Πέμπτη 9 Απριλίου 2015

Η κρίση ως αστικό φαινόμενο και το ευρωπαϊκό πρόγραμμα URBACT


#Χελιώτη Αδαμαντία
Πολεοδόμος – Χωροτάκτης Μηχανικός (Π.Θεσσαλίας), 
MSc Αρχιτεκτονική του χώρου: Πολεοδομία – Χωροταξία (ΕΜΠ)

Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 2008 κατέστησε τις πόλεις ως ένα τοπίο της κρίσης, ως ένα πεδίο που διαδραματίζονται γεγονότα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτικά. Έχει δηλαδή ως χωρική αναφορά τις αστικές περιοχές – κυρίως τα αστικά κέντρα των πόλεων - και επιδρά στα άτομα που δραστηριοποιούνται σε αυτές. Το 80% του πληθυσμού κατοικεί σε πόλεις και οι αστικές περιοχές είναι τόποι συγκέντρωσης πνευματικού πλούτου και οικονομικών πόρων, τόποι δημιουργίας και πολιτισμού. Συνεπώς, το μέγεθος της επίδρασης της κρίσης είναι βαρυσήμαντο. Δεν μπορεί λοιπόν, παρά να μην χαρακτηριστεί ως ένα αστικό φαινόμενο που επηρεάζει την δομή, τις ροές και την λειτουργία των σύγχρονων πόλεων.
Σύμφωνα με έναν αρθρογράφο του New Yorker (Paumgarten, 2013), την οικονομική κρίση είναι δύσκολο να την αντιληφθείς αλλά ακόμη πιο δύσκολο είναι να αντιληφθείς την ταχύτητα των μετασχηματισμών της. Οι μετασχηματισμοί αυτοί, επιδρούν πάνω στην εικόνα και την "πραγματικότητα" των πόλεων σε όλους τους τομείς. 
Τα αποτελέσματα της κρίσης - που πλέον έχουν μετατραπεί σε αστικά προβλήματα – είναι τα εξής: 
- τα αστικά κενά και τα κενά κελύφη, 
- οι υποβαθμισμένες περιοχές, 
- η εξάπλωση των αστέγων, 
- η ανεργία, 
- το αυξανόμενο ποσοστό φτώχειας των νοικοκυριών, 
- η εγκληματικότητα και η παραβατικότητα, 
- η μη ύπαρξη νέων υποδομών και προγραμμάτων αστικής ανασυγκρότησης, 
- η υποβάθμιση του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος, 
- η έλλειψη κοινωνικής και εδαφικής συνοχής, 
- ο κοινωνικός αποκλεισμός και πολλά ακόμα. 

Όλα αυτά διαφαίνονται στην εικόνα των σύγχρονων πόλεων και αποκτούν χωρική διάσταση. Όπως είχε διατυπώσει ο McLoughlin το 1969, οι πόλεις είναι ζωντανοί οργανισμοί που εξελίσσονται, αναπτύσσονται ή παρακμάζουν κάτω από την επίδραση εξωγενών και ενδογενών παραγόντων, οι οποίοι συσχετίζονται με την παραγωγική τους διάρθρωση, τη γεωγραφική τους θέση, το ανθρώπινο δυναμικό, τις επιλογές τους και τις αλλαγές στο ευρύτερο τους περιβάλλον. Συνεπώς, η κρίση είναι ένας εξωγενής παράγοντας που προκαλεί μεταβολές στην πόλη και στην ζωή των κατοίκων της.

Ο κοινωνικός, οικονομικός, πολιτικός, πολιτιστικός και αστικός πλέον αντίκτυπος της κρίσης είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο που χρήζει αντιμετώπισης. Θα μπορούσε να ειπωθεί εδώ, ότι ο σχεδιασμός του χώρου και οι πολεοδομικές πολιτικές και τα προγράμματα ολοκληρωμένης βιώσιμης αστικής ανάπτυξης είναι ένας τρόπος διαχείρισης της κρίσης και των αποτελεσμάτων της με στόχο το δημόσιο όφελος, βλέποντάς την όχι ως περιορισμό αλλά ως ευκαιρία. Ένα τέτοιο εργαλείο αντιμετώπισης της κρίσης μπορεί να χαρακτηρισθεί το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα URBACT, το οποίο είναι ένα πρόγραμμα εδαφικής συνεργασίας, που προωθεί την ολοκληρωμένη και βιώσιμη αστική ανάπτυξη στην Ευρώπη.

Στην Ευρώπη, η οικονομική κατάσταση των ευρωπαϊκών δήμων και περιφερειών διαφέρει. Παρόλα αυτά, η οικονομική κρίση κατάφερε να ομαδοποιήσει και να ομογενοποιήσει τις επιπτώσεις της στις πόλεις και να δημιουργήσει ένα κοινό αίσθημα: τη διαμόρφωση και την εφαρμογή ολοκληρωμένων στρατηγικών σχεδίων βιώσιμης αστικής ανάπτυξης. Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα εδαφικής συνεργασίας για την βιώσιμη αστική ανάπτυξη των πόλεων, το URBACT, τοποθετεί στο επίκεντρο τις αστικές περιοχές ως σημαντικούς στρατηγικούς τόπους και επιδιώκει κοινούς ευρωπαϊκούς στόχους, μέσα από την συνεργασία και την ‘’επαφή’’ των πόλεων της ΕΕ. 

Προάγγελος του URBACT, ήταν η κοινοτική πρωτοβουλία URBAN, η οποία πραγματοποιήθηκε σε δύο περιόδους, το URBAN Ι (1994-1999) και το URBAN II (2000-2006). 
Συγκεκριμένα, το URBAN Ι χρηματοδότησε σε ορισμένες ευρωπαϊκές πόλεις πιλοτικές καινοτομικές παρεμβάσεις που επιχειρούσαν να αντιμετωπίσουν ολοκληρωμένα τα προβλήματα των πόλεων ενώ το URBAN II αφορούσε κατά κύριο λόγο καινοτομικές στρατηγικές και επεμβάσεις για την ανάπλαση πόλεων και αστικών προβληματικών περιοχών με σκοπό την αντιμετώπιση της κρίσης των κέντρων των πόλεων. Γενικός στόχος όμως της κοινοτικής πρωτοβουλίας URBAN ήταν η αστική αειφόρος ανάπτυξη, έτσι ώστε μέσα από τα κοινοτικά αστικά πιλοτικά προγράμματα να γίνει η Ευρώπη ισχυρή, ανταγωνιστική και βιώσιμη, με παράλληλη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής [Αγγελίδης Μ., 2004]. 

Το πρόγραμμα URBACT εντάσσεται στο πλαίσιο του URBAN με στόχο τον εντοπισμό ορθών πρακτικών και την ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ 200 περίπου πόλεων της ΕΕ. Η εφαρμογή του ξεκίνησε πριν την εμφάνιση της κρίσης και των αποτελεσμάτων της το 2008 στις αστικές περιοχές της Ευρώπης και αποτελεί μία ολοκληρωμένη προσέγγιση για την αστική ανάπτυξη, η οποία περιλαμβάνει τις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις των προκλήσεων της πόλης. Επιτρέπει σε πόλεις, να συνεργαστούν για να βρουν και να μοιραστούν καινοτόμες, βιώσιμες και ολοκληρωμένες λύσεις σε μείζονες αστικές προκλήσεις. Τέλος, ακολουθεί τα χνάρια του URBAN, το οποίο επικεντρώθηκε σε μία ολοκληρωμένη και συμμετοχική προσέγγιση της αστικής αναγέννησης σε υποβαθμισμένες περιοχές [www.urbact.eu]. 

Διακρίνεται σε τρεις προγραμματικές περιόδους, από τις οποίες έχουν ολοκληρωθεί οι δύο: 
- URBACT I, 2002-2006 
- URBACT II, 2007-2013 
- URBACT III, 2014-2020 (νέα προγραμματική περίοδος)

Η κρίση είναι ένας ταχέως κινούμενος στόχος για τις πόλεις. Το πρόγραμμα URBACT πριν λίγα χρόνια δημοσίευσε το 2010 την μελέτη με τίτλο «Οι πόλεις του URBACT αντιμέτωπες με την κρίση, Επιπτώσεις και Απαντήσεις» («URBACR Cities Facing the Crisis, Impact and Responses»). Από το 2009 έως και το 2010 όλες οι Ευρωπαϊκές πόλεις, με διαφορετικό τρόπο, ‘επλήγησαν’ από την οικονομική και δημοσιονομική κρίση, η οποία ξέσπασε το καλοκαίρι του 2008. Η μελέτη αυτή επικεντρώθηκε στο πως οι πόλεις - εταίροι τους URBACT, ανέπτυξαν πρακτικές και εργαλεία για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση της κρίσης (European Union, European Regional Development Fund, 2010). Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε το 4ο τρίμηνο του 2009 και αφορά τις διαφορετικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στις ευρωπαϊκές πόλεις και τις «απαντήσεις» τους στην πρόκληση αυτή. Συνολικά στην μελέτη συμμετείχαν 131 πόλεις (η επιλογή έγινε με μόνο κριτήριο την συμμετοχή τους σε ένα από τα 28 έργα του URBACT), από τις οποίες το 80% ανέφερε σοβαρές επιπτώσεις από την κρίση, όπου συνέβησαν αλυσιδωτά από τον επιχειρηματικό τομέα στην αγορά εργασίας και τέλος στη κοινωνία. Το πρώτο μέρος της έρευνας αφορά το είδος των επιπτώσεων που είχε η κρίση στις πόλεις, ενώ το δεύτερο τις απαντήσεις/λύσεις των προβλημάτων. Η έρευνα εξέτασε τον αντίκτυπο της κρίσης στις πόλεις με γνώμονα τέσσερις βασικούς τομείς: τις επιχειρήσεις, την απασχόληση, τις κοινωνικές συνθήκες και τους προϋπολογισμούς των πόλεων και των έργων.
Συμπερασματικά της μελέτης, οι πόλεις βρίσκονται στην πρώτη γραμμή όταν πρόκειται να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες τις κρίσης, ιδίως όσον αφορά την απασχόληση και τα κοινωνικά προβλήματα. Στην πλειοψηφία τα προβλήματα των ευρωπαϊκών πόλεων επικεντρώνονται στην αγορά εργασίας, στις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα και στις δημόσιες δαπάνες. Αυτά έχουν άμεσες συνέπειες στον κοινωνικό τομέα και στην ραγδαία αύξηση της ανεργίας (κυρίως στους νέους) και των κοινωνικών ανισοτήτων. Σημαντικό στοιχείο της μελέτης είναι η ραγδαία αύξηση της ανεργίας, η οποία αυξήθηκε κατά 80% και πλήττει κυρίως τους νέους. 

Γίνεται κατανοητό ότι η κρίση και οι χωρικές, κοινωνικές και οικονομικές της επιπτώσεις στις πόλεις της Ευρώπης δεν είναι ένα άλυτο πρόβλημα. Οι επιπτώσεις στις πόλεις και οι «απαντήσεις» που έδωσε καθεμία μπορεί να είναι διαφορετικές αλλά έχουν κοινή συνιστώσα την άμβλυνση της κρίσης. Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα URBACT (συνέχεια του URBAN) συνέβαλε σημαντικά στην βιώσιμη αστική ανάπτυξη, στην αναβάθμιση της εικόνας και της ανταγωνιστικότητας των πόλεων και στην οικονομική ανάπτυξη τους. 

Το εθνικό πλαίσιο και τα τοπικά χαρακτηριστικά της οικονομίας κάθε πόλης, αποτελούν τους κύριους παράγοντες στην προσπάθεια εξήγησης των διαφορετικών προσεγγίσεων των πόλεων απέναντι στην κρίση. Πόλεις όπου η τοπική οικονομία τους βασίζεται σε μικρό-μεσαίες επιχειρήσεις που δεν εξαρτώνται από το τραπεζικό σύστημα, όπου η οικονομία τους βασίζεται στον τομέα των υπηρεσιών και έχουν χαμηλή διασύνδεση με τις διεθνείς αγορές και τέλος δίνουν προτεραιότητα στην εσωτερική ζήτηση, είναι πιο εύκολο να «βγουν από τον λαβύρινθο της κρίσης». 

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που προέκυψε σχεδόν σε όλες τις πόλεις ήταν η ραγδαία αύξηση του ποσοστού ανεργίας. Συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες όπως οι νέοι και οι γυναίκες είναι αυτές που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση. Στο πλαίσιο αυτό, οι πόλεις πλέον αντιμετωπίζουν την πρόκληση της εύρεσης βιώσιμων τοπικών πόρων και θέσεων απασχόλησης που θα συγκρατήσουν τους νέους στις τοπικές κοινωνίες. 

Τα κοινωνικά ζητήματα ήταν έντονα, παρόλα αυτά η αντίδραση των πόλεων περιορίστηκε από τις περικοπές των δημοτικών προϋπολογισμών και την μείωση των φορολογικών εσόδων. Το 80% των πόλεων απάντησαν ότι μείωσαν τον προϋπολογισμό τους, αλλά παρόλα αυτά πολλές κινήθηκαν ενάντια στην κρίση με δικές τους πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση της πράσινης και έξυπνης ανάπτυξης. Πολλά κοινωνικά προγράμματα σε αρκετές χώρες τερματίστηκαν ή αναβλήθηκαν καθώς δεν υπήρχαν πλέον χρηματικοί πόροι. Παραπάνω όμως είδαμε υπήρχαν και πόλεις που αξιοποίησαν ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης, εθνικά σχέδια ανάκαμψης αλλά και ιδίους πόρους, προκειμένου να υλοποιηθούν κοινωνικά προγράμματα. Επίσης, σε όλη αυτή την πρωτοβουλία του URBACT η απουσία του ιδιωτικού τομέα ήταν εμφανής. 

Σε αυτό το πλαίσιο στο οποίο βρίσκονται οι πόλεις το πρόγραμμα URBACT κατάφερε δικτυώσει και να μεταφέρει τις επιτυχημένες πρακτικές αντιμετώπισης της κρίσης. Τα θετικά και αποτελεσματικά παραδείγματα εφαρμογής πολιτικών αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της κρίσης μπορούν να υιοθετηθούν από άλλες πόλεις της ΕΕ και έτσι να υπάρξει διάδοση των καλών πρακτικών. Ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα βιώσιμης αστικής ανάπτυξης με συγκεκριμένους στρατηγικούς στόχους για την αντιμετώπιση των οικονομικών, κοινωνικών και χωρικών προβλημάτων μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά και να αποτελέσει μία πολιτική αντιμετώπισης της κρίσης. Ένα τέτοιο πρόγραμμα είναι το URBACT το οποίο προάγει το σύνθημα «Μαθαίνοντας από τις πόλεις». Όταν οι στόχοι ενός προγράμματος συνάδουν με τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε περιοχής και χρησιμοποιούνται τα απαραίτητα εργαλεία και μηχανισμοί υλοποίησης, τότε το πρόγραμμα είναι αποτελεσματικό.

Βιβλιογραφία 
  • Αγγελίδης Μ., (2000): Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη, Αγγελίδης Μ., (2004): Αειφόρος ανάπτυξη των πόλεων στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, Αθήνα, 2004 
  • Αγγελίδης Μ., (2005): Πολιτική αειφόρου ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Συνδιοργάνωση: Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, Αθήνα, 2005 
  • Ευρωπαϊκή Επιτροπή / ΓΔ Περιφερειακής Πολιτικής, (2003): Εταιρική σχέση με τις πόλεις - η Κοινοτική Πρωτοβουλία URBAN, Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο, 2003 
  • Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Ανακοίνωση της Επιτροπή, (2005): Πολιτική της συνοχής για την ενίσχυση της ανάπτυξης και της απασχόλησης – στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές της Κοινότητας, 2007-2013, COM (2005) 0299, Βρυξέλλες, 2005 
  • Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών (2008): Ενημερωτικό Έντυπο URBACT, Αθήνα, 2008
  • European Union, Community Initiative URBAN II (2006): URBACT Program Complement, November 2006 
  • European Commission (2009): Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, Economic and Financial Affairs, European Commission, 2009 
  • European Union, (2010): URBACT Cities Facing the Crisis, Impact and Responses, European Regional Development Fund, November 2010 
  • European Union, (2010): Cities and the Economic Crisis, Summary of a survey on the Impact of the economic crisis and the Responses of Urbact II Cities, European Regional Development Fund, November 2010 
  • Manuel Perlo Cohen (2011): Cities in Times of Crisis: The Response of Local Governments in Light of the Global Economic Crisis: the role of the formation of human capital, urban innovation and strategic planning, Institute of urban and regional development, University of California, 2011 
  • Miguel Rivas (2010): Learning from troubled times: city reactions to economic crisis, European Union, March 2010 
  • Paul Soto (2009): Cities and deprived neighbourhoods in the crisis. How can they contribute to the recovery?, May 2009


Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.