Είναι ουτοπία η υλοποίηση του συμμετοχικού προϋπολογισμού ;

Ένας οδικός χάρτης για την εφαρμογή του συμμετοχικού προϋπολογισμού.

Η Χιακή Συμπολιτεία για τον «Προϋπολογισμό των Πολιτών»

Α. Εισαγωγή: Τι είναι ο Προϋπολογισμός των Πολιτών (συμμετοχικός προϋπολογισμός)
1. Σήμερα η λέξη «προϋπολογισμός» παραπέμπει στο πολυσέλιδο βιβλίο με τους εκατοντάδες κωδικούς για τα έσοδα και τις δαπάνες που ο δήμαρχος καταθέτει στο δημοτικό συμβούλιο, τον Δεκέμβριο κάθε έτους. Το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου, το οποίο ελάχιστοι δημοτικοί σύμβουλοι διαβάζουν και ακόμη λιγότεροι κατανοούν, ψηφίζεται με συνοπτικές διαδικασίες από την πλειοψηφία, και καθορίζει τις δραστηριότητες του δήμου τον επόμενο χρόνο. Στην πράξη βέβαια αυτές μπορεί να αποκλίνουν σημαντικά από τα συμφωνηθέντα χωρίς κανείς να δώσει λόγο γι’ αυτό.

2. Έτσι, παρόλο που ο δημοτικός προϋπολογισμούς καθορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη ζωή μας στο νησί, θεωρείται ότι αποτελεί μια τεχνοκρατική πράξη που αφορά μόνο τους ειδικούς, τους πολιτικούς και τους μορφωμένους. Ο Προϋπολογισμός των Πολιτών έχει στόχο να ανατρέψει αυτή την «αριστοκρατική» αντίληψη, έτσι ώστε οι πολίτες που το επιθυμούν να είναι συμμέτοχοι σε αποφάσεις που αφορούν τη ζωή τους στο νησί.

3. Ακούμε συχνά το επιχείρημα ότι η τοπική αυτοδιοίκηση είναι πιο κοντά στον πολίτη από ό,τι η κεντρική εξουσία. Αυτός ο ισχυρισμός έχει στοιχεία αλήθειας, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που οι δημοτικές αρχές έχουν δημοκρατικές ευαισθησίες και, κυρίως, υφίσταται πιέσεις απόκινήματα πόλης. Όμως τα τελευταία χρόνια τείνουν να γενικευθούν στους ΟΤΑ φαινόμενα ανάλογα εκείνων του εθνικού επιπέδου: παραβίαση των προεκλογικών υποσχέσεων, ανορθολογικές αποφάσεις,
πελατειακές σχέσεις, αδιαφάνεια, διαπλοκή, διαφθορά.

4. Επιπλέον, στην Ελλάδα έχει απαξιωθεί σε μεγάλο βαθμό η έννοια της αποκέντρωσης και έχει πια εγκαθιδρυθεί μια ισχυρή πολιτική κουλτούρα αδιαφορίας για το ζήτημα του συγκεντρωτικού χαρακτήρα της διοίκησης. Παρ’ όλα αυτά τα τελευταία χρόνια κάνουν την εμφάνισή τους όλο και πιο συχνά κινήσεις και πρωτοβουλίες πολιτών που διεκδικούν τα δικαίωμα να παίζουν καθοριστικό ρόλο στις αποφάσεις που λαμβάνονται για την περιοχή τους (ιδίως για θέματα ελεύθερων χώρων).

5. Η εν λευκώ ανάθεση κάθε πέντε χρόνια της δημοτικής διαχείρισης στους αιρετούς άρχοντες δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτές τις εξελίξεις, όσο κι αν κάποιοι από αυτούς είναι φυσικά καλύτεροι από κάποιους άλλους. Ένας τρόπος υπάρχει για αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση: Να πάρουν οι πολίτες το νησί στα χέρια τους, τόσο μέσα από κινηματικές διαδικασίες, όσο και μέσα από θεσμούς λαϊκής συμμετοχής, είτε παλιούς (που με ευθύνη του δικομματισμού έχουν απαξιωθεί στη λαϊκή συνείδηση) είτε νέους και καινοτόμους.

6. Η πρόταση της Χιακής Συμπολιτείας για την εφαρμογή του Προϋπολογισμού των Πολιτών στη Χίο θεωρούμε ότι αποτελεί συμβολή σε αυτή τη κατεύθυνση. Πριν την παρουσίαση του προγράμματος είναι χρήσιμο να γίνουν ορισμένες διευκρινίσεις.

Ο Προϋπολογισμός των Πολιτών:
•δεν αποτελεί πανάκεια για τη λύση όλων των τοπικών προβλημάτων. Είναι μόνο μία από τις πολλές δυνατότητες συμμετοχής των πολιτών στη ζωή του νησιού, η οποία βέβαια έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς αφορά τη διαχείριση πόρων.
•δεν αντικαθιστά την ανάγκη διεκδίκησης περισσότερων πόρων για τους ΟΤΑ από το κράτος. Ο Προϋπολογισμός των Πολιτών στις μέχρι σήμερα εφαρμογές του αφορά μόνο τις δαπάνες και όχι τα έσοδα των δήμων. Αυτό ενέχει τον κίνδυνο να θελήσουν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις να τον χρησιμοποιήσουν σαν θεσμό συμμετοχής των πολιτών στη διαχείριση της λιτότητας. Οι δυνάμεις της πολιτικής και κοινωνικής αριστεράς και της οικολογίας με τη δράση τους μπορούν να εμποδίσουν τέτοιες εξελίξεις.
•δεν υποκαθιστά τα συνδικάτα, τα κόμματα, τις ενώσεις και τα κινήματα πολιτών. Η θεσμοθετημένη συμμετοχή όλων των κατοίκων σε διαδικασίες που σχετίζονται με τον δημοτικ;o προϋπολογισμό, όχι μόνο δεν ενσωματώνει τις αντιστάσεις στο σύστημα, αλλά αντίθετα μπορεί να ενισχύσει τη δύναμη τους.
•δεν δημιουργεί κάποια παράλληλη εξουσία. Ο Προϋπολογισμός των Πολιτών δεν έχει στόχο την κατάργηση των αρμοδιοτήτων των αντιπροσωπευτικών θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης. Αντίθετα η εισαγωγή στοιχείων άμεσης δημοκρατίας ενισχύει τη διαφάνεια, την αποτελεσματικότητα και κυρίως την ουσιαστική δημοκρατία σε τοπικό επίπεδο. Αυτό δεν είναι δυνατό με την εν λευκώ ανάθεση της επίλυσης όλων των προβλημάτων στους αιρετούς άρχοντες.
7. Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι σήμερα το μεγαλύτερο ποσό των εσόδων του Δήμου καλύπτει ανελαστικές δαπάνες (αμοιβές προσωπικού, κτιριακές εγκαταστάσεις κ.λπ). Έτσι το ποσό που περισσεύει για έργα και άλλες δραστηριότητες είναι αρκετά περιορισμένο. Ο Προϋπολογισμός των Πολιτών δεν αφορά τις ανελαστικές δαπάνες, αντλεί όμως πόρους από αυτές με έμμεσο τρόπο, π.χ. χρησιμοποιώντας δημοτικές εγκαταστάσεις ή αξιοποιώντας το προσωπικό του Δήμου σε συγκεκριμένες δραστηριότητες.

Β. Βασικές έννοιες, όργανα και διαδικασίες του Προϋπολογισμού των Πολιτών
1. ΖΩΝΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ
Για την υλοποίηση του Προϋπολογισμού των Πολιτών ο Δήμος Χίου χωρίζεται σε ζώνες, σύμφωνα με τις ακόλουθες αρχές:
Σε επίπεδο πόλης επιδιώκεται κάθε ζώνη να ταυτίζεται με μία ενιαία συνοικία, ώστε οι κάτοικοι που συμμετέχουν στη διαδικασία να έχουν γνώση των προβλημάτων και των αναγκών της περιοχής.Γίνονται σεβαστές οι παραδοσιακές συνοικίες των πόλεων, σε μια προσπάθεια να ενισχυθεί η ταυτότητα της πόλης και να ενεργοποιηθεί η συλλογική μνήμη κάθε περιοχής. Σε επίπεδο χωρίων, η κάθε ζώνη ταυτίζεται με τα όρια του δημοτικού διαμερίσματος. Οι ζώνες πρέπει επίσης να έχουν, όσο είναι δυνατό, ομοιογενή κοινωνικά χαρακτηριστικά και υποδομές. Δεν εντάσσονται στην ίδια ζώνη περιοχές που έχουν έντονες ανισότητες μεταξύ τους ως προς τις υποδομές και τις ανάγκες, ώστε να διευκολύνεται ο προγραμματισμός των έργων και η ισορροπημένη κατανομή τους στο εσωτερικό κάθε ζώνης.

2. ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΖΩΝΗΣ
Πραγματοποιείται 2 φορές το χρόνο και αποτελεί το βασικό κύτταρο του Προϋπολογισμού των Πολιτών. Στις συνελεύσεις ζώνηςσυζητούνται οι ανάγκες της περιοχής, παρουσιάζονται οι προτάσεις των κατοίκων και ψηφίζονται.
Στη συνέλευση ζώνης, επίσης, εκλέγονται οι εκπρόσωποι της περιοχής στο Συμβούλιο Ανοιχτού Προϋπολογισμού, που έχει την ευθύνη συντονισμού της διαδικασίας σε όλο τον Δήμο (2 από κάθε ζώνη –ένας άνδρας και μία γυναίκα–, με θητεία ενός έτους, χωρίς δικαίωμα επανεκλογής δεύτερη συνεχή φορά).

§ Η συνέλευση είναι ανοιχτή και δημόσια διαδικασία, στην οποία μπορεί να συμμετάσχει κάθεκάτοικος που το επιθυμεί, ανεξάρτητα από το αν είναι δημότης ή όχι, έλληνας πολίτης ή μη.

§ Στη συνέλευση, επίσης, συμμετέχουν και εκπρόσωποι φορέων της περιοχής (κοινωνικές, συνδικαλιστικές, πολιτικές οργανώσεις, πολιτιστικοί σύλλογοι, αθλητικά σωματεία, πρωτοβουλίες πολιτών, μαθητικές κοινότητες, άτυπες ομάδες κ.λπ.), παρουσιάζοντας τις απόψεις και τις προτάσεις τους.
§ Η ενεργός συμμετοχή των συλλόγων κάθε περιοχής έχει ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο γιατί διαθέτουν επεξεργασμένες προτάσεις που τώρα θα έχουν τη δυνατότητα να τεθούν σε εφαρμογή, αλλά και γιατί μπορούν να συμβάλουν στην κινητοποίηση των κατοίκων και στην ενίσχυση της συμμετοχής τους στον Προϋπολογισμό των Πολιτών, διευρύνοντας μ’αυτόν τον τρόπο τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά της προσπάθειας.
Ειδική μέριμνα λαμβάνεται ώστε να διευκολύνεται η συμμετοχή όλων των κατοίκων και ιδίως ομάδων του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν προβλήματα αποκλεισμού από την πολιτική διαδικασία
§ Προβλέπεται υπηρεσία φύλαξης παιδιών, χρησιμοποιούνται χώροι προσβάσιμοι σε άτομα με αναπηρία, κ.λπ. Δικαίωμα ψήφου έχουν όσοι και όσες είναι άνω των 16 ετών. Τα παιδιά συμμετέχουν με δικαίωμα λόγου.
§ Είναι δυνατή η συγκρότηση ξεχωριστής συνέλευσης παιδιών, οι προτάσεις της οποίας
κατατίθενται προς αξιολόγηση στη συνέλευση ζώνης.

3. ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΩΝ
Τα τοπικά συμβούλια καλούνται να παίξουν σημαντικό ρόλο στην υλοποίηση του συλλογικού προγραμματισμού των έργων του νησιού, στηρίζοντας το πρόγραμμα του
Προϋπολογισμού των Πολιτών και αξιοποιώντας τη σημαντική πείρα που διαθέτουν σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας το Δήμου.
Γι’ αυτό το λόγο, κάθε τοπικό συμβούλιο του Δήμου Χίου ορίζει μέλη του σε κάθε Ζώνη
Προγραμματισμού που εμπίπτει στον χώρο ευθύνης του με στόχο την κινητοποίηση των κατοίκων, τον συντονισμό της διαδικασίας και την επίλυση των προβλημάτων που μπορεί να προκύψουν. Η ομάδα αυτή διατηρεί σταθερή επικοινωνία με τους συλλόγους της περιοχής και οργανώνει εκστρατεία ενημέρωσης των πολιτών για τον Προϋπολογισμού των Πολιτών.

4. ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ
Η πραγματοποίηση του Προϋπολογισμού των Πολιτών προϋποθέτει τη σαφή πολιτική βούληση και δέσμευση του δημοτικού συμβουλίου για χωρίς εξαιρέσεις σεβασμό των αποφάσεων των πολιτών. (Σε διαφορετική περίπτωση η προσπάθεια κινδυνεύει να εκφυλιστεί σε μια συμβολική διαδικασία και τελικά θα ατονήσει, όπως συνέβη στο παρελθόν με άλλα εγχειρήματα).
Παρ’ όλα αυτά το δημοτικό συμβούλιο δεν είναι απλώς θεατής της διαδικασίας:
§ Με δική του πολιτική απόφαση ξεκινάει μια πρωτοποριακή διαδικασία συλλογικού
προγραμματισμού για τη Χίο και συμμετοχής των πολιτών στα κοινά.
§ Καθορίζει τους τομείς εφαρμογής του προγράμματος και το ύψος των κονδυλίων που θα διατεθούν.
§  Ορίζει έναν αντιδήμαρχο και τρεις δημοτικούς συμβούλους ως υπεύθυνους για τον
Προϋπολογισμό των Πολιτών. Έχουν την ευθύνη συντονισμού της διαδικασίας, συνεργασίας με τους επιστημονικούς συμβούλους του προγράμματος και με τους συντονιστές των ζωνών προγραμματισμού, και τεχνικής και διοικητικής στήριξης της διαδικασίας.

5. ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΔΗΜΟΥ
Το Συμβούλιο αποτελείται από 2 εκπροσώπους κάθε Ζώνης, από εκπροσώπους των τοπικών συμβουλίων, καθώς και από τα μέλη του δημοτικού συμβουλίου που είναι υπεύθυνα για τον Προϋπολογισμό των Πολιτών. Το Συμβούλιο αξιολογεί τη λειτουργία του προγράμματος, αποφασίζει τις αναγκαίες βελτιώσεις,  λύνει τα προβλήματα ή τις ενστάσεις που προκύπτουν και γενικότερα στηρίζει την όλη διαδικασίατου Προϋπολογισμού των Πολιτών.

6. ΧΑΡΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ
Οι προτάσεις που κατατίθενται στο πλαίσιο του Προϋπολογισμού των Πολιτών
πριμοδοτούνται αν καλύπτουν συγκεκριμένα κοινωνικά κριτήρια που έχουν καθοριστεί από την αρχή της διαδικασίας. Ενισχύονται, π.χ., οι προτάσεις που αφορούν αποκλεισμένες ομάδες (ΑΜΕΑ κ.λπ.) ή υποβαθμισμένες περιοχές, αλλά επίσης και οι προτάσεις που κατατίθενται από πολλά άτομα, σε μια προσπάθεια να ενισχυθεί η δημιουργία ομάδων ενεργών πολιτών.

7. ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1ουΧΡΟΝΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ
Κατά τον πρώτο χρόνο εφαρμογής του, το πρόγραμμα θα εστιάσει σε δύο τομείς που μπορούν να αποτελέσουν κατάλληλο έδαφος για τη γνωριμία των πολιτών με τον Προϋπολογισμό των Πολιτών:
α) Κοινωνικές υπηρεσίες
β) Πολιτισμός και αθλητισμός
Οι πολίτες του Δήμου Χίου θα έχουν την ευκαιρία να προτείνουν και να αποφασίσουν έργα και δραστηριότητες που θα αφορούν τους παραπάνω τομείς, στο πλαίσιο ειδικού κονδυλίου που θα έχει προβλεφθεί και το οποίο για τον πρώτο χρόνο θα αντιστοιχεί στο 20% του συνολικού προϋπολογισμού για επενδύσεις στους συγκεκριμένους τομείς.
Με την πάροδο των ετών θα αυξάνονται τόσο οι τομείς συμμετοχής των πολιτών, όσο και το ποσοστό του προϋπολογισμού που θα τίθεται στη διάθεσή τους.

→ Γ. Περιγραφή του ετήσιου κύκλου του ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

Φεβρουάριος-Απρίλιος
Συγκρότηση των ομάδων κινητοποίησης των κατοίκων, συνεργασία με τους φορείς κάθε περιοχής, ενημέρωση των κατοίκων για τη διαδικασία, προετοιμασία του απολογισμού της περασμένης χρονιάς

Μάϊος: 1η συνέλευση
- παρουσίαση από τον Δήμο, του απολογισμού των έργων που έχουν γίνει στην περιοχή, όσων έχουν ήδη προγραμματιστεί, καθώς και των διαθέσιμων κονδυλίων.
- συζήτηση για τις ανάγκες της περιοχής.
- εκλογή αντιπροσώπων στο Συμβούλιο Ανοιχτού Προϋπολογισμού
- επίσημη έναρξη της διαδικασίας κατάθεσης των προτάσεων των κατοίκων για έργα και δραστηριότητες που θα χρηματοδοτηθούν τον επόμενο χρόνο.

Η διαδικασία κατάθεσης προτάσεων διαρκεί 30 ημέρες. Οι προτάσεις καταχωρίζονται σε ειδική ιστοσελίδα, και αναρτώνται σε ειδικούς χώρους σε κάθε ζώνη, ώστε να μπορεί να ενημερωθεί όποιος το επιθυμεί. Μέσω του ηλεκτρονικού φόρουμ και των υπηρεσιών του δήμου είναι δυνατή η επικοινωνία πολιτών που επιθυμούν να καταθέσουν από κοινού κάποια πρόταση.

Ιούνιος-Αύγουστος
Επεξεργασία των προτάσεων από τις δημοτικές υπηρεσίες, οι οποίες κάνουν μια πρώτη ανάλυση για το κόστος υλοποίησης κάθε πρότασης. Τα στοιχεία παραδίδονται σε αυτούς που κατέθεσαν την πρόταση και καταχωρίζονται στην ιστοσελίδα του ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ

Σεπτέμβριος:
Ξεκινά η διαδικασία εθελοντικής συγχώνευσης ομοειδών προτάσεων, και προετοιμασίας της παρουσίασης κάθε πρότασης στη συνέλευση. Η ομάδα στήριξης του ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ αναλαμβάνει να παράσχει τεχνική συνδρομή στους ενδιαφερόμενους και ναενθαρρύνει τη σύνθεση των προτάσεων.

Οκτώβριος: 2η συνέλευση
- Παρουσίαση των προτάσεων και της ανάλυσης για το κόστος κάθε πρότασης, από αυτούς που τις κατέθεσαν.
- Ψήφιση των προτάσεων. Η ψηφοφορία γίνεται με ειδικό ψηφοδέλτιο στο οποίο κάθε κάτοικος ιεραρχεί τις 5 καλύτερες προτάσεις, οι οποίες και παίρνουν αντίστοιχα μόρια.

Νοέμβριος
Επεξεργασία των αποτελεσμάτων όλων των συνελεύσεων από το Συμβούλιο Ανοιχτού
Προϋπολογισμού. Μοριοδότηση των προτάσεων σύμφωνα με τον χάρτη κοινωνικών κριτηρίων και δημιουργία ενιαίας κατάταξης των έργων και των δραστηριοτήτων που έχουν προταθεί. Οι προτάσεις υλοποιούνται με βάση αυτή την κατάταξη, και μέχρι να καλυφθούν τα διαθέσιμακονδύλια.

Δεκέμβριος
Το Δημοτικό Συμβούλιο εγκρίνει τις προτάσεις των πολιτών και τις εντάσσει στον προϋπολογισμό του επόμενου έτους.

Ιανουάριος
Ξεκινά η υλοποίηση των έργων που έχουν αποφασιστεί. Για κάθε έργο συγκροτείται ειδική επιτροπή, με τη συμμετοχή των πολιτών που κατέθεσαν την αντίστοιχη πρόταση, προκειμένου να παρακολουθεί την εξέλιξη του έργου.