Από το εικονικό στο εφικτό :Πράξεις αστικού σχεδιασμού για την καθημερινή ζωή

#Ε. Αθανασίου, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΠΣ ΑΠΘ

#Α. Βιτοπούλου, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΠΣ ΑΠΘ

#Α.Καραδήμου - Γερόλυμπου , Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΠΣ ΑΠΘ 

#Α. Παπαγιαννάκης, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΠΣ ΑΠΘ

#Χ. Χριστοδούλου Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΠΣ ΑΠΘ

Η εισήγηση διερευνά μορφές παρεμβάσεων στην ελληνική πόλη σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού που διαφοροποιούνται από την κυρίαρχη στρατηγική των αστικών παρεμβάσεων σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και οικονομικής κρίσης. 

Η προσέγγιση δεν εδράζεται σε ένα συνεκτικό θεωρητικό πλαίσιο και δεν επιδιώκει να καταλήξει σε παγιωμένες χωρικές μορφές. Αναζητεί τα χαρακτηριστικά ετερογενών και πολυεπίπεδων πρακτικών ως εφικτές αντιστάσεις στην ελληνική αστική συνθήκη που εμφανίζεται επιδεινούμενη και αναπόφευκτη, και παράλληλα διερευνά τις δυνατότητες εφαρμογής εναλλακτικών πρακτικών από τους αρμόδιους φορείς σχεδιασμού στην Ελλάδα. 

Ένα φοιτητικό εργαστήριο εκτός προγράμματος σπουδών αποτέλεσε το πεδίο επεξεργασίας της προσέγγισης.

1. ΜΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ

Στη σύγχρονη συζήτηση για τον αστικό χώρο, οι παράγοντες που επηρεάζουν και συν-διαμορφώνουν την πόλη συχνά αναζητούνται σε διαδικασίες πέρα από τον φυσικό της χώρο, πλανητικές και αέναες, οι οποίες υπαγορεύουν μία παγκόσμια στρατηγική για τον αστικό χώρο. 

Μέσα στο αδιαφιλονίκητο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομίας και της ελεύθερης αγοράς, η πράξη του αστικού σχεδιασμού μοιάζει συχνά να έχει μεταλλάξει τους στόχους και τα εργαλεία της για να διευκολύνει την επιδίωξη της αστικής ανταγωνιστικότητας και της στρατηγικής 'εξαγωγής αξίας' από τον αστικό χώρο με στόχο την προσέλκυση επενδυτικού κεφαλαίου. Το ζητούμενο της ανταγωνιστικότητας είναι η κινητήριος δύναμη που μετατρέπει αγροτική γη στο παγκοσμιοποιημένο τοπίο της διάχυτης πόλης, που μετασχηματίζει περιοχές που χαρακτηρίζονται υποβαθμισμένες στα αναπλασμένα ελκυστικά κέντρα πόλεων της εξειδικευμένης κατανάλωσης, που χαρακτηρίζει τα μεγάλα έργα αστικής αναγέννησης στις πόλεις διεθνώς.

Αναφερόμαστε σε αστικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, με άξονα διεθνοποιημένες υπηρεσίες πολιτισμού, κομβικές μεταφορικές υποδομές ή κεντρικές εγκαταστάσεις επιχειρήσεων, οι οποίες, ενώ επιχειρούν να προωθήσουν τη μοναδικότητα μίας 'τοπικής' ταυτότητας, έχουν κοινά 'διεθνή' χαρακτηριστικά ως προς τους στόχους τους, τη ρητορική τους, τις διαδικασίες υλοποίησής τους, την εικόνα τους και τις κοινωνικές τους διαστάσεις. O εξευγενισμός (gentrification) περιοχών της πόλης με στοιχεία κοινωνικής και φυσικής υποβάθμισης, υποστηρίζει ο Smith (2002), δεν είναι πλέον η αυθόρμητη έκφραση της κουλτούρας της μεσαίας τάξης και δεν εμφανίζεται μόνο στις πόλεις της Δύσης. Από τη δεκαετία του 1990, ο εξευγενισμός έχει τα χαρακτηριστικά μίας «παγκόσμιας αστικής στρατηγικής», με το κράτος ως την κινητήρια δύναμη και την αστική αναγέννηση ως κοινή πρακτική. 

Τα εικονικά κτίρια των διεθνών σταρ της αρχιτεκτονικής (Jencks 2005), βασικό συστατικό στοιχείο τέτοιων παρεμβάσεων, προβάλλονται στα νέα αστικά τοπία ως δυναμικά  σύμβολα  των πόλεων της  ανταγωνιστικότητας  και  ως  λογότυπα  της επιχειρηματικής ταυτότητας της πόλης στον κόσμο. Εκτός από σύμβολα του οικονομικού δυναμισμού των πόλεων, υποστηρίζει η Kaika (2010), τα εικονικά κτίρια μπορούν συχνά να ερμηνευτούν και ως τοτέμ που συμβάλλουν στη δημιουργία μίας νέας ταυτότητας σε περιόδους θεσμικής και οικονομικής κρίσης. Σε κάθε περίπτωση, αποδέκτες της παγκόσμιας αυτής αστικής στρατηγικής δεν είναι οι κάτοικοι, που ζουν καθημερινά και διαφοροποιημένα την κάθε πόλη, αλλά οι εξωτερικοί της παρατηρητές, οι επενδυτές, οι κατασκευαστικές εταιρείες, οι τουρίστες. Η έμφαση στις πλανητικές οικονομικές ροές αφήνει τις χειροπιαστές καθημερινές ζωές των πολιτών - διαφορετικών ανθρώπων, κοινοτήτων και 'άλλων' - τον αέρα που αναπνέουν, τα σπίτια που ζουν και τους δρόμους που κινούνται έξω από την εικόνα.

2. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: ΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ

H Θεσσαλονίκη, αθροιστικό αποτέλεσμα ασυντόνιστων σχεδίων, διαδικασιών και πολιτικών και προϊόν μίας αποσπασματικής τοπικής διακυβέρνησης, βιώνει τους δικούς της μετασχηματισμούς. Στην παρούσα συγκυρία, τα μεγάλα σχέδια αναπλάσεων, ελλείψει πόρων, έχουν μικρή προοπτική υλοποίησης και παραμένουν μ' αυτήν την έννοια εικονικά. Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης διαπερνούν το κοινωνικό σώμα της πόλης και αφήνουν έντονα τα ίχνη τους στον ιστό της.

Η μεταιχμιακή ταυτότητα της Θεσσαλονίκης διαπιστώνεται σχεδόν σε κάθε συζήτηση που εξετάζει δυνατότητες και ευκαιρίες ανάδειξης στο πλαίσιο του διεθνούς και εθνικού ανταγωνισμού (Καυκαλάς κ.ά., 2008). Οι εξωραϊστικές πρακτικές και τα πολυπόθητα μεγάλα εμβληματικά έργα, απομονωμένα από τον πραγματικό ρυθμό της πόλης, ή οι μακροσκοπικές θεωρήσεις και οι συμβατικές προσεγγίσεις κατασκευής δημοσίων έργων δεν επαρκούν για να δώσουν αναζωογονητική πνοή. Η καθημερινότητα βαίνει επιδεινούμενη για τους περισσότερους κατοίκους της. Το κυρίαρχο μοντέλο αστικής διαχείρισης παρουσιάζει ανυπέρβλητες ελλείψεις και προβλήματα. Ο αστικός ιστός, εκτός του εμπορικού κέντρου, επιβιώνει με ελάχιστες ανάσες, απρόσωπος, πυκνοδομημένος, αισθητικά ανιεράρχητος, κυκλοφοριακά συμφορημένος, περιβαλλοντικά υποβαθμισμένος. Ωστόσο, η ζωή ανάμεσα στα κτίρια, στους δρόμους και τις πλατείες συνεχίζεται, μάλιστα με μία νέα πολιτισμική πολυμορφία. Ο δημόσιος χώρος γίνεται πεδίο εκδήλωσης των πιο δημιουργικών, αισιόδοξων και δυναμικών κατοίκων της. Οι κινήσεις πολιτών και οι διεκδικήσεις του δημόσιου χώρου από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες δείχνουν μία διαφορετική αντιμετώπιση των προβλημάτων που ενσωματώνουν τη δράση των κατοίκων. Τα ενδεχόμενα οφέλη από την ανάκαμψη στη συγκυρία της κρίσης συστρατεύουν συμφέροντα και ευθυγραμμίζουν τη δράση τοπικών φορέων και επιχειρηματιών.

Η ανακοίνωση επιχειρεί να διατυπώσει μία εναλλακτική προσέγγιση σχεδιασμού του αστικού χώρου στις παρούσες συνθήκες της ελληνικής πόλης, η οποία εμπνέεται από τις δυνατότητες του εφικτού και άμεσα υλοποιήσιμου στη μικροκλίμακα της πόλης και ειδικότερα στην κλίμακα του δρόμου. Πεδίο επεξεργασίας της προσέγγισης αποτέλεσε το φοιτητικό εργαστήριο «από το εικονικό στο εφικτό» που επεξεργάστηκε προτάσεις για περιοχές της Θεσσαλονίκης εκτός κέντρου.

Το εργαστήριο οργανώθηκε την άνοιξη 2011 από μία ομάδα διδασκόντων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών και του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Α.Π.Θ., σε συνεργασία με την κίνηση Θεσσαλονίκη αλλιώς και την Αντιδημαρχία Αστικών Αναπλάσεων, Πολεοδομίας και Δικτύων του Δήμου Θεσσαλονίκης. Στην τελευταία φάση του εργαστηρίου συμμετείχε ο αρχιτέκτονας πολεοδόμος David Sim, διευθυντής του γραφείου Gehl Architects στην Κοπεγχάγη. Αντικείμενο των εργασιών αποτέλεσε η αναγνώριση των αφανών δυνατοτήτων σε αδρανείς περιοχές της πόλης και ο σχεδιασμός τους έτσι ώστε να ενεργοποιηθούν λανθάνουσες δυναμικές στο επίπεδο του δρόμου και την κλίμακα της γειτονιάς και να αξιοποιηθεί δυναμικά η επικείμενη διέλευση της γραμμής μετρό στον αστικό ιστό (1).

3. Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ

Το εργαστήριο διερεύνησε εργαλεία και διαδικασίες και επεξεργάστηκε σενάρια παρέμβασης με διαφορετικούς αποδέκτες. Δεν αγνόησε το ευρύτερο πλαίσιο των οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών που λειτουργούν πέρα από τη χωρική κλίμακα της πόλης. Αντίθετα επιχείρησε να διερευνήσει τη διαλεκτική αλληλεπίδραση τους με το χώρο της πόλης και της γειτονιάς, αναγνωρίζοντας ως αφετηρία τη χειροπιαστή πραγματικότητα της καθημερινής ζωής διαφορετικών ανθρώπων σε διαφορετικές γειτονιές της πόλης. Στοχεύοντας στη μικροκλίμακα της πόλης, επεξεργάστηκε 'ανοιχτά' σχέδια ανάκτησης του δημόσιου χώρου και αναζήτησε διαδικασίες ευρηματικές και πραγματιστικές για την υλοποίηση τους, ευέλικτες και προσαρμόσιμες στις περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες των φορέων σχεδιασμού, αλλά και στις μεταβαλλόμενες ανάγκες των χρηστών. Τέλος, πρότεινε εργαλεία παρέμβασης που αναγνωρίζουν εφικτές διεξόδους στην οργάνωση της καθημερινότητας, ενσωματώνουν ή ενεργοποιούν τις υπάρχουσες δυναμικές, τη ζωντανή ευρηματικότητα, το πολύχρωμο φάσμα των ταυτοτήτων της πόλης.

Η προσέγγιση αυτή, που σκιαγραφεί μία στρατηγική για την πόλη της κρίσης, εγγράφεται στις εναλλακτικές θεωρήσεις και πρακτικές για την αναζωογόνηση της πόλης και αντιτίθεται την παγκόσμια στρατηγική της επιχειρηματικής πόλης και της εικονικής αρχιτεκτονικής, απορρίπτοντας τη ρητορική της. Οι πρακτικές αυτές βασίζονται στην πραγματική συμμετοχή των κατοίκων και περιλαμβάνουν προγράμματα ανάπλασης γειτονιών που προωθούν τη βιώσιμη κινητικότητα, διεκδικούν αστικά κενά για τη δημιουργία δημόσιων χώρων, αλλά και οργανώνουν συλλογικές δράσεις και γεγονότα στην πόλη που κινητοποιούν, σχηματοποιούν και επανεφευρίσκουν την έννοια της κοινότητας στο σύγχρονο αστικό χώρο. Αν και δεν στοιχειοθετούν μία ενιαία προσέγγιση, φαίνεται πως έχουν κοινή αναφορά σε διάφορες στρατηγικές, οι οποίες έχουν εφαρμοστεί σε διαφορετικών ειδών αστικές συνθήκες, αναγνωρίζουν την πολυδιάστατη πραγματικότητα και τη ζωντανή δυναμική της σύγχρονης πόλης στη μικρή κλίμακα και έχουν κοινό στόχο τη βελτίωση της καθημερινής ζωής των ποικίλων ομάδων ανθρώπων που τη ζουν από μέσα και, ίσως, μπορούν να την αλλάζουν 'από τα κάτω' με σταδιακές μεταλλαγές μέσα στο χρόνο (incremental change, reflexivity) (Giddens,1990, Beck, 1992). 
Ενδεικτικά αναφέρονται: η αναδιοργάνωση του δημόσιου χώρου σε περιφερειακές γειτονιές στη Βαρκελώνη που οργανώθηκαν από εργαστήρια νέων αρχιτεκτόνων υπό την επίβλεψη του O. Bohigas στις αρχές της δεκαετίας '80 (Albet-Mas, 1999), οι παρεμβάσεις αναζωογόνησης στη συνοικία Montorgueil στο Παρίσι (Atelier Parisien d'Urbanisme, 1993), τα συμβόλαια γειτονιάς στις Βρυξέλλες και τα συνολικά προγράμματα ανάπλασης των υποβαθμισμένων γειτονιών της Κοπενχάγης, οι προσωρινές παρεμβάσεις που διεκδικούν χώρο για τον πεζό με άμεσες και ελάχιστου κόστους διευθετήσεις, όπως αυτές που επεξεργάστηκε η ομάδα Gehl Architects (City of New York, 2009), το πλαίσιο των ζητούμενων παρεμβάσεων στους διαγωνισμούς Αθήνα 4Χ4' που προκηρύχθηκαν από το ΥΠΕΚΑ το 2010, αλλά και αστικές δράσεις και παρεμβάσεις που τοποθετούνται στη διασταύρωση της αρχιτεκτονικής, της τέχνης και της κοινωνικής δράσης, όπως εφήμερες και αναστρέψιμες κατασκευές, εγκαταστάσεις ή σκηνές τέχνης, συμμετοχικές δράσεις στον δημόσιο χώρο, κήποι, παιδότοποι κλπ. (Chapel, 2012).

3.1. Σχέδια για περιοχές κατοικίας εκτός και πέραν του κέντρου

Οι περιοχές της Θεσσαλονίκης τις οποίες πραγματεύτηκε το εργαστήριο εντοπίζονται εκτός και ανατολικά του ιστορικού κέντρου της πόλης και αναδεικνύουν διαφορετικές εν δυνάμει θεματικές ανάκτησης του δημόσιου χώρου της πόλης. Πρόκειται για εξαιρετικά πυκνοδομημένες γειτονιές με κυρίαρχη χρήση την κατοικία (καθαρές οικιστικές πυκνότητες 500-1000, 1000-1500 αλλά και άνω των 1500 ατ/Ηα), αποτέλεσμα νεώτερης ανοικοδόμησης πάνω σε 'τακτοποιημένες' παλιές χαράξεις (μέσος υλοποιημένος ΣΔ από 4 έως 6). Εμφανίζουν έντονα στοιχεία υποβάθμισης λόγω της ασφυκτικής και κακής ποιότητας δόμησης και της πλήρους σχεδόν απουσίας δημοσίου χώρου και στοιχειωδών διαδρομών για τους πεζούς. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ελεύθερων επιφανειών αποδίδεται στο οδικό δίκτυο που εξυπηρετεί κατά κύριο λόγο τη στάθμευση, ενώ οι αδόμητες επιφάνειες των οικοδομικών τετραγώνων έχουν τη μορφή είτε περίκλειστων και μικρού μεγέθους ακαλύπτων, είτε παράπλευρων 'διαδρόμων' πρόσβασης στις πολυκατοικίες. Ο λιγοστός ελεύθερος δημόσιος χώρος είναι δύσκολα προσπελάσιμος για όλους τους χρήστες και με κακή ποιότητα αστικού εξοπλισμού.

Συγκεκριμένα μελετήθηκαν επτά περιοχές/ενότητες, έξι από τις οποίες βρίσκονται στην ακτίνα εξυπηρέτησης του υπό κατασκευή μετρό, με τα εξής θέματα (Σχήμα 1) :

- «Αστική κινητικότητα αλλιώς»: 5 σημεία που αντιστοιχούν σε στάσεις μετρό και διαδρομές από και προς αυτές (Παπάφη, Ευκλείδη, Φλέμιγκ, Ανάληψη, Πατρικίου)

- «Ημιτελήςχάραξη σε ανασύνθεση»: οδός Καρακάση.

- «Μεταβατικά πεδία»: αδιάνοικτη οδός Αγ. Δημητρίου.

Σχήμα 1. Χάρτης περιοχών παρέμβασης και χαρακτηριστικές εικόνες αστικού χώρου.

Δυνητικές αφετηρίες και κατευθύνσεις για τη συγκρότηση προτάσεων - παρεμβάσεων από τους φοιτητές/τριες που συμμετείχαν στο εργαστήριο ήταν οι εξής:

¦ η αμφισβήτηση του δρόμου ως χώρου ροής αυτοκινήτων και η ανάδειξή του ως πεδίο ανάπτυξης κοινωνικής ζωής,

¦ οι νέες δυνατότητες για βιώσιμη κινητικότητα που θα προσφέρει το μετρό και η ανάδειξη των στάσεων ως νέων τοπόσημων στο δημόσιο χώρο, και κυκλοφοριακές παρεμβάσεις με στόχο τη δημιουργία ολοκληρωμένων διαδρομών πεζών και των ποδηλάτων,

¦ η αύξηση του πρασίνου με την αξιοποίηση αχρησιμοποίητων χώρων και ενίσχυση του με τη δημιουργία δικτύων,

¦ η αξιοποίηση του φυσικού στοιχείου που υπάρχει κάτω από τις τσιμεντοστρωμένες επιφάνειες και παρουσιάζεται αυθόρμητα σε κάθε ρωγμή του πεζοδρομίου και σε κάθε αδόμητο οικόπεδο, αλλά και το νερό της βροχής, ο ήλιος, το ανάγλυφο κλπ,

¦ η δυνατότητα ενεργοποίησης της γειτονιάς μέσω μη χωρικών παρεμβάσεων, όπως θεσμικές παρεμβάσεις, συνεργασίες ιδιωτών με την τοπική αυτοδιοίκηση, γεγονότα, συλλογικές δράσεις, διεκδικήσεις,

¦ η ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε ενότητας (αρχιτεκτονικών κλπ.),

¦ η ιστορική πολυπολιτισμικότητα που υπάρχει ως μέρος της - μη προβεβλημένης -ιστορικής ταυτότητας των δρόμων και η σύγχρονη που δημιουργεί νέες ταυτότητες, νέες κοινότητες ή/και εντάσεις ανάμεσα στους διεκδικητές του ίδιου χώρου,

¦ προσωρινές παρεμβάσεις που εκμεταλλεύονται αδρανή δημόσια ή ιδιωτικά κενά για περιορισμένο χρονικό διάστημα αλλά και σταδιακή υλοποίηση παρεμβάσεων που αναζητά να ενσωματώσει την πραγματική συμμετοχή των κατοίκων και να ελέγξει την αποτελεσματικότητα στην πράξη.

4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οι επεμβάσεις που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο της συγκεκριμένης προσέγγισης και εκτέθηκαν στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής του Δήμου Θεσσαλονίκης αξιοποιούν όλες τις παραπάνω δυνατότητες, τόσο σε επίπεδο φυσικού σχεδιασμού όσο και σε επίπεδο διαχείρισης και υλοποίησής τους, και σκιαγραφούν ένα εφικτό σχέδιο δράσης δομημένο στις παρακάτω κατευθύνσεις:

¦ Τον εντοπισμό και την αξιοποίηση διαφορετικών τύπων αδόμητων χώρων για τη δημιουργία ενός δικτύου ελεύθερων και πράσινων χώρων, με μόνιμο, περιοδικό, ή προσωρινό χαρακτήρα. Σ' αυτή τη λογική εντάσσονται παρεμβάσεις όπως η δημιουργία πλατειών στις εξόδους του μετρό, η ενεργοποίηση δημόσιων κενών που προέκυψαν από μη ολοκληρωμένες χαράξεις, ο ανασχεδιασμός σχολικών αυλών για τη συλλογική τους χρήση κατά τις απογευματινές ώρες μέχρι και παρεμβάσεις σε 'ελάχιστους' υπολειμματικούς χώρους όπως η παράπλευρη πρόσβαση των πολυκατοικιών.

¦ TQV περιορισμό της ροής και της στάθμευσης των αυτοκινήτων με στόχο την εξασφάλιση ελεύθερων χώρων για τους πεζούς με παρεμβάσεις όπως η διαβάθμιση στην κύρια χρήση της οδού (αμιγής πεζόδρομος, woonerf και περιοχές ήπιας κυκλοφορίας), η εγκατάσταση υπέργειων υδραυλικών συστημάτων στάθμευσης σε αδόμητους χώρους, η δημιουργία ισόγειων χώρων στάθμευσης σε ελεγχόμενο ποσοστό των κενών καταστημάτων που προέκυψαν από την κρίση, αλλά και με πρωτοβουλίες όπως η διαμεσολάβηση του Δήμου για μακρόχρονη ενοικίαση θέσεων από τους κατοίκους σε υπάρχοντες ιδιωτικούς χώρους στάθμευσης με χαμηλότερες τιμές ή η χρήση κάρτας κατοίκου.

¦ Την περιβαλλοντική αναβάθμιση των περιοχών: αύξηση πρασίνου και κατάλληλη φύτευση με βιοκλιματικά κριτήρια, αύξηση υδατοπερατών επιφανειών, προώθηση της θερμικής άνεσης με στοιχεία ηλιοπροστασίας, νερού και κατάλληλα υλικά, δημιουργική αξιοποίηση των τυφλών επιφανειών σε πλάγιες όψεις κτιρίων.

¦ Την ενίσχυση της ζωής στη γειτονιά και το δρόμο: ανάδειξη και ενδυνάμωση της ποικιλίας κοινωφελών χρήσεων, αξιοποίηση με μακροχρόνια μίσθωση κενών καταστημάτων από το Δήμο και δημιουργία νέων τόπων αναφοράς (π.χ. κέντρο ή δανειστική βιβλιοθήκη γειτονιάς, αγορές κλπ), δίκτυο wi-fi, διαδραστικές εγκαταστάσεις σε όψεις και δημόσιους χώρους, αλλά και ενίσχυση της υπάρχουσας δυναμικής και ενεργοποίηση των κατοίκων στο μετασχηματισμό του δημόσιου χώρου (δημιουργία επιτροπής γειτονιάς με εκπροσώπους όλων των κοινωνικών ομάδων, συμμετοχικές διαδικασίες κατά τη διαμόρφωση των παρεμβάσεων), διοργάνωση γεγονότων κλπ.

¦ Τον 'ανοιχτό' - ευέλικτο σχεδιασμό σταδιακής ή πολυμορφικής εφαρμογής για την εισαγωγή του παράγοντα χρόνου, τόσο ως προς την εφαρμογή των προτάσεων σε στάδια παρεμβάσεων με βάση τις οικονομικές δυνατότητες και την ανατροφοδότηση από τις συμμετοχικές διαδικασίες, όσο και ως προς την οριστικοποίηση του μέσα από την ίδια τη χρήση των κατοίκων, τη σταδιακή προσαρμογή των συνηθειών τους ή τον έλεγχο της ευστοχίας του σχεδιασμού (π.χ. ανάμειξη σταθερών, μεταβλητών ή κινητών στοιχείων αστικού εξοπλισμού με στόχο τη 'φυσική' οικειοποίηση του χώρου, προσωρινή χρήση κενών καταστημάτων ή αδόμητων οικοπέδων). Η λογική που σκιαγραφείται φαίνεται να υιοθετείται και από ορισμένες πρόσφατες επεμβάσεις που  υλοποίησε  ο Δήμος  Θεσσαλονίκης,  όπως π.χ.   η  πειραματική πεζοδρόμηση της οδού Αγ. Σοφίας με προσωρινό χαρακτήρα και χαμηλό κόστος ή της οδού Φρ. Σμύρνης, όπου το σχέδιο μετασχηματίστηκε μετά από αίτημα των κατοίκων προς όφελος της κυκλοφορίας και παραμονής των πεζών στον κοινόχρηστο χώρο.

Οι ενέργειες αυτές φανερώνουν τις σημαντικές δυνατότητες υπέρ της βελτίωσης της καθημερινότητας στην πόλη όπως βιώνεται σε 'ανώνυμες' γειτονιές• δυνατότητες που αναδύονται μέσα από την οριζόντια δικτύωση και τη συνεργασία φορέων, κατοίκων-χρηστών και ειδικών του σχεδιασμού του χώρου. Πρόκειται τελικά για πολυεπίπεδες προσεγγίσεις που αντιμετωπίζουν, ταυτόχρονα και διαδραστικά, θέματα της εικόνας της πόλης, της κυκλοφορίας πεζών και οχημάτων, πολεοδομικών ρυθμίσεων και χρήσης -οικειοποίησης του δημόσιου χώρου από τους πολίτες κατοίκους. Αν και απλές στη σύλληψη, και όχι ιδιαίτερα φιλόδοξες ως προς το επίπεδο της αρχιτεκτονικής εικόνας, επεξεργάζονται την έννοια του εφικτού προωθώντας τους σταδιακούς μετασχηματισμούς και τη συλλογική δράση και βελτιώνουν τα αισθητικά και λειτουργικά στοιχεία του χώρου ζωής στην πόλη.

(1) Εκτός από τους συγγραφείς, τη διδακτική ομάδα πλαισίωσε η Κ. Καυκούλα, τ. αναπλ. καθηγήτρια Α.Π.Θ. Την οργάνωση προώθησαν ο Γ. Τούλας και ο Μ. Γουδής και υποστήριξαν καθ' όλη της τη διάρκεια η Α. Λαζαρίδου, αρχιτέκτονας MSc και ο Π. Λαζαρίδης, φοιτ. Αρχιτεκτονικής. Εκ μέρους του Δήμου συμμετείχαν στη συζήτηση αρμόδιοι αντιδήμαρχοι και αρχιτέκτονες: Α. Κουράκης, Θ. Παππάς, Κ. Μπελιμπασάκης, Κ. Δαναδιάδου και Λ. Φραγκίδου. Πληροφορίες για το εργαστήριο στο: http://www.iconictopragmatic.blogspot.com/. Ευχαριστούμε όλους/ες καθώς και την ομάδα φοιτητών/τριων που συμμετείχαν με ενθουσιασμό.