Ένα πείραμα συμμετοχικού σχεδιασμού στη Θεσσαλονίκη

#Ν. Καλογήρου

Καθηγητής Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ 

#Α. Χ. Συράκου

Εντεταλμένη διδασκαλίας Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ, Υποψήφια Διδάκτωρ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ

Ο συμμετοχικός σχεδιασμός έχει συσχετιστεί με έννοιες και χαρακτηρισμούς που παραπέμπουν σε δημοκρατικές διαδικασίες (διαπραγματευτικός, πολιτικός, διαμεσολαβητικός, δια βουλευτικός τύπος σχεδιασμού, μια ανοιχτή διαδικασία επικοινωνίας και συνεργασίας, κλπ). Ωστόσο οι εφαρμογές στον Ελληνικό χώρο είναι ακόμη ελάχιστες.

Η παρούσα πρόταση εισήγησης, αποτελεί μία πρόδρομη παρουσίαση μίας προσπάθειας δράσης συμμετοχικού σχεδιασμού στο Δήμο Θεσσαλονίκης. Η δράση αυτή ξεκίνησε με τη συνεργασία τριών διαφορετικών φορέων της πόλης, της Αντιδημαρχίας Αστικού Σχεδιασμού, Πολεοδομίας και Δικτύων του Δήμου Θεσσαλονίκης, του Τμήματος Αρχιτεκτόνων (Β' Τομέας Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού) του ΑΠΘ και της ΧΑΝΘ. Στόχος της προσπάθειας αυτής είναι η διαμόρφωση ενός πλαισίου συμμετοχικού σχεδιασμού και διαλόγου για την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου της πόλης της Θεσσαλονίκης. Η ολοκλήρωσή της αναμένεται στους επόμενους μήνες, συνεπώς βρίσκεται σε εξέλιξη. Η δράση έχει οργανωθεί για να ολοκληρωθεί σε τρία στάδια.

Στο πρώτο στάδιο περιλαμβάνεται η άμεση ενεργός συμμετοχή των πολιτών και η αποτύπωση των επιθυμιών και αναγκών τους σχετικά με έναν συγκεκριμένο ανοιχτό δημόσιο χώρο που προτείνεται για επανασχεδιασμό. Επίσης περιλαμβάνει μία αποτίμηση από τους ίδιους τους πολίτες, της αντίστοιχης αστικής παρέμβασης του Δήμου Θεσσαλονίκης σε δύο οδούς. Αυτοί οι δημόσιοι χώροι έχουν επιλεγεί σε συνεργασία με το Δήμο Θεσσαλονίκης. 

Το δεύτερο στάδιο περιλαμβάνει την αξιολόγηση από ομάδα φοιτητών των αποτελεσμάτων των ευρημάτων των παραπάνω δράσεων, που θα χρησιμοποιηθούν ως βάση για τις σχεδιαστικές τους προτάσεις στο ανάλογο σχεδιαστικό εργαστήριο (workshop). 

Τέλος, στο τρίτο στάδιο, θα γίνει παρουσίαση των προτάσεων σε ανάλογη εκδήλωση, όπου θα ενθαρρυνθεί ένας ανοιχτός δημόσιος διάλογος.

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η παρούσα εργασία αποτελεί μια πρόδρομη παρουσίαση του συγκεκριμένου συμμετοχικού εργαστηρίου το οποίο πρόκειται να πραγματοποιηθεί στους επόμενους μήνες. Η ημερομηνία εκκίνησης του όλου προγράμματος ήταν η 26η Μαΐου 2012, ημέρα που οι πολίτες θα είχαν τη δυνατότητα επί των οδών ενδιαφέροντος να εκφράσουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Όμως, εξαιτίας της κακοκαιρίας η δράση δεν πραγματοποιήθηκε, γεγονός που σε συνδυασμό με την εξεταστική περίοδο των φοιτητών, οδήγησε στην αναβολή του εργαστηρίου μέχρι την επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά.

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο συμμετοχικός σχεδιασμός αποτελεί μια διαδικασία η οποία προσανατολίζεται περισσότερο στην έννοια της συμμετοχής της κοινότητας στη διαδικασία του σχεδιασμού (Κωτσιόπουλος, 1975, σελ.7-8). Φαίνεται να παρουσιάζεται τη δεκαετία του 1960, ως μια απάντηση σε τάσεις του μοντερνισμού που ήταν ιδιαίτερα καθοδηγητικές και απόλυτες στο πως οι άνθρωποι πρέπει να ζουν και να εργάζονται, τοποθετώντας στο περιθώριο τις πραγματικές επιθυμίες και ανάγκες κύρια των χρηστών (Windley and McClure, 2007, σελ. 51). Με την κινητοποίηση των πολιτών, ο συμμετοχικός σχεδιασμός έχει συσχετιστεί με δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων, αλλά ακόμη και με θεραπευτικές δράσεις (Smith, 2002). Όμως στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα όσον αφορά το αστικό τοπίο, οι συμμετοχικές διαδικασίες στο σχεδιασμό έχουν αγνοηθεί. Συστάσεις για τις αστικές αναπλάσεις, όπως αυτές του Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλα¬γής, όπου εμφανίζεται ως βασική επιδίωξη 'η τήρηση κατά τον σχεδιασμό ουσιαστικών συμμετοχικών διαδικασιών (ΥΠΕΚΑ), δεν έχουν την ανάλογη απήχηση.

Παρόλα αυτά στη Θεσσαλονίκη, η συζήτηση ως προς τη συμμετοχή των πολιτών στις σχεδιαστικές αποφάσεις φαίνεται να εντείνεται. Οι ανακοινώσεις τόσο του Δημάρχου Ι. Μπουτάρη , όσο και του Αντιδημάρχου Αστικού Σχεδιασμού, Πολεοδομίας και Δικτύων Α. Κουράκη, σχετικά με τις πεζοδρομήσεις οδών, και μετατροπή άλλων σε δρόμους ήπιας κυκλοφορίας, καταργώντας θέσεις στάθμευσης, έχουν πυροδοτήσει ποικίλα σχόλια (Ουζουνίδης, 2011), άλλα υπέρ αυτών των επεμβάσεων και άλλων κατά, θέτοντας κύρια ερωτήματα όσον αφορά τη συμμετοχή των πολιτών σε αυτές τις αποφάσεις.

Παράλληλα, το Τμήμα Δράσης και Κοινωνικής Προσφοράς της ΧΑΝΘ, το 2011 δημιούργησε το πρόγραμμα εθελοντισμού 'Είμαι Πολίτης και Όχι Απλά Κάτοικος', το 2011, το οποίο εστιάζει στο αστικό περιβάλλον. Αναφέρεται ότι στόχος του προγράμματος είναι να ενεργοποιήσει τα μέλη μας, τους συμμετέχοντες στα προγράμματα μας τους φίλους της ΧΑΝΘ, μέλη άλλων οργανώσεων κάθε μικρό ή μεγάλο κάτοικο της πόλης μας για την προστασία του αστικού περιβάλλοντος, την ανάδειξη των τυχόν προβλημάτων, την ανάληψη πρωτοβουλιών για τη φροντίδα του' (ΧΑΝΘ,2011).

Το πρόγραμμα 'Είμαι Πολίτης και Όχι Απλά Κάτοικος' ξεκίνησε τη δράση του σε συνεργασία με την Αντιδημαρχία Περιβάλλοντος και Ελευθέρων Χώρων του Δήμου Θεσσαλονίκης, με δράσεις που σχετιζόταν κυρίως με το αστικό πράσινο, όπως για παράδειγμα με την καταγραφή και επισήμανση κενών δενδροδόχων, με τη συμβολική δεντροφύτευση μερικών από αυτών, κλπ. Ως συνέχεια των δράσεων συζητήθηκε στην Επιτροπή Δράσης και Κοινωνικής Προσφοράς, η δημιουργία μιας δράσης καταγραφής προβλημάτων στον αστικό χώρο από τους ίδιους τους πολίτες, συζήτηση η οποία οδήγησε στη συνεργασία με το Τμήμα Αρχιτεκτόνων (Β' Τομέας Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχε-διασμού) του ΑΠΘ και την Αντιδημαρχία Αστικού Σχεδιασμού, Πολεοδομίας και Δικτύων του Δήμου Θεσσαλονίκης, και τελικά την οργάνωση του συμμετοχικού εργαστηρίου.

Η εμπλοκή των συγγραφέων της παρούσας εργασίας υπήρξε καθοριστική στη σύλληψη και οργάνωση του εργαστηρίου. Ο Ν. Καλογήρου είναι ο σχεδιαστής της προσωρινής πεζοδρόμησης της Αγίας Σοφίας (Καλογήρου, 2012). Η πειραματική προσέγγιση, καθώς και το μικρό κόστος της συνολικής ανάπλασης (περίπου 5000 ευρώ), αποσκοπεί σε μια δοκιμαστική λειτουργία του πεζοδρόμου και έχει διδακτικό χαρακτήρα για τους πολίτες. Επίσης η Α.Χ. Συράκου, είναι μέλος της Επιτροπής Δράσης και Κοινωνικής Προσφοράς της ΧΑΝΘ, και οι προτάσεις της σχετικά με το εργαστήριο, έπειτα και από την εμπειρία της σε σχετικό πρόγραμμα συμμετοχικού σχεδιασμού στην Οξφόρδη, ΗΒ, [Mapping Matters (Symonds, 2005, σελ. 63)], αποτέλεσαν τη βάση του εργαστηρίου.

3. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ

Αρχικά το εργαστήριο έχει οργανωθεί σε τρία στάδια:

Το 1ο στάδιο περιλαμβάνει την άμεση ενεργό συμμετοχή των πολιτών και την αποτύπωση των επιθυμιών και αναγκών τους σχετικά με έναν συγκεκριμένο ανοιχτό δημόσιο χώρο που προτείνεται για επανασχεδιασμό, την οδό Λασσάνη(1). Επίσης περιλαμβάνει μια αποτίμηση από τους ίδιους τους πολίτες, της αστικής παρέμβασης του Δήμου Θεσσαλονίκης στις οδούς Χρ. Σμύρνης και Φιλικής Εταιρείας. Οι δημόσιοι αυτοί χώροι έχουν επιλεγεί σε συνεργασία με το Δήμο Θεσσαλονίκης.

Το 2ο στάδιο περιλαμβάνει την ανάλυση των αποτελεσμάτων των δράσεων στους τρεις αυτούς δρόμους ενδιαφέροντος, από φοιτητές του μαθήματος Εισαγωγή στον Αστικό Σχεδιασμό, Μεθοδολογία, Ανάλυση, Απεικονίσεις', του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του ΑΠΘ. Έπειτα, υπό την επίβλεψη του καθηγητή Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού Νικολάου Καλογήρου, σε συνεργασία με την υποψήφια διδάκτορα Αθηνά Χριστίνα Συράκου, του Β' Τομέα Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ, φοιτητές θα κληθούν να αξιολογήσουν και να αξιοποιήσουν ως βάση τα αποτελέσματα των δύο αυτών δράσεων στις σχεδιαστικές τους προτάσεις.

Στο 3ο στάδιο το εργαστήριο θα ολοκληρωθεί με τη δημόσια παρουσίαση των προτάσεων και την ενθάρρυνση ενός δημόσιου διαλόγου επί του θέματος.

Στην παρούσα εργασία, ως πρόδρομη ανακοίνωση του εργαστηρίου, θα ασχοληθούμε κύρια με το πρώτο στάδιο.

4. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ

4.1 Αποτίμηση σε οδούς όπου έχει ήδη παρέμβει ο Δήμος Θεσσαλονίκης

Όπως αναφέρεται και παραπάνω, οι πολίτες, και όχι μόνο, της Θεσσαλονίκης θα κληθούν να εκφράσουν τη γνώμη τους σε επιτόπια εκδήλωση επί των οδών ενδιαφέροντος.

Στην οδό Χρ. Σμύρνης και στην οδό Φιλικής Εταιρείας έχει ήδη παρέμβει ο Δήμος, με τη μετατροπή τους σε δρόμους ήπιας κυκλοφορίας, κύρια με την απομάκρυνση των χώρων στάθμευσης, τη διεύρυνση των πεζοδρομίων, και τη φύτευση δέντρων. Σε αυτές τις οδούς γίνεται απλά μια αποτίμηση της νέας κατάστασης, έτσι ώστε να υπάρχει μια αξιολόγηση των έργων του Δήμου που θα αποτελέσει βάση και για τις σχεδιαστικές προτάσεις των φοιτητών αλλά και για άλλα μελλοντικά έργα του Δήμου.

Έχει διαμορφωθεί, σε συνεργασία με τον Αντιδήμαρχο Αστικού Σχεδιασμού, Πολεοδομίας και Δικτύων, κ. Κουράκη, ένα ερωτηματολόγιο το οποίο θα συμπληρώνουν οι πολίτες, κάτοικοι, επισκέπτες, κλπ, και γενικότερα χρήστες των δύο αυτών οδών.

Για τη δημιουργία του ερωτηματολογίου βασιστήκαμε και στη διεθνή βιβλιογραφία (για παράδειγμα βλ. Project for Public Spaces, What makes a Successful Place?) αλλά και στην εμπειρία μας από την τοπική αστική κατάσταση που επικρατεί. Προσπαθήσαμε όσο μπορούμε να περιορίσουμε τον αριθμό των ερωτήσεων (είκοσι στον αριθμό), για να είναι εφικτή η συμπλήρωσή του από τους διερχόμενους πολίτες. Επίσης προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε ερωτήσεις που αφορούν όσο το δυνατόν περισσότερες κοινωνικές ομάδες, όπως παιδιά και ΑΜΕΑ, καθώς και να συμπεριλάβουμε ερωτήσεις που έχουν ως σκοπό να διευρύνουν το πεδίο επιλογών του αστικού χώρου των κατοίκων. Για παράδειγμα, μία ερώτηση είναι η ακόλουθη: Πιστεύετε πως η οδός Χρ. Σμύρνης προσφέρει εναλλαγές εντυπώσεων και επιλογές δραστηριοτήτων στους χρήστες της' Η απάντηση είναι σχεδόν προφανής. Η απομάκρυνση των χώρων στάθμευσης, η διεύρυνση των πεζοδρομίων, και η φύτευση δέντρων, συγκλίνουν προς μια κύρια αισθητική αναβάθμιση της οδού, αλλά τον καθιστούν παράλληλα απλά έναν χώρο διέλευσης, όχι απαραίτητα έναν χώρο ο οποίος μπορεί να οικειοποιηθεί από τους χρήστες του. Με αυτή την ερώτηση προσπαθούμε να διεγείρουμε τη φαντασία των ερωτηθέντων, εξάπτοντας την περιέργειά τους σχετικά με το τι άλλο θα μπορούσε να έχει η οδός και κυρίως πως θα μπορούσαν οι ίδιοι να τη χρησιμοποιήσουν.

Επίσης στο ερωτηματολόγιο εντάχτηκαν και λίγες ερωτήσεις, έπειτα από την προτροπή του Αντιδημάρχου, οι οποίες δεν έχουν άμεση σχέση με την οδό, αλλά έμμεση, και η απάντησή τους θα βοηθούσε το Δήμο στη λήψη αποφάσεων, όπως για παράδειγμα η εξής ερώτηση: 'Θα βρίσκατε ικανοποιητική την προσφορά θέσεων στάθμευσης στο πάρκινγκ του Δημαρχείου σε κατοίκους του κέντρου με κάρτα Θ1, με χαμηλό ενοίκιο (ενδεικτικά 75ευρώ/μήνα) και δωρεάν εισιτήριο λεωφορείου για μετάβαση στο κέντρο'.

4.2 Αποτύπωση αναγκών και επιθυμιών σε δρόμο υπό διαμόρφωση

Η επιλογή της Λασσάνη για την αποτύπωση των αναγκών και επιθυμιών των χρηστών της οδού έγινε μετά από συζητήσεις με τον κ. Κουράκη. Αποτελεί μία από τις οδούς για την οποία ήδη είχε υπάρξει σχέδιο προς ανάπλαση, κατά παρόμοιο τρόπο όπως στις προηγούμενες οδούς. Συνεπώς προτάσεις φοιτητών θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στο νέο σχέδιο και να υλοποιηθούν. Επίσης η Λασσάνη, αποτελεί έναν σχετικά μικρό σε μήκος δρόμο γεγονός που ίσως να βοηθούσε του φοιτητές στο μικρό χρονικό περιθώριο του σχεδιαστικού εργαστηρίου να αποδώσουν.

Οι ερωτήσεις που θέτουμε στην οδό Λασσάνη διαφοροποιούνται από αυτές στις άλλες οδούς. Όπως αναφέραμε προηγουμένως, υπάρχει μια γενική τάση ανάπλασης οδών που περιορίζονται σε βασικές επεμβάσεις, όπως η απομάκρυνση των χώρων στάθμευσης, η διεύρυνση των πεζοδρομίων, και η φύτευση δέντρων, οι οποίες ναι μεν προσφέρουν κύρια μια αισθητική αναβάθμιση των οδών, αλλά δεν προσφέρουν απαραίτητα ευκαιρίες ευρύτερης οικειοποίησής τους από τους χρήστες του πέραν της απλής διέλευσης. Η έννοια της οικειοποίησης του δημόσιου χώρου από τους χρήστες του αποτελεί βασικό στοιχείο στο σχεδιασμό για πολλούς μελετητές, και έχει οδηγήσει σε μια άλλη έννοια, την έννοια του placemaking, που στα Ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως 'κατασκευή του τόπου'. Αποτελεί μια ιδιαίτερα γενική έννοια η οποία εμπεριέχει τη διαμόρφωση "αισθητηριακών και αισθησιακών δομημένων περιβαλλόντων (Kasprisin, 2011, σελ 151) που έχουν νόημα για τους χρήστες. Αποτελεί μια διαδικασία σχεδιασμού, που συνήθως με τη συμμετοχή των χρηστών του δημόσιου χώρου δημιουργεί ένα κοινό όραμα σχετικά με το πως θέλουν να είναι/τι θέλουν να εμπεριέχει/ πως θέλουν να οικειοποιηθούν το συγκεκριμένο δημόσιο χώρο (Project for Public Spaces, What is Placemaking?). Ο οραματισμός ενός ιδεατού δημόσιου χώρου, φαίνεται να έχει τις ρίζες του στην ιστορία (Συράκου, 2011), και να έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για υλοποιημένα έργα.

Στην οδό Λασσάνη οι ερωτήσεις που δίνονται σχετίζονται με τα παραπάνω θέματα: με το τι χώρο θα ήθελαν να είναι, ποια η χρήση του, έχοντας παράλληλα τη δυνατότητα να σημειώσουν την προτεραιότητα που δίνουν σε κάθε πρόταση που τους παρατίθεται. Προσπαθήσαμε, να συμπεριλάβουμε όσον το δυνατόν περισσότερες κοινωνικές ομάδες, παιδιά, ηλικιωμένους, ΑΜΕΑ, μητέρες που θηλάζουν, κλπ. Προσπαθήσαμε, ακόμη, να μην περιοριστούμε σε ήδη υπάρχουσες και συνήθεις χωρικές χρήσεις της πόλης, όπως είναι οι χώροι υπαιθρίων αγορών (παζάρι), αλλά και σε άλλες λιγότερο συνήθεις, όπως είναι ο χώρος θηλασμού. Η κάθε χωρική πρόταση συνοδεύεται από την εικόνα κάποιας υλοποιημένης διαμόρφωσης που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, έτσι ώστε οι ερωτώμενοι αφενός να κατανοούν με μια ματιά τι θα μπορούσε να εμπεριέχει η κάθε πρόταση και αφετέρου να διεγείρουμε τη φαντασία τους ενημερώνοντάς τους σχετικά με περισσότερες δυνατότητες επιλογών πέρα από τα όρια των αστικών διαδρόμων διέλευσης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι με αυτό τον τρόπο προσφέρουμε ένα είδος αστικής παιδείας.

5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η παρούσα εργασία αποτελεί μια πρόδρομη παρουσίαση του συγκεκριμένου συμμετοχικού εργαστηρίου το οποίο πρόκειται να πραγματοποιηθεί στους επόμενους μήνες. Κεντρικός στόχος της προσπάθειας αυτής είναι η διαμόρφωση ενός πλαισίου συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού και διαλόγου για την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου της πόλης μας και αποτελεί ένα πιλοτικό/πειραματικό πρόγραμμα του οποίου τα αποτελέσματα αναμένουμε με ενδιαφέρον.

Με το δεδομένο ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμη η όλη δράση, μπορεί να υποστηριχθεί ότι έγινε προσπάθεια να οργανωθεί προς την κατεύθυνση να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την ενεργοποίηση των πολιτών και με τον εντοπισμό προβλημάτων όπως είναι για παράδειγμα μια γενικότερη αδιαφορία των χρηστών του δημόσιου χώρου. Συνεπώς, στα αποτελέσματα του εργαστηρίου δεν εμπεριέχονται μόνο η ανάλυση των ερωτηματολογίων και οι σχεδιαστικές προτάσεις των φοιτητών, αλλά και οι αντιδράσεις των χρηστών του αστικού δημόσιου περιβάλλοντος και η συμμετοχή τους σε αυτή την προσπάθεια.

Μια βασική πρόκληση του συμμετοχικού σχεδιασμού αναφέρεται διεθνώς να είναι η έλλειψη επιθυμίας συμμετοχής (Hou, 2011, σελ. 332). Όμως στη σημερινή συγκυρία, με την αναζωπύρωση μιας δημόσιας συζήτησης σχετικά με τις επεμβάσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης στους δημόσιους χώρους της πόλης, πιστεύουμε ότι υπάρχει πρόσφορο έδαφος για την απαρχή ενός διαλόγου όπου όλοι θα μπορούν να εκπαιδεύονται και να βιώνουν το 'δικό' τους αστικό περιβάλλον.

Τέλος, προσπαθήσαμε να οργανώσουμε αυτή τη δράση με σκοπό να δώσει πρόσθετα χρήσιμα συμπεράσματα τα οποία θα μπορούσαν να βοηθήσουν το Δήμο Θεσσαλονίκης να αξιολογήσει τα έργα του και αν θεωρηθεί θεμιτό, να επανασχεδιάσει τις προτεραιότητές του όσον αφορά τις επεμβάσεις του στον αστικό ιστό.

(1)Η επιλογή της οδού πρόκειται να αλλάξει.