Ο Ρόλος Του Οσμητικού Τοπίου Στην Ανάδειξη Και Αξιοποίηση Της Φυσιογνωμίας Του Τόπου.

#ΑΡΧΟΝΤΟΥΛΑ ΒΑΣΙΛΑΡΑ, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, Διδάκτωρ Πολεοδομίας Χωροταξίας ΕΜΠ. Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

1.Είναι πια κοινώς αποδεκτό ότι ένας τόπος ακόμα και γεμάτος με εικαστικές μορφές, χωρίς ακούσματα, οσμές, γεύσεις και αφές, δεν υφίσταται. Μπορεί να είναι ένας άψυχος, χωρίς καμιά ζωντάνια και κενός χώρος. Ο χώρος μετατρέπεται σε τόπο όταν αποκτήσει χαρακτήρα και ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Στοιχεία που εμφανίζονται από τη στιγμή που ο άνθρωπος με τις λειτουργίες, συναισθήματα, σημασίες, όνειρα, προσδοκίες, τον γεμίσει.

Η φυσιογνωμία, αφορά την μοναδικότητα, την ταυτότητα, ακόμα και την προσωπικότητα ενός τόπου, όπως αυτή διατυπώνεται και εμφανίζεται μέσα από τα χαρακτηριστικά του τοπίου του. Η φυσιογνωμία αναφέρεται αποκλειστικά στη μοναδικότητα της οντότητας ενός τόπου.

Έτσι η κάθε μορφή αντίληψης, όραση, ακοή, αφή, όσφρηση, γεύση, όπως και η αισθητική και λογική αντίληψη των στοιχείων ενός τόπου καθώς και η χρονική διάσταση, δίνουν τη δικής τους συνεισφορά στην διαμόρφωση, την αντίληψη και στη συνέχεια τη γνώση και βίωση του τόπου αυτού. Ένας τόπος, δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τα μορφολογικά του στοιχεία και φυσικά δεν αναγνωρίζεται μόνο από αυτά. Ο άνθρωπος που δημιουργεί και κατοικεί σ' ένα τόπο, τον αναγνωρίζει όχι μόνο με την όραση αλλά με όλες τις αισθήσεις του.

Ο συνδυασμός ύπαρξης όλων αυτών των στοιχείων που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος σε ένα τόπο, με τη χρήση των πέντε αισθήσεών του, μαζί με τη συναισθηματική και ιδεολογική απόδοσή τους δημιουργεί την φυσιογνωμία του τόπου αυτού, η οποία εκφράζεται αποτυπούμενη στο τοπίο του σε όλες του τις μορφές.

Συγκεκριμένα, με δεδομένο ότι τοπίο είναι η συνολική αντίληψη, η πραγματική, συναισθηματική και ιδεολογική εικόνα που ένας τόπος προσφέρει και με βάση το γεγονός ότι ο άνθρωπος με κάθε μία από τις πέντε αισθήσεις που διαθέτει, αντιλαμβάνεται και ένα μέρος του χώρου του και αποδίδει στο καθένα ξεχωριστά νοηματικό περιεχόμενο και συναίσθημα, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως ένας τόπος εμφανίζει μέσω του τοπίου του ποικίλες διαστάσεις. Αυτές οι διαστάσεις εμπλουτίζουν τον τόπο και του γίνουν ιδιαίτερη αξία. Έτσι μπορούμε να μιλάμε πέρα από το οπτικό τοπίο και για ηχητικό, γευστικό, οσμητικό αλλά και τοπίο αφής.

Οπότε όταν μιλάμε για προβολή της ταυτότητας του τόπου θα πρέπει να είμαστε σε θέση να προβάλουμε τις αντίστοιχες ποιότητές του όπως αυτές εμφανίζονται μέσω των τοπίων του και ιδιαίτερα του οσμητικού, αυτού δηλαδή που εμφανίζεται μέσα από τις οσμητικές του ποιότητες.

Λέξεις κλειδιά: τόπος, τοπίο, φυσιογνωμία, οσμητικό τοπίο, εικόνα τόπου 1.   Εισαγωγή

Με βάση τους ορισμούς περί τόπου, τοπίου και φυσιογνωμίας, που πλέον θεωρούνται δεδομένοι, η φυσιογνωμία που αφορά τη μοναδικότητα της οντότητας ενός τόπου, διατυπώνεται και εμφανίζεται μέσα από τα χαρακτηριστικά του τοπίου του, δηλαδή της εικόνας που ο τόπος προσφέρει. Επομένως, η δυνατότητα καταγραφής, εγγραφής, αναγνώρισης και ερμηνείας των επιμέρους δομικών στοιχείων της φυσιογνωμίας σ' όλες τις εκφράσεις της αλλά και η δυνατότητα αναπαραγωγής και διαχείρισης τους, μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στην προστασία των αστικών συνόλων αλλά και στο σωστότερο σχεδιασμό τους, έτσι που αυτά να αποτελέσουν ζωτικά σύνολα ικανά να κατοικηθούν από ανθρώπους που χρειάζονται την ικανοποίηση όλων των αισθήσεών τους. Σήμερα η αναζήτηση των ιδιαίτερων οσμών ενός τόπου ως στοιχείων της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του, ανακαλύπτονται κυρίως σε λογοτεχνικά πονήματα με νοσταλγικές αναφορές και μνήμες. 

Ωστόσο ο ρόλος των οσμητικών στοιχείων στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας ενός τόπου είναι τόσο ισχυρός που θα έπρεπε να συμμετέχουν, να είναι μέλημα σχεδιασμού και να αντιμετωπίζονται σε όλες της κλίμακες αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Στοιχεία όπως τα οσμητικά, ενός τόπου δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται μόνο σε σχέση με την όχληση που μπορεί να προκαλέσουν και επομένως να επιδιώκεται μόνο η απαγόρευση και ο έλεγχός τους. Τα στοιχεία αυτά συχνά αποτελούν πολύτιμους φυσικούς ή πολιτιστικούς πόρους ενός τόπου και η ανάδειξη ή αξιοποίησή τους μπορεί να προσφέρει πολλά στην καλύτερη και πληρέστερη λειτουργία και απόδοση αυτού του τόπου. Όλες αυτές οι ποιότητες που ανταποκρίνονται στις αισθήσεις και γίνονται αντιληπτές από αυτές, αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία της φυσιογνωμίας ενός τόπου. Οι αισθήσεις μας δίνουν όλα εκείνα τα εφόδια ώστε, να γίνεται αντιληπτή και κατανοητή η ιδιαιτερότητα ενός τόπου, να του δίνουν συγκεκριμένη ταυτότητα και να αναδεικνύουν την οντότητά του. Θεωρείται πλέον απαραίτητο, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης που συντελείται ιδιαίτερα με το πέρασμα στη νέα χιλιετία, ο κάθε τόπος να διατηρήσει και να διαφυλάξει τη φυσιογνωμία του όπως αυτή αναδεικνύεται μέσα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.

2. Το πρόβλημα της σημείωσης

Ωστόσο η σημερινή πρακτική δείχνει πως αν και εξίσου σημαντικά τα τοπία αυτά, πέραν του οπτικού δεν συμμετέχουν σχεδόν καθόλου στο πολεοδομικό σχεδιασμό ούτε σε άλλη αρχιτεκτονική, πολεοδομική ή χωροταξική παρέμβαση. Το οσμητικό τοπίο παρά τη μεγάλη του σπουδαιότητα στη συνολική συγκρότηση της ταυτότητας ενός τόπου, απουσιάζει ολοκληρωτικά από κάθε μορφής σχεδιασμό.

Για να μπορέσει το οσμητικό τοπίο να συμμετάσχει ουσιαστικά στον Πολεοδομικό και Χωροταξικό σχεδιασμό, θα πρέπει στους ανάλογους επιστήμονες να δοθεί ένα εύχρηστο εργαλείο που θα κάνει δυνατή την καταγραφή και αξιολόγηση γιατί είναι απαραίτητο να γίνει αξιολόγηση των θετικών και αρνητικών στοιχείων του οσμητικοιύ αλλά και της κάθε μορφής τοπίου ώστε η τελική εικόνα του τόπου να είναι ολοκληρωμένη και ικανή να αποδώσει θετικά στον άνθρωπο- χρήστη.

Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να βρεθεί ένα σύστημα σημείωσης, ένα σύνολο δηλαδή, οργανικά συνδεδεμένων σημείων ή συμβόλων που να χρησιμοποιείται για να επιτευχθεί η επικοινωνία, όπως ακριβώς συμβαίνει στην ομιλούμενη γλώσσα, στην γραπτή ή τη γλώσσα των χειρονομιών. Όπως ακριβώς επιτυγχάνεται η επικοινωνία μεταξύ των σχεδιαστών με την ανάπτυξη του γραμμικού σχεδίου για την αποτύπωση της ορατής πραγματικότητας που αποτελεί ένα κτίσμα, με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να αναπτυχθεί ένα σύστημα αποτύπωσης της οσμητικής πραγματικότητας του τόπου.

3. Ιδιαιτερότητες οσμών

Προσεγγίζοντας το θέμα διαπιστώθηκε η περιορισμένη βιβλιογραφία και η ελάχιστη προσέγγιση μέχρι στιγμής του τοπίου με την οσμητική του διάσταση. Η σπουδαιότητα όμως των οσμών έχει αποδειχθεί   στην καθημερινή ζωή ποικιλοτρόπως καθώς και οι ιδιαιτερότητες της όσφρησης σε σχέση με τις άλλες αισθήσεις.

Άσχετα με την δυσκολία καταγραφής ο άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει μία προς μία πάρα πολλές οσμές ενώ δεν έχει δυνατότητα επιλογής λήψης αφού η όσφρηση συνδέεται με την αναπνοή. Μια άλλη ιδιαιτερότητα τους είναι ότι οι οσμές αποδεδειγμένα συνδέονται με το συναίσθημα γιατί αφορούν τη μεταιχμιακή περιοχή του εγκεφάλου. Επίσης ο χαρακτηρισμός τους ως ευχάριστος ή δυσάρεστος είναι αποτέλεσμα πολλών και ποικίλων παραγόντων που έχουν να κάνουν με θέματα χώρου, χρόνου και συμπεριφορών. Όμως πέρα από αυτά οι οσμές επηρεάζουν σημαντικά και τον ανθρώπινο ψυχισμό. Διεγείρουν την ψυχή και τη σκέψη και συμβάλλουν στο ψυχολογικό φαινόμενο του ανθρώπου που λέγεται αίσθημα. Άλλωστε οι οσφρητικές αναμνήσεις δημιουργούνται ακόμα και από το εμβρυϊκό στάδιο ανάπτυξης του ανθρώπου. Οι οσμές επίσης συνδέονται με εμπειρίες και ενεργοποιούν εκτός από τις αισθήσεις και τη μνήμη, κάτι που είναι γνωστό ως φαινόμενο "Προυστ". Σε πειράματα που έχουν γίνει έχει αποδειχθεί ότι επηρεάζουν τη διάθεση και την απόδοση των ανθρώπων και συνδέονται άμεσα με τη διαδικασία της συνειρμικής μάθησης. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της μεταπολεμικής Γερμανίας όπου οι εταιρείες απορρυπαντικών αναγκάστηκαν να αλλάξουν τη μυρωδιά του χλωρίου αφού αυτό θύμιζε τις βομβαρδισμένες περιοχές που απολυμαίνονταν με αυτό. 

Αντίθετα σε άλλες κοινωνίες, η μυρωδιά του χλωρίου διεγείρει ευχάριστα την αίσθηση της όσφρησης και είναι συνδεδεμένο με την καθαριότητα. Επιπλέον έρευνες έχουν αποδείξει πως οσφρητικά ερεθίσματα επηρεάζουν συγκινησιακές λειτουργίες των ανθρώπων. Σύμφωνα με τη θεωρία Ekman καθεμιά από τις έξι βασικές συγκινήσεις του ανθρώπου, όπως η χαρά , η λύπη, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η αηδία μπορούν να προκληθούν από μυρωδιές με απόλυτη ακρίβεια. Αποδεδειγμένα οι μυρωδιές επηρεάζουν τον εγκέφαλο και τις λειτουργίες του. Άλλωστε και στην αρχαιότητα ο νους και η ψυχή της ανθρώπινης ύπαρξης είχαν συλληφθεί ως αιθέριες ουσίες. Η ανάγκη του ανθρώπου για τις μυρωδιές θεωρείται αρχέγονη. Όσο και αν η εξασθένηση της όσφρησης στο σύγχρονο άνθρωπο είναι δεδομένη, η νοσταλγία του και η εσωτερική του ανάγκη για επιστροφή στη φύση δείχνουν την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου για τις μυρωδιές και την έμφυτη κλίση του για καθετί το αρωματισμένο.

Από εσωτερική ανάγκη ο σύγχρονος άνθρωπος, προσπαθεί να βάλει τις μυρωδιές σ' όλους τους τομείς της ζωής του. Αρωματίζει το σώμα του, το σπίτι του, αλλά και κάθε αντικείμενο που μπαίνει στη ζωή του, από το χαρτί αλληλογραφίας, μέχρι το χαρτί τουαλέτας. Γιατί αυτή η έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να μην ικανοποιείται και στη ζωή του μέσα στην πόλη;

Η εσωτερικότητα των οσμών μπορεί να είναι απάντηση στην επιφανειακότητα της σύγχρονης ζωής. Οι οσμές μπορούν να εκφράσουν βαθύτερα νοήματα, ανησυχίες αλλά και να ικανοποιήσουν την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία. Πολλές άλλωστε κοινωνίες του μη δυτικού πολιτισμού έχουν αναπτύξει ολόκληρη την κοσμοθεωρία τους γύρω από οσμές αλλά και τελετουργίες που αφορούν όλα τα στάδια της ζωής του ανθρώπου. Η σχέση που είχε πάντα το άρωμα με το Θείο είναι έκδηλη σε όλες τις ιστορικές περιόδους σε όλους του πολιτισμούς με τις μυστικές και συμβολικές του ιδιότητες. Αυτοί είναι λίγοι από τους λόγους για τους οποίους οι οσμές πρέπει να ενταχθούν στον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό. Επηρεάζουν τόσο πολύ τους ανθρώπους και καθορίζουν σε τέτοιο μεγάλο βαθμό τη συμπεριφορά, λειτουργία και ύπαρξή τους στην πόλη, έτσι που ο πολεοδομικός σχεδιασμός να αποκτά νόημα.

4.   Η χρήση των οσμών στις πόλεις μέσα στο χρόνο

Μια σύντομη ιστορική αναδρομή δείχνει πως η αρωματική ουτοπία διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό και από εποχή σε εποχή. Ανάλογα με τις συνθήκες, πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτιστικές που επικρατούν κάθε φορά στο χώρο και χρόνο, οι οσμές κυριαρχούν σε πολλά επίπεδα και τομείς της ζωής του ανθρώπου και φυσικά στη ζωή του στο σπίτι του και στην πόλη.

Από την αρχαιότητα είναι γνωστά παραδείγματα χρήσης των αρωμάτων. Οι Φοίνικες για παράδειγμα χρησιμοποιούσαν αρώματα στο κονίαμα των τοίχων των ναών, ενώ στην Αρχαία Αθήνα οι παλαίστρες και τα γυμναστήρια μύριζαν ελαιόλαδο, δημιουργώντας οσφρητικά τοπόσημα στην πόλη, ενώ οι χρήσεις γης αποτυπώνονται ευκρινώς από τις μυρωδιές, όπως του φούρνου, της αγοράς κ.λ.π.

Οι Ρωμαίοι αρωμάτιζαν το καθετί, από τα προσωπικά του είδη μέχρι τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης ακόμα και το νερό. Τα αρώματα ήταν μέρος του σπιτιού όπως τα έπιπλα και οι τοίχοι, έτσι που τα σπίτια να λειτουργούν ως αρωματικές οάσεις στην πόλη. Περιδιαβαίνοντας κανείς σε μια τέτοια Ρωμαϊκή πόλη θα μύριζε τη δυσωδία από τα μαζεμένα απορρίμματα στις άκρες των δρόμων, τη διαπεραστική οσμή της καμένης σμύρνας στους ναούς, τη γλυκιά μυρωδιά των λουλουδιών στους κήπους, την ψαρίλα στις υπαίθριες αγορές, την οξεία μυρωδιά της ουρίας στις δημόσιες τουαλέτες ή τα ίχνη της ιδιαίτερης μυρωδιάς που αφήνει μια πομπή προς τιμή ενός θεού.

Στο Μεσαίωνα οι μυρωδιές έπεσαν σε δυσμένεια. Οι πόλεις γενικά ήταν δυσώδεις. Οι δρόμοι λειτουργούσαν σαν αγωγοί απορριμμάτων όλων των ειδών.

Στην Αναγέννηση επικράτησε η άποψη ότι η δυσοσμία συνεπάγεται την αρρώστια οπότε δόθηκε έμφαση στην καθαριότητα και αρωματισμό κυρίως των σπιτιών. Το θέμα της μυρωδιάς των πόλεων έγινε αντιληπτό και απαίτησε λύση, με τη βιομηχανική επανάσταση, όπου ενώ η ποσότητα των οργανικών αποβλήτων είχε αυξηθεί με την αλματώδη ανάπτυξη του πληθυσμού στις πόλεις, η καύση γαιάνθρακα έκανε δύσοσμες και καπνισμένες τις πόλεις. Η εξάπλωση των επιδημιών από την άλλη κατέστησε το θέμα της δυσοσμίας των πόλεων, κυβερνητική μέριμνα.

Μέσα από ιστορικά κείμενα και αρχειακές πηγές γίνεται φανερή η χαρακτηριστική μυρωδιά συγκεκριμένων ελληνικών πόλεων στις αρχές του 19ου αιώνα που λειτουργούσε προσδιοριστικά ως οσμητικός χάρτης, για αυτές. Το παράδειγμα της Ερμούπολης Σύρου είναι χαρακτηριστικό. Το λιμάνι είχε τη μυρωδιά των σιτηρών που βρίσκονταν στις τεράστιες αποθήκες στην προβλήτα, έτοιμες για φόρτωση με κατεύθυνση τις ευρωπαϊκές πόλεις, ενώ λίγο παραπέρα το καμμένο ξύλο και η πίσσα μαρτυρούσαν την ύπαρξη των ναυπηγείων. Η χαρακτηριστική μυρωδιά των Βυσοδεψίων οροθετούσε ένα άλλο μέρος της πόλης, πολύ μακριά από την περιοχή της αριστοκρατικής κατοικίας. Στην Πάτρα, την εποχή που συγκεντρώνονταν η σταφίδα στις αποθήκες, μύριζε ολόκληρη η πόλη από τα λινά τσουβάλια. Το εργοστάσιο ζυθοποιία Μάμου, αν και στις παρυφές της πόλης, ενέδυε τη χαρακτηριστική οσμή της ζύμωσης του κριθαριού. Στο Βόλο, τα εργοστάσια τσιγάρων και καπναποθήκες, πότιζαν την ατμόσφαιρα με τη μυρωδιά καπνού. Στο κέντρο του Πειραιά τα εργαστήρια χαλβαδοποιίας και τα καφεκοπτεία ανέδυαν ένα μπουκέτο από εξωτικά αρώματα. Βλέπουμε λοιπόν πως το οσμητικό τοπίο ήταν πάντα παρών κυρίως σε πόλεις με έντονη και ιδιαίτερη φυσιογνωμία.

5.   Χρήσεις οσμών

Παρά την απομάκρυνση του σύγχρονου ανθρώπου από τις μυρωδιές και την επικέντρωσή του μόνο στον αρωματισμό του σώματος και του προσωπικού του χώρου, υπάρχουν πολιτισμοί που δείχνουν μεγάλη εξάρτηση από αυτές, σ' όλα τα επίπεδα ζωής και κοσμοθεωρίας.

Στα νησιά Andaman στον κόλπο της Βεγγάλης, μετρούν το χρόνο βασισμένοι στις μυρωδιές των φυτών κατά την εξέλιξή τους από δέντρα και φυτά σε λουλούδια, αφού κάθε στάδιο αυτής έχει ξεχωριστή και διακριτή μυρωδιά.   Γι' αυτούς το άρωμα σημαίνει ενέργεια ζωής και δύναμης. Η αποτελεσματικότητα κάθε μαγικού ή ιατρικού φυτού βασίζεται στο άρωμά του. Επίσης οι ίδιοι προσδιορίζουν επακριβώς το μέρος που ζουν από τη μυρωδιά ενός λουλουδιού. Η μυρωδιά αυτού του λουλουδιού κατά την ανθοφορία του είναι τόσο έντονη που μόνο η θαλάσσια αύρα μπορεί να ελαττώσει. Έτσι ανάλογα με τη ένταση της μυρωδιάς οι αυτόχθονες κάτοικοι αναγνωρίζουν το χώρο και προσανατολίζονται. Αυτοί οι οσμότοποι είναι μεταβλητοί και αλλάζουν ανάλογα με τις ατμοσφαιρικές συνθήκες. Γι' αυτούς ο χώρος δεν είναι μια στατική περιοχή μέσα στην οποία συμβαίνουν πράγματα, αλλά δυναμικό ρέον περιβάλλον.

6.   Σύγχρονες προσπάθειες καταγραφής οσμών

Οι γνωστές προσπάθειες που έχουν γίνει έως σήμερα σχετικά με την καταγραφή των οσμών είναι κυρίως από καλλιτέχνες που μ' ένα ιδιαίτερο τρόπο ενσωματώνουν τις μυρωδιές στα έργα τους. Οι οσμές άλλωστε είναι το ιδανικό υπόβαθρο και μοναδική πηγή έμπνευσης για καλλιτεχνικές δημιουργίες.

Για παράδειγμα σε έργα της η καλλιτέχνιδα Τζένη Μαρκέτου, προέτρεπε τους συμμετέχοντες να χρωματίζουν σε χάρτη τους δρόμους μιας περιοχής με τα αντιπροσωπευτικά γι'αυτούς αρώματα ή με το έργο της smellbytes όπου ένας υπολογιστής εξέπεμπε αρώματα ανάλογα με τη συμμετρικότητα του προσώπου που είχε στην οθόνη του. Πολλές αντίστοιχες προσπάθειες σε διάφορα μέρη του κόσμου προσπαθούν να αναδείξουν τη αντιστοιχία των οσμών με το περιβάλλον και την ύπαρξη του ανθρώπου σ' αυτό. Δύο Αμερικανοί επιστήμονες δημιούργησαν το digiscent, πού εκπέμπει οσμές μέσω υπολογιστή. Η συσκευή σχηματίζει εκατοντάδες οσμές με βάση αρχέγονες μυρωδιές όπου μέσω μιας συγκεκριμένης γλώσσας καταγράφηκαν με το δυαδικό σύστημα των υπολογιστών 01 σε bits και bytes. Με την αντίστοιχη συσκευή -πομπό επανασυντίθονται οι οσμές και διοχετεύονται στον αέρα όπως κάνει ο εκτυπωτής με το κείμενο. Χρηστικές εφαρμογές: Όπως βλέπουμε, σήμερα, η επανάχρηση του αρώματος μπαίνει σε πολλούς τομείς της ζωής και σ' αυτό συμβάλει σημαντικά η ανάπτυξη της τεχνολογίας. Από τη δεκαετία του '50 όπου στην προβολή του ντοκιμαντέρ ''Behind the great wall'' συνοδεύονταν από 72 μυρωδιές οι οποίες διοχετεύονταν στην αίθουσα ή την περίπτωση του Morton Heilig, που το 1957 δημιούργησε το Sensorama, ένα προσομοιωτή που παρείχε την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας 3-D ταινία με ιδιαίτερη οσμή, στερεοφωνικό ήχο, δονήσεις, άνεμο κ.λ.π., η εσκεμμένη χρήση των οσμών στο χώρο δεν έχει προχωρήσει σημαντικά.

Σήμερα οι οσμές χρησιμοποιούνται σε ευρύτερο πλαίσιο ως διαγνωστικό μέσο κοντά ή μακριά με τη χρήση της ηλεκτρονικής μύτης. Η ιδέα χρήσης ενός κανονιού αέρος που να δημιουργεί οσφρητικά ερεθίσματα σε περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας δεν είναι κάτι καινούργιο. Αυτό το ευωδιαστό κανόνι σε ένα σύστημα προσομοίωσης μπορεί να εντείνει την εντύπωση και να καθοδηγήσει συμπεριφορές. Η διαφημιστική του χρήση απευθύνεται στην συνείδηση του εν δυνάμει καταναλωτή. Σε πολλά Super markets διοχετεύεται οσμητικός αέρας που προωθεί την αγορά προϊόντων. Μυρωδιές για παράδειγμα τουριστικής καρύδας σε τουριστικά γραφεία, ενισχύει την επιθυμία για διακοπές. Από την άλλη η χρήση δυσάρεστων οσμών για την αντιμετώπιση του εχθρού, ουσιαστικά ως ένα ψυχολογικό όπλο, είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Τομέας έρευνας θα μπορούσε να αποτελέσει η αρωματοποιία μέσα από την οποία θα μπορούσαν να αντληθούν συμπεράσματα και ιδέες με σκοπό την ευρύτερη χρήση των μυρωδιών.

Ο τομέας της διαφήμισης έχει αναδείξει σε τέτοιο βαθμό την αρωματοποιία που ένα άρωμα τείνει να αποκτά να αποκτά σχεδόν μυθικές διαστάσεις. Ο αρωματοποιός ως καλλιτέχνης, συνθέτει και δημιουργεί ένα άρωμα όπως ο μουσικός τη μουσική σύνθεσή του, ενώ ως καλλιτέχνημα το άρωμα εκφράζει τις τάσεις και τις αισθητικές αντιλήψεις της κάθε εποχής. Ο τομέας του marketing εκμεταλλευόμενος τις ιδιαιτερότητες και τις ικανότητες των οσμών, έχει επιτύχει σημαντικά αποτελέσματα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε ευρύτερη κλίμακα και ως προς τον τρόπο που τα αρώματα επικοινωνούν αλλά και ως προς τα αποτελέσματά τους στην ανθρώπινη συμπεριφορά και

ζωή.

Η αρχιτεκτονική και πολεοδομική σχεδιαστική κλίμακα θα μπορούσε να εξελιχθεί ως προς αυτή την κατεύθυνση, εκμεταλλευομένη γνωστές δυνατότητες και πρακτικές.

7. Πειραματική προσέγγιση

Στο Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης στο ΕΜΠ, στα πλαίσια της εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής με θέμα: "Σημείωση και καταγραφή του οσμητικού τοπίου", έγιναν μεταξύ άλλων και κάποια πειράματα μέσα από τα οποία εντοπίστηκε και αποδείχτηκε η δύναμη του οσμητικού τοπίου και η σχέση της κοινωνίας με αυτό, σε κλίμακα πόλης και αναδείχθηκε ως ισχυρό μέσο ανάγνωσης της φυσιογνωμίας της. Τα πειράματα αφορούσαν την περιγραφή των ερεθισμάτων που έχουν οι αισθήσεις, βλέποντας τόπους σε εικόνες, την αναζήτηση της χαρακτηριστικής μυρωδιάς πόλεων και περιοχών τους, ή την αναγνώριση βασικών αρχέτυπων οσμών σε αυτές. Έγιναν επίσης πειράματα που σαν στόχο είχαν την εύρεση του τρόπου που οι οσμές επικοινωνούν και τον τρόπο που αποδίδονται και λειτουργούν ή τα συναισθήματα που συνειρμικά προκαλούν. Αυτό που καταδείχτηκε είναι ότι παρά την δυσκολία των ανθρώπων να μιλήσουν για τις μυρωδιές και ότι λίγοι είναι εκείνοι που συνειδητά το αναζητούν, το οσμητικό τοπίο είναι αναγνώσιμο και αναγνωρίσιμο, ενώ διαπιστώθηκε η ύπαρξη αρχέτυπων- στερεότυπων τύπων τοπίων. Το συναίσθημα, η εμπειρία, η ψυχολογική διάθεση κ.α. παίζουν άμεσο και ουσιαστικό ρόλο στην αντίληψη της μυρωδιάς, ενώ ποικίλοι παράγοντες επηρεάζουν το βαθμό ευαρέσκειας ή δυσαρέσκειας. Η συνήθεια, η συνείδηση, οι καταβολές, τα κοινωνικά στερεότυπα, οι χρονικοί προσδιορισμοί, η ψυχολογική διάθεση, ο βαθμός προετοιμασίας, ή αναμονής, είναι μερικοί από αυτούς.

Επίσης διαπιστώθηκε ότι εμφανές οσμητικό τοπίο είχαν πόλεις με ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Ο Λόγος και Μύθος είναι παράγοντες που διαμορφώνουν την αντίληψή του και κάνουν πολλές φορές τη φήμη να προηγείται της εμπειρίας ενός τόπου. Τις ευχάριστες μιυρωδιές προτιμά κανείς να καταγράφει στην μνήμη, ενώ ένα οσμητικό τοπίο μπορεί να είναι επίκτητο σε μια πόλη ή να προέρχεται από ιδιωτική σημειακή παρέμβαση. Γενικά φάνηκε πως τα ψυχοκοινωνικά μεγέθη παίζουν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της αντίληψης που έχουμε για ένα οσμητικό τοπίο. Μεγέθη όπως η πρωτοτυπία, ποικιλία, δύναμη επιβολής, εικονική απόδοση, αναγνωσιμότητα και αναγνωρισιμότητα, σύνταξη, ρητορική, συνειρμική απόδοση, ο συμβολισμός, η ευαισθησία, πολυπλοκότητα, ικανότητα μεταφοράς, οικειοποίηση, μνήμη, ιστορικότητα, ιερότητα, οπικότητα, εστίαση κ.α., λειτουργούν ως μεγέθη μέτρησης ποιοτήτων των οσμών.

Πειραματικά φάνηκε ότι πολλές μυρωδιές σ' ένα τόπο κυριαρχούν λόγω του συμβολισμού τους, ενώ η ύπαρξη κυρίαρχων μυρωδιών δημιουργούν στερεότυπες ανεκτές καταστάσεις.

8. Συμπεράσματα

Η χρήση των οσμών στην καθημερινή ζωή, έχει πολλές χρήσεις. Τελικά μπορούν οι οσμές να λειτουργούν ως μέσο καθαριότητας, καλωπισμού, θρησκευτικής εκδήλωσης, διεγερτικό, θεραπευτικό, ηρεμιστικό, εκμάθησης, επικάλυψης, αναγνώρισης, υποβολής, επιρροής, υποσυνείδητου, πρόκλησης συγκεκριμένων ψυχολογικών καταστάσεων, δελεασμού 9αποπλάνησης),   προειδοποίησης,   προστασίας,   σήμανσης,   μεταφοράς   μυνημάτων, διάκρισης κοινωνικών τάξεων, διάκρισης φύλου, αναγνώρισης χαρακτηριστικών, πληροφόρησης, οριοθέτησης περιοχής, προσανατολισμού, επιβίωσης, επικοινωνίας, ικανοποίησης άλλων αισθήσεων ή όχλησης.

Και ενώ η λειτουργική του απόδοση είναι τόσο πολυδιάστατη, είναι κοινά αποδεκτό, ότι σε πολεοδομική τουλάχιστον κλίμακα οι οσμές αντιμετωπίζονται μόνο ως προς την όχληση που προκαλούν. Η λεγόμενη οσμητική ρύπανση, σήμερα έχει επικρατήσει να αντιμετωπίζεται σαν χαρακτηριστικό αρρώστιας παρά σαν όχληση της.

8.1 Παράγοντες κρίσης οσμών

Από όλα όσα έχουν προαναφερθεί και έχουν βγει μέσα από έρευνες και παραδείγματα είναι φανερό πως ο χαρακτηρισμός μιας οσμής όχι μόνο ως ευχάριστης ή δυσάρεστης, αλλά γενικότερης κρίσης αυτής, είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, πολύπλοκων που έχουν να κάνουν με θέματα χώρου, χρόνου και συμπεριφορών.

Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες. Σε πρακτικούς, ιδεολογικούς και συναισθηματικούς.

Στους πρακτικούς συγκαταλέγονται η  γνώση της πηγής προέλευσης, οι συνθήκες

παραγωγής ή η ποσότητα.(π.χ. η κοπριά των ζώων που κάτω από φυσικές συνθήκες δεν χαρακτηρίζεται γενικά ενοχλητική) Η χρήση είναι ένας ακόμα παράγοντας, το οικονομικό κέρδος, ο βαθμός επιρροής της υγείας , η συνήθεια, η ομοιομορφία κ.α.

Στους   συναισθηματικούς   παράγοντες   κρίσης   μιας   μυρωδιάς   συγκαταλέγονται   η συναισθηματική και ψυχολογική κατάσταση, ο χρόνος, η σύνδεσή της με μνήμες ή εμπειρίες, η συνήθεια, η ιδιωτικότητα, το ενδιαφέρον ως προς την πληροφορία κ.α.

Ενώ στους ιδεολογικούς παράγοντες συγκαταλέγονται η κουλτούρα, η πολιτιστική

ταυτότητα, η διαμορφωμένη κοινωνική συνείδηση, η συμβατότητα με τον τόπο, οι συνθήκες παραγωγής, η δυνατότητα διάκρισης κ.ο.κ.

Όλοι οι παραπάνω παράγοντες πρέπει να ληφθούν υπόψη όταν το οσμητικό τοπίο γίνει εργαλείο σχεδιασμού για τους αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, χωροτάκτες.

8.2 Χρησιμότητα στις πολεοδομικές εφαρμογές

Η χρήση των οσμών στην πόλη μπορούν να κάνοει πιο ευχάριστη τη διαβίωση σ' αυτή. Τα οσμητικά στοιχεία ενός τόπου δεν μπορεί να αντιμετωπίζονται μόνο ως προς την όχληση που μπορεί να προκαλέσουν αλλά να ανακαλυφθούν εκείνα που η ανάδειξη ή αξιοποίηση τους μπορεί να προσφέρει πολλά στην καλύτερη και πληρέστερη λειτουργία και απόδοση του τόπου αυτού.

Σήμερα με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη της τεχνολογίας, κάθε τόπος τείνει να χάσει την οσμητική φυσιογνωμική ταυτότητά του. Όπως και με τα ερεθίσματα όλων των υπόλοιπων αισθήσεων οι οσμές τείνουν να γίνουν ίδιες σε κάθε τόπο. Το οσμοτοπίο γίνεται συνεχώς όλο και πιο ομοιόμορφο. Οι αυθεντικές οσμές, αυτές που χαρακτηρίζουν κάθε τόπο ολοένα και εξαφανίζονται. Είναι πλέον απαραίτητο να γίνουν προσπάθειες ώστε να προστατευθούν τα ήδη υπάρχοντα οσμητικά τοπία κάθε τόπου και γιατί όχι να προωθηθούν τα καλύτερα από αυτά.

Είναι κάτι πολύ δύσκολο αλλά ταυτόχρονα αναγκαίο, να διατηρηθούν και να διασωθούν οι καλές οσμές, οι χαρακτηριστικές οσμές ενός τόπου. Είναι τόσο σημαντικό αυτό όσο και η ανάγκη διατήρησης και ανάδειξης των ιδιαίτερων μορφολογικών στοιχείων ενός τόπου. Τα παραδείγματα χρηστικής εφαρμογής τους είναι πολλά.

Όπως τα ζώα χρησιμοποιούν πολύ καλά τις οσμές μέσω των φερομονών για να οριοθετήσουν ή να σημάνουν μια περιοχή ή μια πορεία ή να βάλουν ένα φυσικό φραγμό, έτσι και ο άνθρωπος υπακούοντας στην προσταγή της φύσης που αποδεικνύει την έμφυτη ανάγκη του για τις μυρωδιές, θα μπορούσε να μιμηθεί το παράδειγμά τους και να βάλει τις μυρωδιές όχι μόνο στην προσωπική του ζωή, που ούτως ή άλλως η αρωματιοποιία έχει εδραιώσει αλλά και στην κοινωνική του ζωή και πρακτική.

Οσμητικοί περίπατοι θα μπορούσαν να κάνουν μια πόλη ενδιαφέρουσα και ξεχωριστή. Μάλιστα θα μπορούσαν να προβληθούν οσμές ιδιαίτερα χαρακτηριστικές των αντίστοιχων τόπων που ο περιηγήτης καλείται να γνωρίσει.

Παράλληλα οι οσμές θα μπορούσαν να συμμετάσχουν ακόμα πιο ενεργά στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Θα μπορούσαν για παράδειγμα να αποτελέσουν μέσο προσανατολισμού σε μια πόλη.

Θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως οσμητικοί χάρτες προσανατολισμού με τον ίδιο τρόπο που ένα σύστημα ανάγλυφου δρόμου οδηγεί τους τυφλούς στο Αττικό Μετρό, μέσω της αφής ή με το ανάλογο ηχητικό σύστημα στα φανάρια που μέσω της ακοής ενημερώνονται για το αν είναι προσβάσιμος ο δρόμος ή όχι. Μια τέτοια εφαρμογή θα μπορούσε να είχε η απόπειρα αυτή σε κοινόχρηστους χώρους, μουσεία, αεροδρόμια κ.λ.π. Για όλους τους υπόλοιπους εκτός από τη χρηστική αξίας του, θα πρόσφερε μια αισθητική και συναισθηματική ικανοποίηση των αναγκών τους.

Η χρήση της οσμής ως μέσο σήμανσης ή μέσο πληροφόρησης. Θα μπορούσε να φανεί εξαιρετικά χρήσιμη σε διάφορες λειτουργίες μιας πόλης. Ως μέσο ειδοποίησης θα μπορούσε να αναλάβει σημαντική θέση ανάμεσα στον εξοπλισμό μιας πόλης κινητό και ακίνητο. Για τι να μην μπορούμε να οδηγηθούμε από τη μυρωδιά, σε κάποιους προορισμούς και όχι μόνο από πινακίδες; Γιατί να μην μπορούμε να πληροφορηθούμε για τις χρήσεις γης μιας περιοχής από τις μυρωδιές της και όχι μόνο από ένα χάρτη ή την οπτική επαφή μόνο; Δεν θα διακρίναμε άραγε με ευκολία στάσεις μετρό, για παράδειγμα, αν αυτές σημαίνονταν και με μια οσμητική σήμανση

Ως μέσο προειδοποίησης θα μπορούσε η μυρωδιά να λειτουργήσει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που οι διάδρομοι αφής στο μετρό, οδηγούν τους τυφλούς ή τους επισημαίνουν την επικίνδυνη θέση τους κοντά στους συρμούς.

Εκτός από τη σήμανση, ακόμα και περιοχές ολόκληρες θα μπορούσαν να οριοθετηθούν με τις μυρωδιές. Γιατί να μη μπορεί μια πλατεία, για παράδειγμα, να μην οριοθετείται από την χαρακτηριστική της μυρωδιά;

Θα μπορούσαν επίσης οι οσμές να γίνουν μέρος της ιστορικής πραγματικότητας μιας πόλης. Το άρωμα από τις γαζίες, για παράδειγμα, της Αθήνας που έχει χαθεί, θα μπορούσε να επανέλθει και να αποτελέσει ζωντανά σημείο αναφοράς της ιστορίας της πόλης. Όμως οι οσμές σε ένα οικιστικό σύνολο μπορούν να δώσουν και άλλες πολύ σημαντικές πληροφορίες. Η αίσθηση του χρόνου που έχει η ύπαιθρος, και σε αυτό συντελούν σημαντικά οι διάφορες εποχιακές οσμές, είναι κάτι που λείπει από το σύγχρονο άνθρωπο. Θα μπορούσαν επίσης οι οσμές να αποτελέσουν τον παράγοντα χωρικών διαφοροποιήσεων. Η οσμητική ιδιαιτερότητα κάθε μέρους ενός πολεοδομικού συνόλου όπως για παράδειγμα της πλατείας, του κέντρου, της θρησκευτικής πλατείας, της γειτονιάς κ.ο.κ., θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μέσο αναγνωρισιμότητας και ανάδειξης της μοναδικότητά στους. Το λιβάνι που μύριζε παλιά σε περιοχή όπου υπήρχε μια εκκλησία για παράδειγμα, ήταν ένα ιδιαίτερο οσμητικό χαρακτηριστικό αναγνωρισιμότητας μιας περιοχής.

Κατ' επέκταση της προηγούμενης πολεοδομικής εφαρμογής των οσμών θα μπορούσε να είναι η χρήση οσμητικών τοπόσημων. Διάφορες οσμητικές εξάρσεις φυσικές ή τεχνητές, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε διαφορετικά σημεία των πόλεων. Σημεία σταθμούς για κάθε πόλη και σημεία κοινής αναφοράς

Οσμητικοί φράχτες και οσμητικές κουρτίνες θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντικά πολεοδομικά στοιχεία στο σχεδιασμό μιας πόλης. Θα ήταν πράγματι πολύ ενδιαφέρον να γίνεται η είσοδος σε ένα χώρο ή μια ιδιαίτερη περιοχή, με την παρεμβολή ενός οσμητικού λουτρού, εξαγνιστικού όσο και αφυπνιστικού ή ακόμα και ενημερωτικού για την περιοχή στην οποία εισερχόμαστε. Αντίθετα οσμητικοί φράχτες θα μπορούσαν να απωθούν και να εμποδίζουν τη διέλευση ή την προσέγγιση σε μια περιοχή.

Οι οσμές έχουν την μοναδική ικανότητα να μπορούν να πάρουν πολλές μορφές. Είναι ευέλικτες έχουν τη δυνατότητα να μεταλλάσσονται και να μπορούν να παρουσιαστούν με πολλά πρόσωπα, προκειμένου να γίνουν αναγνώσιμες και να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ποικιλοτρόπως σε κάθε τομέα του πολεοδομικού σχεδιασμού, αρκεί να το θελήσει κανείς πραγματικά. Όσο δύσκολο είναι να μιλήσουμε γι' αυτές και να τις περιγράψουμε, τόσο εύκολα μπορούμε να τις ενσωματώσουμε στην καθημερινή μας ζωή γιατί οι οσμές είναι αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της φύσης του ανθρώπου. Αυτό που λείπει για να εδραιωθεί η οσμητική πραγματικότητα είναι η ύπαρξη ενός συστήματος καταγραφής και αποτύπωσης των οσμών, ώστε έχοντας ένα κοινό μεταγλωσσικό κώδικα επικοινωνίας, οι διάφοροι μελετητές και ερευνητές μνα μπορούν να προχωρήσουν σε ουσιαστικό πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό