Συμπεράσματα έρευνας στο ΑΠΘ για τις αναγκαίες πρακτικές φεμινιστικού σχεδιασμού στον αστικό χώρο

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ , Ερευνητική Ομάδα Κοινωνικοχωρικών, Πολιτισμικών, Χαρτογραφικών Αναλύσεων και Σχεδιασμού - SPACE

Η Πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ μέσα από τα μάτια των φοιτητριών/ών της: Μία έρευνα για τις αναγκαίες πρακτικές φεμινιστικού σχεδιασμού

 

Οι έμφυλες διαστάσεις στον σχεδιασμό του δημόσιου χώρου αποτελούν ζητούμενο του Φεμινιστικού Χωρικού Σχεδιασμού. Το σχεδιαστικό πλαίσιο με φεμινιστικό χαρακτήρα αναδύεται σταδιακά, κατά τη διάρκεια εξέλιξης των φεμινιστικών κινημάτων και βρίσκει εφαρμογή σε παγκόσμια κλίμακα. 

Μεταξύ άλλων χαρακτηριστικό παράδειγμα υλοποίησης αποτελεί το πιλοτικό έργο ανασχεδιασμού της γειτονιάς Mariahilf το 2002 στη Βιέννη, με συμμετοχικές διαδικασίες και παρεμβάσεις έμφυλου χαρακτήρα που στόχευσαν στη βελτίωση της ποιότητας ζωής, πραγματοποιώντας μεταβολές στους δημόσιους χώρους (ασφαλείς διαβάσεις, προσβάσιμα σημεία συνάντησης, μείωση των αυτοκινήτων κ.α.). Επιπλέον, στην Ισπανία ορόσημο για τον σύγχρονο σχεδιασμό αποτέλεσαν οι Equal Saree, μία κολεκτίβα που αναπτύχθηκε στη Βαρκελώνη το 2010 και στόχευσε στη δημιουργία βιώσιμων, συμπεριληπτικών και φροντιστικών πόλεων (caring cities), μέσω συμμετοχικών διαδικασιών σχεδιασμού. Ένα από τα έργα τους αποτελεί το Mamifera, το οποίο είναι ένα ξύλινο κιόσκι θηλασμού που σχεδιάστηκε και τοποθετήθηκε στα πλαίσια του φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής Μοντέλων της Βαρκελώνης με σκοπό να προωθήσει, την εξοικείωση με την δημόσια εικόνα των διαδικασιών φροντίδας, που πραγματοποιούν στην καθημερινότητα τους οι γυναίκες, όπως ο θηλασμός. 

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται, επίσης σε διεθνή και εθνικά παραδείγματα, από το έργο της Col·lectiu Punt 6 στην Ισπανία και αντίστοιχα της Urbana στην Ελλάδα, που επικεντρώνονται στον συμμετοχικό σχεδιασμό με φεμινιστική κατεύθυνση.

Η  σύνδεση των έμφυλων αναγκών του ατόμου με τον χώρο, σε μια δυναμική αλληλεπίδραση     με το δημόσιο και ιδιωτικό χώρο  καθόρισε την έρευνα   διπλωματικής εργασίας στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ, από τις φοιτήτριες Αλεξίου Κατερίνα και Μπαλαμάτσια Ειρήνη, υπό την επίβλεψη του Αν. καθηγητή Κοινωνιολογίας Φραγκόπουλου Ιωάννη και των μελών της Ερευνητικής Ομάδας Space, Δ. Κουρκουρίδη, Μεταδιδακτορικού ερευνητή και της. Ε. Κωστάκη Υποψήφιας Διδακτορισας.   Η ανάγκη για την έμφυλη προοπτική στον (επανα) σχεδιασμό της πανεπιστημιούπολης του ΑΠΘ υπό το πρίσμα του φεμινιστικού χωρικού σχεδιασμού ήταν ο στόχος μας.

Από την βιβλιογραφική έρευνα έγινε αντιληπτό ότι ο χώρος δεν είναι ουδέτερος. Κατασκευάζεται κοινωνικά και αντανακλά εξουσιαστικές σχέσεις και πατριαρχικά πρότυπα. Το φύλο, ως κοινωνική κατασκευή διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στην βιωμένη εμπειρία του χώρου. Οι γυναίκες, οι ΛΟΑΤΚΙ+ και οι περισσότερες ευάλωτες ομάδες βιώνουν και αντιμετωπίζουν τον χώρο διαφορετικά, κυρίως με το αίσθημα της ανασφάλειας και του αποκλεισμού να καθορίζει την καθημερινότητά τους. Ο φεμινιστικός σχεδιασμός φέρνει στο επίκεντρο τον “από τα κάτω” συλλογικό σχεδιασμό, που καλύπτει τις ανάγκες και τις εμπειρίες των ατόμων, στοχεύει στην επανοικειοποίηση του δημόσιου χώρου και λαμβάνει υπόψη στοιχεία όπως η ποικιλομορφία των φύλων, η αλληλεγγύη, η συμπεριληπτικότητα και η φροντιστικότητα. 

Συγκεκριμένα, η διπλωματική εργασία, στο θεωρητικό υπόβαθρο της, έθεσε ως επίκεντρο τη φεμινιστική θεωρία και το φεμινιστικό χωρικό σχεδιασμό, με πυλώνες τις έννοιες της διαθεματικότητας, του gender mainstreaming και της φροντίδας. Η ερευνητική μεθοδολογία περιλάμβανε μεικτές μεθόδους ανάλυσης οι οποίες αποτελούνται από μια βιωματική περιήγηση στην πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ για την δημιουργία νοητικών χαρτών συναισθημάτων, την ποιοτική έρευνα ενδεκα ημι-κατευθυνόμενων συνεντευξεων (τεσσαρων σε ειδήμονες και επτα  σε φοιτητές) και την ποσοτική έρευνα με 400 ερωτηματολόγια, που διεξήχθησαν δια ζώσης σε ενεργές/ούς φοιτήτριες/ές του ΑΠΘ, με ισόποσα κατανεμημένο δείγμα ως προς το φύλο, με σκοπό την ισότιμη εκπροσώπηση των δύο φύλων στο χώρο.

Ο βιωματικός περίπατος που πραγματοποιήθηκε ανέδειξε τη γυναικεία ανασφάλεια που βιώνεται στο χώρο. Το Campus προσδίδει αίσθηση εγκατάλειψης και παραμέλησης όσον αφορά τους ελεύθερους χώρους, τον ελλιπή αστικό εξοπλισμό και γενικότερα, τα προβληματικά μέτρα διαχείρισης του χώρου. Έγινε σαφές ότι οι έννοιες της συμπερίληψης και της ενσωμάτωσης των μελών της πανεπιστημιούπολης στο περιβάλλον της δεν ικανοποιούνται. Συγκεκριμένα, εντοπίστηκαν μη λειτουργικοί ανελκυστήρες, έλλειψη σηματοδοτών, ταμπελών και ραμπών, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. Επιπλέον, διαπιστώθηκε η ανυπαρξία έμφυλης φροντίδας με χαρακτηριστικά όπως τον ελλιπή φωτισμό, τα στενά περάσματα, τις ανισόπεδες διαβαθμίσεις του εδάφους και τους διαχωριστικούς τοίχους, καθώς και την απουσία προϊόντων προσωπικής υγιεινής (σερβιέτες κ.α.). Η παρουσία των φοιτητριών/τών δεν διευκολύνεται στο χώρο του ΑΠΘ, γεγονός που απωθεί σημαντικά τις γυναίκες- φοιτήτριες. 

Στη συνέχεια, κατά την ποιοτική έρευνα, τόσο οι ειδήμονες όσο και οι φοιτητές επισήμαναν την ανεπάρκεια στρατηγικών ενσωμάτωσης των έμφυλων αναγκών στο σχεδιασμό της πανεπιστημιούπολης. Η καθημερινή εμπειρία των χρηστών του ΑΠΘ διαμορφώνεται από έμφυλες χωρικές ανισότητες, υποεκπροσώπηση των γυναικών και μειωμένη προσβασιμότητα. Με τα αποτελέσματα να παρουσιάζουν εμφανή αισθήματα ανασφάλειας, ειδικά κατά τις βραδινές ώρες, με το γυναικείο φύλο να εκφράζει εντονότερα την δυσφορία και τον φόβο. Η αίσθηση εγκατάλειψης του Campus, η απουσία εναλλακτικών δραστηριοτήτων στο χώρο, η σχεδόν αποκλειστική και μόνο διοικητική και διδακτική αλλά όχι ευρύτερα ακαδημαϊκή λειτουργία του, έχει αποτέλεσμα την  περιορισμένη κινητικότητα από το απόγευμα - και πέρα, με το αίσθημα ανασφάλειας να εντείνεται από τα διαρκώς αυξανόμενα μέτρα ασφαλείας, δηλαδή, το κλείδωμα των περιμετρικών κάγκελων και την τοποθέτηση security σε εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους των σχολών. Χαρακτηριστικά αναφέρθηκε  " ...κλειδωνιές παντού σε απογυμνωμένους από  φοιτητές χώρους… αυτό είναι το ΑΠΘ μετά τις 5 το απόγευμα...." Όπως επίσης και για το κυλικείο της κεντρικής Βιβλιοθήκης που ειναι το πιο ζωντανο κυτταρο ζωής " ...είναι γεμάτο από φοιτήτριες/ες αλλά κλείνει 4 ώρες πριν το κλείσιμο του αναγνωστηρίου, από που θα πάρεις ένα καφέ; ....".

Έτσι  εντείνεται η αποξένωση των φοιτητριών/των και όχι μόνο από τον χώρο, με αποτέλεσμα την απονέκρωση του χώρου από ανθρώπους και δραστήριες ομάδες φοιτητριών/των.

 

Τα πορίσματα της ποσοτικής έρευνας διασαφήνισαν τη βιωμένη εμπειρία των φοιτητριών/τών του ΑΠΘ, μέσω συμπλήρωσης δια ζώσης ερωτηματολογίου. Συγκεκριμένα, η πλειοψηφία του δείγματος κατέγραψε ότι βρίσκεται περισσότερες από 4 φορές στο χώρο της πανεπιστημιούπολης (79,3%), κατά κύριο λόγο για ακαδημαϊκούς σκοπούς (95,5%), ενώ έδειξε μια έντονη διαφοροποίηση στα συναισθήματα τους κατά την διάρκεια της ημέρας (62%), με το αίσθημα της ανασφάλειας να καλλιεργείται σταδιακά με αποκορύφωμα το βράδυ, κυρίως στις γυναίκες. Στην συνέχεια έγιναν ξεκάθαρα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φοιτήτριες/ές καθημερινά, με την κακή υγιεινή και αισθητική (78%) να είναι κυρίαρχες αλλά και την επισήμανση των γκρίζων ζωνών (σημεία ανασφάλειας)  που δημιουργούν προβληματισμούς, καθώς εντοπίζονται σε κεντρικά σημεία του ΑΠΘ, οπως η Πλατεία Χημείου και οι χώροι της Σχολής Θετικών Επιστήμων με 36,8%, το Πολυτεχνείο με 36% και το πάρκο του Μετεωροσκοπείου μπροστά από την Γεωπονία με 34,5%. Παράλληλα οι ερωτώμενοι πρότειναν αλλαγές στην πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ, με την συντήρηση των κτιρίων και των τριγύρω χώρων (85,3%) αλλά και την βελτίωση και προσθήκη νέου αστικού εξοπλισμού (63,8%) να είναι οι πιο αναγκαίες. Τέλος, φάνηκε η ανάγκη επανοικειοποίησης των χώρων του ΑΠΘ κυρίως με την  ύπαρξή φοιτητικών ομάδων και μη εκεί, συμβάλλοντας στην εξωστρέφεια αυτών, επιδιώκοντας την ελεύθερη κίνηση και την συλλογική οργάνωση. 

Η έρευνα μας κατέληξε σε 4 κατευθυντήριους άξονες που βασίστηκαν στις αρχές του φεμινιστικού χωρικού σχεδιασμού, ως μιας ολιστικής προσέγγισης επανασχεδιασμού με βασικά στοιχεία την αλληλεγγύη, την επανοικειοποίηση του δημόσιου χώρου και τις συλλογικές διαδικασίες. Αναλυτικότερα, οι 4 άξονες με τις αντίστοιχες προτεινόμενες παρεμβάσεις αφορούν:

1) Συμπεριληπτικότητα: Προσθήκη ενημερωτικών σημάνσεων, συντήρηση υποδομών και τοποθέτηση εξοπλισμών προσβασιμότητας, για την ισάξια αντιμετώπιση όλων των μελών του Campus.

2) Διαθεματικότητα: Παύση φυσικών και συμβολικών φραγμών στο χώρο, με στόχο όλα τα άτομα να κινούνται και να δρουν ελεύθερα στο Campus.

3) Φροντίδα: Συντήρηση υποδομών, προσθήκη χώρων ανάπαυσης και κοινωνικής συνεύρεσης και εντατική καθαριότητα, με σκοπό ο χώρος να λειτουργεί ως κοινωνικό αγαθό, που προσφέρει φροντίδα και χρήζει συλλογικής  συμμετοχής.

4) Συμμετοχικότητα: Ενημέρωση για της ανάγκες που αναδύονται στο χώρο, ενίσχυση των από τα κάτω διαδικασιών λήψης αποφάσεων, με τη συμμετοχή των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας και των φοιτητών.

Η έρευνα υποστηρίζει ότι η πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ πρέπει να επανασχεδιαστεί ως ένας ζωντανός, δίκαιος και συμπεριληπτικός χώρος, όπου όλα τα άτομα θα αισθάνονται ασφαλή, ορατά και ενεργά. Η φοιτητική κοινότητα έδειξε πρόθυμη να συμμετάσχει, αρκεί να της δοθούν τα μέσα, ο λόγος και ο χώρος. Η έρευνα, αναδεικνύει πως ο φεμινιστικός χωρικός σχεδιασμός δεν αποτελεί απλώς θεωρητικό σχήμα αλλά ένα ρεαλιστικό εργαλείο για τη χωρική δικαιοσύνη, την ισότητα και την αναβάθμιση της καθημερινής ζωής όλων των χρηστών του χώρου. Πρέπει να ειπωθεί ωστόσο, ότι το επίπεδο ενημέρωσης ως προς το φεμινιστικό σχεδιασμό και τις ανάγκες του έμφυλου υποκειμένου στο χώρο είναι μικρό. Οι απαντήσεις βασίστηκαν κυρίως στην εμπειρική κατανόηση του ζητήματος με βάση το ΑΠΘ και αυτό προτάσσει την σημαντικότητα του θέματος και την αντίληψη που προκύπτει εξαιτίας της καθημερινότητας μας. Το Campus φέρει τυπολογικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του αρχικού σχεδίου του Εμπράρ και έτσι δίνει τα περιθώρια για παρεμβάσεις που θα μεταβάλουν με θετικό πρόσημο τη λειτουργία του χώρου και την δράση των χρηστών του μέσα σε αυτών,  καθώς παρατηρήθηκαν σημεία ενδιαφέροντος εντός του Campus που θα μπορούσαν να αναδειχθούν περαιτέρω και να αξιοποιηθούν ευρύτερα. Παράλληλα κρίθηκε απαραίτητη η επανοικειοποίηση των χώρων του Campus με τη δράση φοιτητικών ομάδων και μη και μελών του ΑΠΘ που θα συμβάλλουν με συμμετοχικές διαδικασίες.

Πληροφορίες: 

Ερευνητική Ομάδα: Κοινωνικοχωρικών, Πολιτισμικών, Χαρτογραφικών Αναλύσεων και Σχεδιασμού – SPACE | http://space.web.auth.gr/  

Φραγκόπουλος Ιωάννης, Aν. Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ | 6946 722 724

Αλεξίου Κατερίνα, Πτ. Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ | 6949808133 | katerina.alexiou08@gmail.com

Μπαλαμάτσια Ειρήνη, Πτ. Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ | 6955107114 | eirini.balamatsia@gmail.com