Οι απαντήσεις των επιχειρήσεων διαφοροποιούνται από αυτές των άλλων δύο ομάδων για τις κατηγορίες «Παραγωγή τοπικών προϊόντων» και «Δυνατότητες για καφέ/φαγητό». Οι επιχειρηματίες αξιολογούν και τις δύο αυτές κατηγορίες θετικότερα.

«Ποια στοιχεία πιστεύετε ότι θα συμβάλλουν στο να καταστούν οι λίμνες Ιδιαίτερο Χαρακτηριστικό της Ταυτότητας της περιοχής;»: οι κάτοικοι κρίνουν ως σημαντικότερο στοιχείο τις «Πολιτιστικές Εκδηλώσεις» και οι επισκέπτες και οι επιχειρήσεις τα «Μονοπάτια». Από τις απαντήσεις τους εξάγεται το συμπέρασμα ότι θεωρούν όλες τις κατηγορίες της ερώτησης σημαντικές, με εξαίρεση τη νυχτερινή διασκέδαση, γεγονός που ίσως υποδεικνύει κάποια προτίμηση στο «εναλλακτικό» του αγαθού.

Διάγραμμα 3: Στοιχεία που θα συμβάλλουν στη δημιουργία Brand των λιμνών

Η συνισταμένη των παραπάνω συμπερασμάτων υποδεικνύει ίσως μια πραγματοποιήσιμη πολιτική που θα έχει στόχο την ανάδειξη του αγαθού μέσα από τη βελτίωση της προσφερόμενης διαμονής, της οργάνωσης του πλέγματος των μονοπατιών και διαδρομών (με τη δημιουργία ίσως καινούριων) και την καλύτερη οργάνωση και αύξηση των πολιτιστικών εκδηλώσεων που λαμβάνουν χώρα και σχετίζονται με τον παραλίμνιο χώρο.

Ανακεφαλαιώνοντας, παρόλο που παρατηρείται η τάση για επίσκεψη και χρήση των λιμνών από τους κατοίκους, για τον ελεύθερό τους χρόνο, η συχνότητα των επισκέψεων κρίνεται συνολικά χαμηλή, λαμβάνοντας υπόψη τη μικρή χρονοαπόσταση και τη γενικότερη έλλειψη πολλών εναλλακτικών μιας επαρχιακής περιοχής, χωρίς πολλές υποδομές. Σημαντική για την έρευνα είναι η εξέταση της παρούσας εικόνας της περιοχής λιμνών και του γιατί αυτή πρέπει να αλλάξει. Οι απαντήσεις των ερωτηματολογίων υποδεικνύουν ότι ο τόπος είναι γνωστός αλλά όχι ευρέως, ενώ πολλοί δεν γνωρίζουν ότι πρόκειται για σύμπλεγμα 6 λιμνών. Η εικόνα που έχουν οι επισκέπτες είναι θετική, αλλά μικρής εμβέλειας. Η φήμη της περιοχής μελέτης κρίνεται μάλλον «αδύναμη» καθώς ο τόπος συνολικά σημαίνει λίγα για όσους τον γνωρίζουν και υπάρχουν πολλές διαφορετικές γνώμες και εικόνες για αυτόν ανάλογα με τον ερωτώμενο.

3.3 Όραμα

Η γεωμορφολογία και η ιστορία του τόπου σημαδεύτηκε από τις λίμνες. Η τοπική ταυτότητα καθορίζεται από αυτές, δημιουργώντας μία εικόνα άξια προσοχής, διαχείρισης και προβολής. Το όραμα, λοιπόν, προσανατολίζεται στην οργάνωση της «εμπειρίας του τόπου» που θα καταστήσει την περιοχή λιμνών τουριστικά ανταγωνιστική. Τα κίνητρα επιλεξιμότητας και άρα επισκεψιμότητας των λιμνών είναι το ξεχωριστό φυσικό περιβάλλον και η φυσιολατρία, το πολιτιστικό απόθεμα και η άσκηση αθλημάτων σχετικών με το υδάτινο στοιχείο. Η αναγνώρισή τους οδηγεί στη σύλληψη του οράματος.

Το όραμα για την περιοχή των έξι λιμνών της Φλώρινας είναι να καταστούν γνωστός και επιλέξιμος οικοτουριστικός προορισμός. Το προϊόν που θα προσφέρει θα αποτελείται από το πλέγμα κάποιων εναλλακτικών μορφών τουρισμού, το οποίο θα έχει σαν κέντρο τον Οικοτουρισμό και θα υποστηρίζεται από τα "νήματα" του Ορεινού τουρισμού, του Αγροτουρισμού και του πολιτιστικού τουρισμού (ίσως και του αθλητικού και περιηγητικού σε μικρότερο βαθμό).

4.     Εφαρμογή: Δημιουργία και Υλοποίηση

4.1 Το Μοντέλο των 4Ps

Αγαθό (προϊόν): Το αγαθό που έχει να παρουσιάσει η περιφερειακή ενότητα της Φλώρινας είναι οικοτουριστικό και βασίζεται σε ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό της, τις έξι λίμνες της. Η θέση των λιμνών στο γεωγραφικό κάδρο της Φλώρινας έχει ενδιαφέρον και δημιουργεί ζεύγη λιμνών. Τα χαρακτηριστικά της Μεγάλης και της Μικρής Πρέσπας φαίνεται να εμφανίζουν ζεύγη αντιθέτων: ιστορία και υπερτοπικό (τριεθνές σημείο) vs φύση και τοπικό (Νησί Αγίου Αχιλλείου). Σχέση κυρίως συμπληρωματική υπάρχει ανάμεσα στις λίμνες Πετρών και Βεγορίτιδα: Διαθέτουν και οι δύο παραγωγή οινοπνευματωδών ποτών, και μέσω των δοξασιών για τη λίμνη φάντασμα και της ύπαρξης λειψάνων προϊστορικών οικισμών κινούνται μεταξύ του μύθου και της ιστορίας. Για τους λόγους αυτούς τα επιπλέον είδη εναλλακτικού τουρισμού που προτείνονται για τα δύο αυτά ζεύγη, είναι ο πολιτιστικός τουρισμός και ο αγροτουρισμός. Οι λίμνες Ζάζαρη και Χειμαδίτιδα αποτελούν ιδανικό καμβά για την άνθιση δραστηριοτήτων ορεινού και αθλητικού τουρισμού.

Τιμή: Η Τιμή (Price) αναφέρεται πρωταρχικά στην αξία της γης για κατοικία ή για εγκατάσταση επιχειρήσεων. Εξειδικεύεται, βέβαια, στις τιμές εστίασης και διαμονής, στις τιμές των μέσων μαζικής μεταφοράς και στο κόστος των διαφόρων δραστηριοτήτων που προσφέρονται από μια περιοχή. Είναι λοιπόν απαραίτητη η δημιουργία ενός οικονομικού «χάρτη» της περιοχής μελέτης. Επίσης χρήσιμος θα ήταν ένας αναλυτικός κατάλογος με τις τιμές των διαφόρων δραστηριοτήτων ορεινού και αθλητικού τουρισμού. Σημαντική κρίνεται εδώ η συνεννόηση μεταξύ των επιχειρηματιών για ίδιες τιμές και θεματικές κάρτες. Οι κάρτες αυτές προτείνεται να διαφοροποιούνται για τους κατοίκους, τους φοιτητές και τους ανέργους. Είναι σημαντικό να δημιουργηθεί μία μελέτη που να αναλύει τον προϋπολογισμό των εξόδων διαφήμισης. Η διαφήμιση του αγαθού πρόκειται να χρησιμοποιήσει ανέξοδες πηγές, όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το «youtube», με εξαίρεση την εκτύπωση και διανομή των φυλλαδίων. Επιπλέον κρίνεται ότι η σύνδεση και από κοινού οργάνωση των ήδη υπαρχόντων φορέων και κέντρων ενημέρωσης είναι υπόθεση στρατηγικού χαρακτήρα και δεν θα επιβαρύνει οικονομικά την περιοχή μελέτης.

Τόπος (κανάλια διανομής): Πρόκειται για τους φορείς και τους τόπους που θα προβάλλουν τον προορισμό με έμμεσο τρόπο. Εσωτερικά κανάλια διανομής θα μπορούσαν να δημιουργηθούν μεταξύ των κέντρων ενημέρωσης των τριών ζευγών λιμνών. Εξωτερικά κανάλια διανομής μπορούν να δημιουργηθούν με κέντρα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης της λίμνης της Καστοριάς και με τη λίμνη της Κοζάνης, με τον λιμναίο οικισμό της Καστοριάς, με τουριστικά γραφεία σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και με εθνικούς δρυμούς και φορείς διαχείρισης. Επιπλέον, πόλεις και δήμοι που συνδέονται με δεσμούς αδελφοποίησης με την περιοχή μελέτης και διεθνείς περιβαλλοντικοί οργανισμοί (όπως το Πολιτιστικό Τρίγωνο Πρεσπών) μπορούν να αποτελέσουν τα διακρατικά εξωτερικά κανάλια διανομής.

Προώθηση: Οι δύο συνισταμένες που συνθέτουν τη συνιστώσα της «προώθησης» είναι από τη μια η διαμόρφωση της εικόνας του προορισμού και από την άλλη η αποτελεσματική επικοινωνία και προβολή της εικόνας αυτής (Kotler κ.ά., 1999). Η συγκεκριμένη μελέτη προτείνει τη δημόσια διαφήμιση για την προβολή της περιοχής, τόσο σαν τουριστικό και επιχειρηματικό προορισμό, όσο και σαν περιοχή κατοικίας. Η υλοποίηση της προώθησης πρέπει να αποτελέσει αρμοδιότητα ενός συγκεκριμένου Φορέα. Προτείνεται για το λόγο αυτό η δημιουργία ενός «Γραφείου Προβολής» με εξειδικευμένο προσωπικό, που θα είναι υπεύθυνο για την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου, την παρακολούθησή του και την μελλοντική εξέλιξη και αναπροσαρμογή του.

Το Γραφείο Προβολής θα είναι ο συντονιστής των κέντρων ενημέρωσης και διαχείρισης των λιμνών και των info points, όσον αφορά τα θέματα μάρκετινγκ και διαφήμισης. Τα info points προτείνεται να ενσωματωθούν στους ήδη υπάρχοντες φορείς ενημέρωσης, οι οποίοι πλέον δεν θα έχουν μόνο περιβαλλοντική θεώρηση, αλλά και τουριστική. Το έντυπο υλικό που ο επισκέπτης θα μπορεί να προμηθευτεί από αυτά θα είναι: χάρτης της περιοχής λιμνών, θεματικοί χάρτες- διαγράμματα με τα αξιοθέατα πολιτισμού, τις αγροτουριστικές εγκαταστάσεις, τους αθλητικούς ομίλους και τα μονοπάτια. Επίσης, θα δίδονται φυλλάδια με το πρόγραμμα των εκδηλώσεων προς υλοποίηση ανάλογα με την εποχή.

Τελικό βήμα της διαδικασίας «Προώθησης» είναι η οργάνωση του Branding και της Διαφήμισης. Τα εργαλεία του Branding που χρησιμοποιούνται για την προβολή της εικόνας της περιοχής είναι το σλόγκαν, το λογότυπο, τα διαφημιστικά φυλλάδια και το βίντεο προώθησης. Τα εργαλεία της Διαφήμισης είναι τα μέσα ενημέρωσης και το διαδίκτυο ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να βοηθήσει τη μεταφορά και τη διανομή της πληροφορίας. Χρησιμοποιούνται για να καταστήσουν γνωστό τον προορισμό στις αγορές στόχους.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1)Σημειώνεται ότι υπήρξε πρόβλεψη για πιλοτική εφαρμογή των αρχικών ερωτηματολογίων. Επισημαίνεται ότι οι όροι «δείγμα» και «αντιπροσωπευτικό» χρησιμοποιούνται στο κεφάλαιο αυτό καταχρηστικά, καθώς δεν πρόκειται για αυστηρή δειγματοληπτική έρευνα. Τα ερωτηματολόγια δημιουργήθηκαν χωρίς την αρωγή κάποιου ειδικού στατιστικολόγου. Γι το λόγο αυτό η χρησιμότητά τους για το Σχέδιο Branding είναι συμβουλευτικού χαρακτήρα, καθώς τα αποτελέσματα είναι ενδεικτικά των απόψεων και των επιθυμιών των ατόμων που ζουν και επισκέπτονται την περιοχή.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

• Harris D. (2011) Ελεύθερος Χρόνος: Θεωρία και πράξη, Αθήνα: Πλέθρον (μετάφρ. Λαλιώτης Μ.) 
• ΑΝΚΟ (Αναπτυξιακή Δυτικής Μακεδονίας Α.Ε.) (2011), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας 2011-2014, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, Σεπτέμβριος 
• Δ. Αμυνταίου (2012) Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ), Β1 Φάση, Αμύνταιο, Ιούνιος 
• Δεφνερ Α, Μεταξάς Θ. (2006), Ταυτότητα, εικόνα και μάρκετινγκ των πόλεων: η περίπτωση της Νέας Ιωνίας στο νομό Μαγνησίας, στο Κοκκώσης Χ., Ψυχάρης Γ., Φώτης Γ., (επιμ.) Περιφερειακή επιστήμη και Πολιτική: Ελλάδα και Βαλκάνια, 7ο Εθνικό Συνέδριο του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Εταιρίας Περιφερειακής Επιστήμης, Αθήνα: Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης 
• Δέφνερ Α. (1999/2006) Σχεδιασμός για τον Ελεύθερο Χρόνο (Τουρισμός- Πολιτισμός- Αθλητισμός),Βόλος: ΤΜΧΠΠΑ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. 
• Κοκκώσης Χ., Τσιάρτας Π., Γκρίμπα Ελ. (2011) Ειδικές και εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού, Ζήτηση και προσφορά νέων προϊόντων τουρισμού, Εκδόσεις Κριτική ΑΕ 
• Συρακούλης Κ. (2009) Ο ελεύθερος χρόνος ως παράγοντας της οικονομίας και του σχεδιασμού των πόλεων: Συγκριτική έρευνα Λάρισας- Βόλου με χρήση ποσοτικών μεθόδων, Βόλος: ΤΜΧΠΠΑ,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
• ΥΠΕΧΩΔΕ (2003) (Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας & Δημοσίων Έργων) Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας, Αθήνα, Ιούλιος 
• ΥΠΕΧΩΔΕ (2007) Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Μακεδονίας- Θράκης 2007- 2013, Αθήνα, Σεπτέμβριος 
• ΥΠΕΧΩΔΕ (2008) Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό, Αθήνα, Σεπτέμβριος

Ξενόγλωσση

• Anholt S. (2007) Competitive Identity: the new brand management for nations, cities and regions, New York: Palgrave
• Hill J. (2002) Sport, Leisure & Culture in Twentieth-Century Britain, Palgrave
• Horna J. (1994) The study of Leisure: An introduction, Ontario: Oxford University Press.
• Kotler P. (1994) Marketing Management: Analysis, Planning, Implementation and Control, 8th edn,Prentice Hall International, Hemel Hempstead 
• Moilanen T. και Rainisto S. (2009) How to brand nations, cities and destinations : a planning book for place branding, Basingstoke, New York : Palgrave Macmillan 
• Morgan N., Pritchard A. (2002) Contextualizing destination branding, στο Morgan N., Pritchard A., Pride R. [επιμέλεια] (2002) Destination branding: creating the unique destination proposition, Oxford:Butterworth-Heinemann 
• Stokowski P. (1994) Leisure in Society: A Network Structural Perspective, London: Mansell

Διαδικτυακές πηγές

• Δήμος Αμυνταίου: http://www.amyntaio.gr/
• Δήμος Πρεσπών: http://www.prespes.gr/
• Δήμος Φλώρινας: http://www.cityoflorina.gr/
• Δημόσια Ανοιχτά Δεδομένα: http://geodata.gov.gr/geodata/
• Ελληνική Στατιστική Αρχή- ΕΛ.ΣΤΑΤ: http://www.statistics.gr