Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τη δημιουργική πόλη: σύγχρονες εξελίξεις και η περίπτωση της Θεσσαλονίκης

#ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΘΩΙΔΟΥ Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
#ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΚΑΚΙΑ Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Γεωπληροφορικής, Τμήμα Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 

#ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΡΙΔΟΥ  MSc Urban Design and City Planning, Bartlett School of Planning University College London 

Τις τελευταίες δεκαετίες σε ένα περιβάλλον αυξανόμενου ανταγωνισμού σε παγκόσμιο επίπεδο μεταξύ πόλεων, μητροπολιτικών περιοχών, περιφερειών, οι πολιτικές χωρικής ανάπτυξης και χωρικού σχεδιασμού αναζητούν και ενισχύουν τα ιδιαίτερα στοιχεία των περιοχών τα οποία συμβάλλουν στην ανάδειξη των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων τους και την αύξηση της ελκυστικότητάς τους προς επιλεγμένες επενδύσεις και ανθρώπινο δυναμικό. 

Σε αυτό το πλαίσιο έχει αναδειχθεί η έννοια της δημιουργικότητας τονίζοντας τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσουν στη χωρική ανάπτυξη η λεγόμενη δημιουργική τάξη και οι δημιουργικοί κλάδοι μέσω της σύνδεσής τους με την παραγωγή και αξιοποίηση της καινοτομίας.  

Θεωρείται ότι οι πόλεις στις οποίες συγκεντρώνεται η δημιουργική τάξη, οι λεγόμενες δημιουργικές πόλεις, έχουν ιδιαίτερες δυνατότητες που βασίζονται σε επιμέρους στοιχεία τους: ταλέντο, τεχνολογία, ανεκτικότητα, χωρικά πλεονεκτήματα. Αντίστοιχα διαμορφώνεται ο σχεδιασμός για τη δημιουργική πόλη με στόχο την εξασφάλιση των στοιχείων αυτών. 

Αυτού του τύπου ο σχεδιασμός συνδέεται με τον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό, καθώς βασίζεται σε μακροπρόθεσμα οράματα και συνδυάζει πλευρές της χωρικής ανάπτυξης και του χωρικού σχεδιασμού. Επίσης επικεντρώνεται σε επιλεγμένα θέματα, ιδίως αυτά που σχετίζονται με τον πολιτισμό και το ανθρώπινο δυναμικό, και δίνει βάρος στη συμμετοχική διαδικασία. 

Παρόλο που έχει ασκηθεί σημαντική κριτική στην προσέγγιση της χωρικής ανάπτυξης βάσει του ρόλου που παίζουν τα χαρακτηριστικά των πόλεων στην προσέλκυση της δημιουργικής τάξης, ο σχεδιασμός για τη δημιουργική πόλη κερδίζει έδαφος, είτε ως ανεξάρτητος σχεδιασμός στρατηγικού χαρακτήρα είτε με την ενσωμάτωση επιμέρους στοιχείων του στον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό πόλεων και ιδίως μητροπολιτικών περιοχών.  

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζεται το πλαίσιο του στρατηγικού σχεδιασμού για τη δημιουργική πόλη και παραδείγματα στρατηγικών σχεδίων για τη δημιουργικότητα σε μητροπολιτικές περιοχές εκτός Ελλάδας. 

Ειδικά για τη Θεσσαλονίκη, όπου διαμορφώνονται αξιόλογα στοιχεία και πυρήνες δημιουργικότητας τα τελευταία χρόνια, παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά χαρακτηριστικά της δημιουργικότητας και επιχειρείται η διατύπωση πλαισίου στρατηγικών αξόνων. Μια τέτοια προσέγγιση μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να συμβάλει στον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό της μητροπολιτικής περιοχής.

1. Εισαγωγή 

Μεταξύ των παραγόντων που θεωρούνται σημαντικοί για τη χωρική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, σε επίπεδο θεωρίας αλλά και πολιτικών διεθνών οργανισμών και πόλεων, τονίζεται ο ρόλος της δημιουργικότητας. 

Σύμφωνα με τους Camagni and Capello (2012) η δημιουργικότητα εντάσσεται στα στοιχεία του εδαφικού κεφαλαίου που έχουν τον πλέον άυλο και ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Οι στρατηγικές για τις δημιουργικές πόλεις και μητροπολιτικές περιοχές συνδέονται με τις στρατηγικές για την οικονομία της γνώσης, και ειδικότερα με την αντίληψη για τον ρόλο της καινοτομίας η οποία θεωρείται καθοριστική παράμετρος της χωρικής ανταγωνιστικότητας (Storper and Scott, 2009). 

Οι στρατηγικές αυτές εξειδικεύονται με βάση την αντίληψη για τους παράγοντες της δημιουργικότητας.  Σημαντικές πρωτοβουλίες για τη δημιουργική οικονομία αναπτύσσονται στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών (UNCTAD, 2008) με έμφαση στον ρόλο του πολιτισμού για τη βιώσιμη ανάπτυξη και ειδικότερα των λεγόμενων κλάδων πολιτισμού και δημιουργικότητας (UNDP/UNESCO, 2013). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η δημιουργικότητα απασχολεί τις πολιτικές αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης στο πλαίσιο της πολιτικής συνοχής και ήταν το θέμα του δικτύου πόλεων ‘URBACT ΙΙ Thematic Network on Creative Clusters in Low Density Areas’ (2008) το οποίο έχει διαμορφώσει ένα πλαίσιο στρατηγικής για τη δημιουργική πόλη (Rivas – URBACT, 2011). 

Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται σχετικές πρωτοβουλίες και αυθόρμητες περιπτώσεις οικονομικών δραστηριοτήτων καθώς και χώρων που έχουν χαρακτηριστικά δημιουργικότητας, κυρίως στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. 

Παράλληλα πραγματοποιούνται μελέτες για τη διερεύνηση αυτών των περιπτώσεων (Καλογερέσης και Κουρτέσης, 2013∙ Avgerinou–Kolonia and Koutsari, 2013∙ Koutsari et al., 2013) αλλά και των γενικότερων χαρακτηριστικών και δυνατοτήτων της χώρας ως προς τη λεγόμενη δημιουργική οικονομία (Αυδίκος, 2014∙ Λαζαρέτου, 2014).  

Το άρθρο αυτό εξετάζει το θέμα ενός πλαισίου στρατηγικού σχεδιασμού για τη δημιουργικότητα με έμφαση στις χωρικές του διαστάσεις και ιδιαίτερη αναφορά στη Θεσσαλονίκη. 

Στο επόμενο, δεύτερο μέρος παρουσιάζονται συνοπτικά αντιπροσωπευτικές θεωρήσεις της σχέσης της δημιουργικότητας με τον χώρο και ειδικότερα της λεγόμενης δημιουργικής πόλης. 

Στο τρίτο μέρος διερευνώνται τα σημεία σύνδεσης της δημιουργικότητας με τις πρακτικές του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού και παρουσιάζονται οι περιπτώσεις στρατηγικού σχεδιασμού για τη δημιουργικότητα σε δύο μητροπολιτικές περιοχές (Τορόντο και Ελσίνκι). 

Στο τέταρτο μέρος εντοπίζονται αντιπροσωπευτικά χαρακτηριστικά της δημιουργικότητας στη Θεσσαλονίκη και διατυπώνεται πλαίσιο αξόνων στρατηγικής. 

Τέλος συνοψίζονται ορισμένες συμπερασματικές παρατηρήσεις.  

2. Δημιουργικότητα και Χώρος 

Στη συζήτηση για τη δημιουργικότητα και τους τρόπους βάσει των οποίων μπορεί μια πόλη να καταστεί δημιουργική, από τις περισσότερο αντιπροσωπευτικές είναι οι προσεγγίσεις του Charles Landry και του Richard Florida. 

Ο Landry (2000∙ 2006∙ 2008) τονίζει τον ρόλο των πολιτιστικών πόρων και εστιάζει στον σχεδιασμό για τη δημιουργική πόλη. 

Ο Florida (2002∙ 2003∙ 2004) επικεντρώνεται στον ρόλο των δημιουργικών ατόμων – της λεγόμενης δημιουργικής τάξης – και στις παραμέτρους και διαδικασίες προσέλκυσής της με στόχο την προώθηση της λεγόμενης δημιουργικής οικονομίας. 

Η σημασία του χώρου της πόλης ως παράγοντα αξιοποίησης των πολιτιστικών πόρων, προσέλκυσης των δημιουργικών ατόμων και καλλιέργειας της δημιουργικότητας είναι καθοριστική και στις δύο αυτές προσεγγίσεις (Foutakis and Thoidou, 2015). 

Σύμφωνα με την προσέγγιση του Florida (2003: 10) το να καταστεί μία πόλη δημιουργική και επομένως οικονομικά επιτυχημένη εξαρτάται από την ύπαρξη ορισμένων παραγόντων που εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις προσέλκυσης της δημιουργικής τάξης. Πρόκειται για τα λεγόμενα τρία T – ταλέντο, τεχνολογία, ανοχή (Talent, Technology, Tolerance) – (βλ. και Κουρτέσης, 2008∙ Καλογερέσης και Κουρτέσης, 2013). Το ταλέντο αναφέρεται σε εξειδικευμένα και καταρτισμένα άτομα με υψηλό μορφωτικό επίπεδο – τα μέλη της δημιουργικής τάξης – η τεχνολογία αναφέρεται στις συγκεντρώσεις καινοτομίας και υψηλής τεχνολογίας σε μια περιοχή, η ανοχή αντιπροσωπεύει ποικιλία και συνύπαρξη διαφορετικών τρόπων ζωής, εθνοτήτων και φύλλων, ‘ανοιχτότητα’ στο καινούργιο και το διαφορετικό. 

Τίθεται βέβαια το θέμα μέτρησης και αποτίμησης των παραγόντων αυτών μέσω διαφόρων συστημάτων δεικτών, ενώ κριτική και αμφισβητήσεις διατυπώνονται για τον ρόλο της δημιουργικής τάξης (Markusen, 2006∙ Storper and Scott, 2009). 

Αργότερα προστέθηκε ο παράγοντας των χωρικών πλεονεκτημάτων (Territorial Assets), αναφερόμενος στη συνολική ποιότητα μιας αστικής περιοχής προκειμένου να είναι ελκυστική για τα δημιουργικά άτομα. Ο παράγοντας αυτός εξειδικεύεται με τα ερωτήματα: «τι είναι εκεί, ποιος είναι εκεί, τι συμβαίνει εκεί» (Καλογερέσης και Κουρτέσης, 2013: 15). 

Έτσι η χωρική διάσταση αναδεικνύεται με τη σημασία που έχουν, μεταξύ άλλων, ο συνδυασμός δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος, οι μορφές μετακίνησης, οι χώροι υπαίθριων δραστηριοτήτων, η συνύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, η χωρική ποικιλομορφία και η μίξη χρήσεων (Rivas – URBACT, 2011).  

Από την πλευρά της χωρικής ανάπτυξης η έννοια της δημιουργικότητας έχει έντονη χωρική διάσταση, η οποία διαπιστώνεται με τη συγκέντρωση των στοιχείων της στο χώρο και την αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών. 

Όπως αναφέρουν οι Flew (2002: 23) και Scott (2006: 3) οι δημιουργικοί κλάδοι έχουν την τάση να εμφανίζονται με τη μορφή εξειδικευμένων γεωγραφικών συγκεντρώσεων, τα λεγόμενα δημιουργικά clusters. 

Σύμφωνα με την De Propis (2008, παρατίθεται στο Chapain et al., 2010: 11), ένα δημιουργικό cluster είναι μια περιοχή που συγκεντρώνει 

«(1) Μια κοινότητα δημιουργικών ανθρώπων που μοιράζονται το ενδιαφέρον για τη νεωτερικότητα αλλά όχι κατ’ ανάγκη για το ίδιο θέμα. 

(2) Έναν χώρο καταλύτη όπου οι άνθρωποι, οι σχέσεις, οι ιδέες και τα ταλέντα μπορούν να κινητοποιήσουν το ένα το άλλο 

(3) Ένα περιβάλλον που προσφέρει ποικιλότητα, κίνητρα και ελευθερία έκφρασης. 

(4) Ένα πυκνό, ανοιχτό και μονίμως ανανεωνόμενο δίκτυο διαπροσωπικών ανταλλαγών που τροφοδοτεί τη μοναδικότητα και την ταυτότητα των ατόμων». 

Θεωρείται ότι τα clusters αυτά παράγουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για τις επιχειρήσεις μέσω της προώθησης της καινοτομίας, της αύξησης της παραγωγικότητάς τους, της δημιουργίας νέων επιχειρήσεων (Flew, 2002: 23–24).  

Ο Florida (2003: 8) αναφέρει ότι τα δημιουργικά άτομα δεν κινούνται προς τις παραδοσιακές συντεχνιακές κοινότητες ούτε προς τα κέντρα της εργατικής τάξης, ακόμα και προς τη λεγόμενη Ζώνη του Ήλιου, αλλά προς τα δημιουργικά κέντρα όπου συγκεντρώνονται τελικά δημιουργικές εκροές, δηλαδή καινοτομία και βιομηχανική ανάπτυξη υψηλής τεχνολογίας. 

Δεδομένης της επιθυμίας των ατόμων της δημιουργικής τάξης να ζήσουν σε τέτοια περιβάλλοντα, οι επιχειρήσεις με τη σειρά τους επιδιώκουν να εγκατασταθούν εκεί, εξαιτίας της άνθισης της δημιουργικότητας. Παράγοντες που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή του τόπου εγκατάστασης νέων και δημιουργικών ατόμων σε μια πόλη/περιοχή σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, όπως «η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, το πολιτιστικό δυναμικό, η δημογραφική σύνθεση, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, κ.ο.κ.» (Κουρτέσης, 2008: 265). 

Σε αυτή τη λογική εντάσσεται ο ρόλος των αστικών εξυπηρετήσεων (amenities) για την προσέλκυση ανθρώπινου δυναμικού υψηλών προσόντων. Οι Storper and Scott (2009) αναφέρονται κριτικά στη θεώρηση του Florida και σε άλλες παρόμοιες προσεγγίσεις, σύμφωνα με τις οποίες η πόλη με τις εξυπηρετήσεις της είναι αυτή που προσελκύει ανθρώπινο δυναμικό με ιδιαίτερα, υψηλού επιπέδου, χαρακτηριστικά. Αμφισβητώντας έναν τέτοιο ρόλο της πόλης, τονίζουν ότι η αστική ανάπτυξη συσχετίζεται άμεσα με την οικονομική γεωγραφία της παραγωγής. Προκύπτει έτσι ότι οι εργαζόμενοι έλκονται εκεί όπου υπάρχουν θέσεις εργασίας αντίστοιχες με τα προσόντα τους καθώς και προοπτικές για την εξέλιξή τους.  Η προσέγγιση της δημιουργικής πόλης από τον Landry (2008, xxii) τονίζει τη σημασία του πολιτισμού και τη δυνατότητα των κλάδων πολιτισμού να κάνουν μια πόλη «μοναδική και ιδιαίτερη». Ο ίδιος επισημαίνει τη σημασία του ‘δημιουργικού περιβάλλοντος’ (creative milieu) που αναδείχθηκε σε περιπτώσεις επιτυχίας πόλεων με βάση δημιουργικές και όχι παραδοσιακές προσεγγίσεις και το οποίο είναι:  

«ένας τόπος – είτε μια συστάδα κτιρίων είτε ένα τμήμα μιας πόλης, μια πόλη ως σύνολο ή μια περιφέρεια – που εμπεριέχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις αναφορικά με τις υλικές (hard) και άυλες (soft) υποδομές για να δημιουργήσει μια ροή ιδεών και εφευρέσεων. […] 

Οι ‘υλικές’ υποδομές είναι το πλέγμα των κτιρίων και των θεσμών, όπως ερευνητικά ινστιτούτα, εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις, πολιτιστικοί χώροι και άλλοι χώροι συγκέντρωσης, καθώς και υποστηρικτικές υπηρεσίες όπως είναι οι μεταφορές, η υγεία και οι αστικές εξυπηρετήσεις. 

Οι ‘άυλες’ υποδομές είναι το σύστημα των διασυνδεδεμένων δομών και κοινωνικών δικτύων, οι συνδέσεις και οι ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις, που υποστηρίζουν και ενθαρρύνουν τη ροή των ιδεών μεταξύ των ατόμων και των θεσμών» (Landry, 2008: 133).  

Ο πολιτισμός θεωρείται ότι διατρέχει όλες τις δράσεις και λειτουργίες της πόλης: η δημιουργική πόλη είναι περισσότερο προσανατολισμένη στον πολιτισμό και ο πολιτισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη δημιουργικότητα και μετατρέπεται σε βασικό αστικό πόρο. Οι πολιτιστικοί πόροι θεωρούνται «οι πρώτες ύλες της πόλης και η βάση των αξιών της» αντικαθιστώντας τους παραδοσιακούς πόρους της. Η χωρική διάσταση της δημιουργικότητας εντοπίζεται μέσω της ιδιαίτερης σχέσης των πολιτιστικών πόρων με τους τόπους καθώς αντανακλούν τη θέση κάθε τόπου, τη διαμόρφωσή του και τη δυναμική του και τελικά την ιδιαιτερότητά του (Landry, 2008: 173–176, xxxi). Η σημασία του τόπου και του δημιουργικού περιβάλλοντος για τη δημιουργική πόλη παραπέμπει έτσι στον ρόλο του χωρικού σχεδιασμού.  

Η πολιτιστική διάσταση της δημιουργικότητας τονίζεται στο πλαίσιο τόσο των Ηνωμένων Εθνών (UNDP/UNESCO, 2013) όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης με χαρακτηριστικό όρο τους ‘Κλάδους Πολιτισμού και Δημιουργικότητας’ (Cultural and Creative Industries – CCI) (Αυδίκος, 2014). 

Για τις αλληλοσχετιζόμενες διαστάσεις της δημιουργικής πόλης η Έκθεση του UNCTAD (2008: 18) περιγράφει τη δημιουργική πόλη ως προς τέσσερις διακριτές ιδιότητες: «τέχνες και πολιτιστική υποδομή, δημιουργική οικονομία, ισχυρή δημιουργική τάξη, τόπος που ενισχύει την κουλτούρα δημιουργικότητας». 

3. Στρατηγικός Χωρικός Σχεδιασμός και δημιουργικότητα 

Οι σαφείς χωρικές διαστάσεις της δημιουργικότητας και οι άμεσες αναφορές και αλληλεπιδράσεις της με τον χώρο της πόλης, συγκεκριμενοποιούνται με τη μορφή των αστικών εξυπηρετήσεων και της ελκυστικότητας του αστικού περιβάλλοντος αλλά και με τον ιδιαίτερο ρόλο των πολιτιστικών πόρων. Ο χώρος της πόλης αποκτά σημασία για την προώθηση της δημιουργικότητας στις κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες. 

Ο σχεδιασμός της δημιουργικής πόλης είναι μια πρόκληση και ο Landry (2008) ανέπτυξε μια συνολική συλλογιστική με εμφανή τη στρατηγική προσέγγιση του σχεδιασμού της δημιουργικής πόλης. 

Κατά τον ίδιο ο σχεδιασμός για τη δημιουργική πόλη περιλαμβάνει τέσσερα στάδια (Landry 2008: 166):  

- «Ένας συνολικός στρατηγικός σχεδιασμός πέντε βημάτων.  

- Η χρήση/εφαρμογή ενός συνόλου αναλυτικών εργαλείων, το πιο σημαντικό από τα οποία είναι ο κύκλος της αστικής δημιουργικότητας.  

- Μια σειρά δεικτών για την μέτρηση του κατά πόσο είναι δημιουργική μια πόλη ή ένα έργο.  

- Ένα εύρος τεχνικών που βοηθούν τη δημιουργική σκέψη και σχεδιασμό». 

Τα πέντε βήματα του πρώτου σταδίου συνίστανται σε: «σχεδιασμό, δημιουργία δεικτών, υλοποίηση, αξιολόγηση, αναθεώρηση» και για το καθένα αναπτύσσονται αναλυτικά εργαλεία υποστήριξης. Η αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων που αφορούν την αναγνώριση της σημασίας της δημιουργικής σκέψης, της ανεπάρκειας των μεμονωμένων προσεγγίσεων, της σημασίας της πολυθεματικής προσέγγισης, της πολυδιάστατης μορφής των πόρων του δημιουργικού σχεδιασμού με στοιχεία υλικά (τοποθεσία, ύπαρξη ερευνητικών ινστιτούτων ή προσόντων σε μια πόλη) και άυλα (εμπιστοσύνη, εικόνα του τόπου, δυναμική της ιστορίας και της παράδοσης της πόλης) (Landry, 2008: 166–168). 

Τελικά ο σχεδιασμός της δημιουργικής πόλης περιλαμβάνει μορφές συλλογικότητας και συμμετοχής, ένα πλήθος δρώντων που συμμετέχουν στη διαδικασία αλλά και ποικιλία απόψεων για την υλοποίησή του, χαρακτηριστικά που εντοπίζονται και στον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό με τον οποίο φαίνεται πως έχει κοινά στοιχεία (Landry, 2008: 167–168). 

Τέτοια στοιχεία είναι η μη επικέντρωσή του στον λεπτομερή σχεδιασμό των χρήσεων γης και γενικότερα το ότι δεν ασχολείται αναλυτικά και εξαντλητικά με όλα τα ζητήματα της πόλης, αλλά με επιλεγμένα θέματα που ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένους στόχους (Θωίδου, 2011). Μπορεί έτσι να συνδυαστεί με τον νέο στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό που προτείνει ο Albrechts (2010) ο οποίος είναι οραματικός και εμπλέκει όχι μόνο τους σχεδιαστές αλλά και όλους τους ενδιαφερόμενους. 

Αυτός ο στρατηγικός σχεδιασμός «πρέπει να εμπεριέχει μια δημιουργική προσπάθεια οραματισμού διαφορετικών μελλοντικών καταστάσεων και να συνδέει αυτή τη δημιουργική σκέψη με τη λήψη αποφάσεων και την υλοποίησή τους» (ό.π., 4).  

Ιδιαίτερος είναι ο ρόλος αυτών που ασχολούνται με τον σχεδιασμό για τη δημιουργικότητα. Αν και συνήθως η έμφαση δίνεται σε όσους απασχολούνται στους κλάδους των τεχνών, της εκπαίδευσης, και της τεχνολογίας, στα πλαίσια του σχεδιασμού θα μπορούσαν να εμπλέκονται και άτομα με ιδιαίτερες δυνατότητες και δεξιότητες στη λήψη αποφάσεων και τη χάραξη στρατηγικών, όχι απαραίτητα με συγκεκριμένη εμπειρία, αλλά νέα άτομα με νέες αντιλήψεις διαφορετικές από προηγούμενες πρακτικές που θα συνδυάζουν τις ιδέες για το μέλλον με προηγούμενα συμπεράσματα (Landry, 2008). 

Σημαντικός είναι ο ρόλος των ειδικών του σχεδιασμού που πρέπει να είναι ανοιχτοί σε διαφορετικές θεωρήσεις και πειραματισμούς, έτοιμοι να οραματιστούν, να σκεφτούν και να δράσουν πέρα από τα καθιερωμένα (Kunzmann, 2005).  

Η διάδοση της ιδέας της δημιουργικής πόλης οδήγησε σε σχετικές πρωτοβουλίες Ευρωπαϊκών πόλεων οι οποίες συμμετείχαν στο δίκτυο του προγράμματος URBACT II και επεξεργάστηκαν πλαίσια και κατευθύνσεις εφαρμογής. 

Στο πλαίσιο αυτό για τον προγραμματισμό της αστικής ανάπτυξης προτείνεται το λεγόμενο οικοσύστημα δημιουργικότητας που βασίζεται σε τρεις συνιστώσες: άνθρωπος (δημιουργική τάξη), οικονομία (δημιουργικοί κλάδοι), χώρος (δημιουργικές πόλεις, δημιουργικές συνοικίες) (Rivas – URBACT, 2011∙ Tarani, 2011). 

Επιπλέον, η σημασία του πολιτισμού για την ελκυστικότητα που ασκούν οι πόλεις σε πολλές περιπτώσεις έχει συνδεθεί με την τουριστική τους ανάπτυξη. Πολλές πόλεις και μητροπολιτικές περιοχές προωθούν την εικόνα τους για να προσελκύσουν τουρισμό και ξένες επενδύσεις αναπτύσσοντας έτσι το λεγόμενο city marketing. 

Ωστόσο αυτό δεν έχει πάντοτε τις αναμενόμενες θετικές επιπτώσεις (Foutakis and Thoidou, 2015).  

Οι ιδέες που εισάγουν οι θεωρητικές προσεγγίσεις της δημιουργικότητας βρίσκουν εφαρμογή σε πόλεις και μητροπολιτικές περιοχές οι οποίες τις προωθούν με στρατηγικά σχέδια και δράσεις (Κάκια, 2013). Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Τορόντο και του Ελσίνκι (βλ. Πίνακα). 

Στο Τορόντο αφετηρία των ενεργειών αποτέλεσε το ενδιαφέρον του Συμβουλίου της Πόλης για τον πολιτισμό και τη δημιουργικότητα ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και μάλιστα με επιρροή από τις ιδέες του Florida. 

Το 2003 υιοθετήθηκε το σχέδιο ‘Culture Plan for the Creative City’ που με τη σειρά του προώθησε τη συζήτηση και τις ενέργειες για τη δημιουργικότητα (City of Toronto, 2003). Με έμφαση στον πολιτισμό προωθήθηκαν στρατηγικές ως προς τον άνθρωπο, την οικονομία, και τον χώρο. Μεγάλο εύρος φορέων και δρώντων συμμετέχουν και συμβάλλουν στον σχεδιασμό και την υλοποίησή τους (βλ. μεταξύ άλλων Baecker and Murray – AuthentiCity, 2008∙ The Creative City Advisory Group, 2011). 

Το Ελσίνκι, όπως και η Φιλανδία, έδωσε βάρος στην καινοτομία στο πλαίσιο της οικονομίας της γνώσης, ενισχύοντας, μεταξύ άλλων, την ιδιαίτερη παράδοση στο design (Λακριντής και Μαμούρη, 2013). Δεν πρόκειται για διαχρονικά συγκροτημένη ενιαία στρατηγική ανάδειξης της δημιουργικότητας, αλλά μάλλον για την υποστήριξή της μέσω στοιχείων που εντοπίζονται σε διάφορα πλαίσια και προγράμματα. Αυτό ισχύει καταρχήν για το στρατηγικό σχέδιο της μητροπολιτικής περιοχής (City of Helsinki, 2008), ενώ η μελέτη των Wood and Landry – Comedia (2010) πρότεινε ένα ολοκληρωμένο σύνολο σχετικών δράσεων με άξονα το ‘Ανοικτό Ελσίνκι’. Επίσης το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα ‘Creative Metropoles’ (2011) ασχολήθηκε με την προώθηση των κλάδων πολιτισμού και δημιουργικότητας.  

4. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης 

Η δυναμική της Θεσσαλονίκης στη Βόρεια Ελλάδα αλλά και στο σύνολο της χώρας στα τέλη της δεκαετίας του 2000 αποτυπώνεται στη μελέτη αναθεώρησης του Ρυθμιστικού Σχεδίου της ως εξής: «Ο διευρυνόμενος μητροπολιτικός της χαρακτήρας, ο ρόλος της ως πόλος παροχής υπηρεσιών αιχμής σε διάφορους τομείς και κλάδους, η μεγάλη συγκέντρωση του πληθυσμού, της μεταποιητικής δραστηριότητας των υπηρεσιών και των μεταφορικών υποδομών αναδεικνύουν τη Θεσσαλονίκη ως κέντρο ανάπτυξης ευρύτερης εμβέλειας με ισχυρές σχέσεις, διασυνδέσεις και αλληλεπίδραση με όλους τους νομούς της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας» (Παπαμίχος και Τσαβδάρογλου – ΟΡΘΕ, 2010: 20). 

Για τη διερεύνηση του θέματος ως κατάλληλη χωρική ενότητα, επιλέγεται η υποενότητα της Ευρύτερης Περιοχής Θεσσαλονίκης (ΕΠΘ) η οποία αποτελείται από το Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) και την Περιαστική Ζώνη Θεσσαλονίκης (ΠΖΘ) η δυναμική της οποίας επηρεάζει και επηρεάζεται από το σύνολο της ΕΠΘ.1  

Από τις θεωρητικές προσεγγίσεις και τις εμπειρικές εφαρμογές που παρουσιάστηκαν παραπάνω διαφαίνεται ότι η προώθηση της ιδέας της δημιουργικότητας μέσω του στρατηγικού σχεδιασμού, διευκολύνεται με την ολοκληρωμένη προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη της ένα σύνολο παραγόντων. Την πολύπλευρη αυτή θεώρηση έχει εκφράσει η ιδέα του δημιουργικού οικοσυστήματος ως το «περιβάλλον αριστείας στο οποίο συγκεντρώνονται οι δημιουργικές δραστηριότητες» όπως αυτό προτείνεται από τις μελέτες του URBACT (Rivas – URBACT, 2011: 4) (βλ. και Tarani, 2011: 3–4). 

Κύριες συνιστώσες του είναι 

• ο άνθρωπος (δημιουργική τάξη), 
• η οικονομία (δημιουργικοί κλάδοι) και 
• ο χώρος (δημιουργική πόλη, δημιουργικές συνοικίες). 

Παραπέρα μπορεί να υποστηριχτεί η εξειδίκευσή τους με επιμέρους συνιστώσες ως εξής (Κάκια και Κουρίδου, 2014): 

• Άνθρωπος: ταλέντο, ανεκτικότητα, πολιτισμός. Οικονομία: τεχνολογία, δημιουργικοί κλάδοι, πολιτισμός. 
• Χώρος: η χωρική έκφραση των επιμέρους συνιστωσών σε συνδυασμό με τα λεγόμενα χωρικά πλεονεκτήματα.  

Για τη διάγνωση και αξιολόγηση των επιμέρους συνιστωσών της δημιουργικότητας τα ποσοτικά χαρακτηριστικά τους χρειάζεται να προσεγγιστούν μέσω ολοκληρωμένου συστήματος δεικτών προσαρμοσμένου σε κάθε περίπτωση. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης δεν είναι προς το παρόν διαθέσιμα πρόσφατα στατιστικά στοιχεία όπως αυτά της απογραφής του 2011 ώστε να αποτυπωθούν οι σύγχρονες τάσεις, ιδίως κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. 

Μια πρώτη ένδειξη με βάση τα στοιχεία των απογραφών πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ είναι η σταθερότητα του συνολικού (μόνιμου) πληθυσμού του ΠΣΘ και της ΠΖΘ το 2011 σε σχέση με το 2001, ενώ ο πληθυσμός της Περιφερειακής Ενότητας Θεσσαλονίκης έχει αυξηθεί κατά 2,4% (Χώρα -1,1%, Αττική -1,7%). 

Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των επιμέρους συνιστωσών της δημιουργικότητας συνδυάζονται μεταξύ τους και αντανακλώνται στη χωρική συνιστώσα. Από εμπειρικές διερευνήσεις και μελέτες προκύπτουν ενδείξεις για δράσεις και πυρήνες δημιουργικότητας που συνδυάζονται με τα χαρακτηριστικά του χώρου. Σε ότι αφορά τον πολιτισμό, η περιοχή διαθέτει ιδιαίτερα σημαντικούς πολιτιστικούς πόρους και αξιόλογη παράδοση πολιτιστικών διοργανώσεων που συνδέονται με συγκεκριμένους χώρους, με πλέον αντιπροσωπευτικό το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Η δημιουργική αξιοποίηση χώρων με δράσεις πολιτισμού που τους σηματοδοτούν και σηματοδοτούνται από αυτούς επεκτείνεται σε Δήμους όλης της περιοχής. 

Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθούν, από το ανατολικό και το δυτικό τμήμα του ΠΣΘ, αντίστοιχα, διοργανώσεις σε χώρους πρώην στρατοπέδων όπως είναι το ‘Πεδίον δράσης Κόδρα’ – ένα ‘φεστιβάλ οπτικών τεχνών’ – και η ‘Βαλκανική Πλατεία’ η οποία περιγράφεται ως ‘συνάντηση λαών και πολιτισμών της Βαλκανικής’. Παράλληλα, οι σημαντικές σε όρους ποσοτικούς και ποιοτικούς υποδομές και λειτουργίες τριτοβάθμιας εκπαίδευσης συνιστούν παράμετρο προώθησης της δημιουργικότητας, ιδίως των νέων, και μπορούν να συσχετιστούν με διοργανώσεις όπως αυτή της ‘Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Νεολαίας 2014’.2 Βέβαια, τα παραπάνω δεν αποτελούν συγκριτική αποτίμηση δυνατοτήτων και αδυναμιών αλλά απλές ενδείξεις και χωρικές εκφράσεις στοιχείων και πυρήνων δημιουργικότητας. 

Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να επισημανθούν εγγενή προβλήματα της μητροπολιτικής περιοχής Θεσσαλονίκης, κυρίως τα προβλήματα ποιότητας ζωής καθώς και η έλλειψη διεθνών διασυνδέσεων που, όπως αναλυτικά περιγράφει ο Κουρτέσης (2008), τη χαρακτήριζαν στα τέλη της δεκαετίας του 2000. Μαζί με την αίσθηση «περιορισμένης ανεκτικότητας απέναντι στο διαφορετικό», όπως αναφέρει ο ίδιος, έχουν αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα για την προσέλκυση των λεγόμενων δημιουργικών ατόμων. 

Γεγονός είναι πως τα προβλήματα παραμένουν και η κατάσταση δεν φαίνεται να έχει αλλάξει ουσιαστικά, αν και υπάρχουν ενδείξεις αναζήτησης διαφορετικής στάσης σε ορισμένες περιπτώσεις. 

Από τη δεκαετία του 1990 η εγκατάσταση μεταναστών έχει προσδώσει έναν νέο πολυπολιτισμικό χαρακτήρα στη Θεσσαλονίκη με μια διαδικασία που μετασχηματίζει σταδιακά τον χώρο, την πόλη και την εικόνα της (Λαμπριανίδης και Χατζηπροκοπίου, 2008). 

Η δημιουργική αξιοποίηση αυτής της νέας δυναμικής σχετίζεται με το ζητούμενο της κοινωνικής ενσωμάτωσής τους που αρχίζει επίσης να τίθεται στον δημόσιο λόγο και τις τοπικές δράσεις. 

Σε ό,τι αφορά τη συνιστώσα της οικονομίας, στη Θεσσαλονίκη τείνουν να διαμορφωθούν δύο χαρακτηριστικές χωρικές συγκεντρώσεις δημιουργικών κλάδων. 

Η πρώτη είναι ο πόλος δραστηριοτήτων έρευνας και καινοτομίας που διαμορφώνεται στο ανατολικό τμήμα της περιοχής με επίκεντρο το Τεχνολογικό Πάρκο Θεσσαλονίκης, ως αποτέλεσμα οργανωμένων δράσεων στο πλαίσιο κεντρικών πολιτικών από τη δεκαετία του 1990. Όπως σημειώνει η Σεφερτζή (2008: 600) η Θεσσαλονίκη «ανταποκρίθηκε στην ευρωπαϊκή πρόκληση και συμμετείχε ενεργά στο εγχείρημα της καινοτομίας», διαπίστωση ενδεικτική για την τεχνολογική συνιστώσα της δημιουργικότητας. Οι περιορισμοί είναι πολλοί και προέρχονται από το τοπικό αλλά και από το ευρύτερο εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο (ό.π.) και προφανώς εντείνονται στις συνθήκες της οικονομικής κρίσης. 

Η δεύτερη και πλέον αντιπροσωπευτική περίπτωση της οικονομικής συνιστώσας της δημιουργικότητας με σαφή χωρικά χαρακτηριστικά είναι η ανάπτυξη δραστηριοτήτων οι οποίες εντάσσονται στους δημιουργικούς κλάδους στην περιοχή Βαλαωρίτου (Καλογερέσης και Κουρτέσης 2013∙ Koutsari et al., 2013∙ Avgerinou–Kolonia and Koutsari, 2013). Πρόκειται για αυθόρμητη συγκέντρωση που σχετίζεται αφενός με τη δυναμική των ίδιων των ατόμων και των επαγγελματικών δραστηριοτήτων τους και αφετέρου με τα χαρακτηριστικά της περιοχής. Βρίσκεται σε τμήμα του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης το οποίο διαθέτει αξιόλογο κτιριακό απόθεμα και, τα τελευταία χρόνια στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, χώρους που προσφέρονται για νέες δραστηριότητες, μεταξύ άλλων λόγω και μιας διαδικασίας αλλαγής χρήσεων πρώην εμπορικών και βιοτεχνικών χώρων. Η εξέλιξή της συνδυάζεται με τη δράση ομάδων πρωτοβουλίας, ενώ το τελευταίο διάστημα οργανώνονται δράσεις προώθησης της δημιουργικότητας που έχουν ευρύτερη εμβέλεια.3  

Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι η Θεσσαλονίκη παρουσιάζει ποικιλία στοιχείων που αντιστοιχούν σε ένα πρώιμο στάδιο εμφάνισης της δημιουργικότητας. Θα μπορούσε επομένως να συγκροτηθεί μια ολοκληρωμένη στρατηγική με στόχο να συμβάλει στην ενσωμάτωση της δημιουργικότητας στον στρατηγικό σχεδιασμό για την περιοχή. Σχετικά προτείνεται (Κάκια και Κουρίδου, 2014: 201–202) ότι ο στρατηγικός σχεδιασμός για τη δημιουργικότητα θα μπορούσε να αναδείξει τη μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης σε:  «έναν ελκυστικό ευρωπαϊκό τόπο δημιουργικότητας και ειδικότερα σε τόπο ελκυστικό για την επιλογή κατοικίας, εργασίας και διαβίωσης γενικότερα για τους δημιουργικούς ανθρώπους και τους νέους, αλλά και σε τόπο που ευνοεί την ανάπτυξη της  δημιουργικότητας για το σύνολο των κατοίκων και της ζωής της πόλης. Η προώθηση του οράματος προϋποθέτει δράσεις για το ανθρώπινο κεφάλαιο και το ταλέντο, αξιοποίηση των χωρικών πλεονεκτημάτων της περιοχής και βελτίωση της ποιότητα ζωής, καλλιέργεια της ανεκτικότητας στο διαφορετικό και ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, αξιοποίηση των δημιουργικών κλάδων για την οικονομική ανάπτυξη της πόλης».  

Στη λογική του οικοσυστήματος δημιουργικότητας το όραμα αυτό μπορεί να εξειδικευτεί ως προς τις τρεις συνιστώσες – άνθρωπος, οικονομία, χώρος – για τη Θεσσαλονίκη με τους εξής άξονες (προσαρμογή από το Κάκια και Κουρίδου, 2014):  

Ανθρώπινο κεφάλαιο και διαφορετικότητα:  - Αξιοποίηση και προσέλκυση ανθρώπινου δυναμικού με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης - Καλλιέργεια του ταλέντου, των γνώσεων και ικανοτήτων για το σύνολο του πληθυσμού  - Αξιοποίηση των δημιουργικών πόρων της εκπαίδευσης, της έρευνας, του πολιτισμού - Καλλιέργεια της πολυπολιτισμικότητας και ανεκτικότητας, ενσωμάτωση των μεταναστών 

Οικονομική ανάπτυξη και δημιουργικοί κλάδοι: - Υποστήριξη, ανάπτυξη και προβολή των δημιουργικών κλάδων - Συνεργασία και δικτύωση των κλάδων πολιτισμού και δημιουργικότητας, σύνδεση με δράσεις έρευνας και καινοτομίας 

Χωρική οργάνωση στοιχείων και πυρήνων δημιουργικότητας: - Οργάνωση και ανάδειξη χώρων καλλιέργειας της δημιουργικότητας σε συνέργεια με τον χωρικό σχεδιασμό - Χωρική οργάνωση συγκεντρώσεων δημιουργικών κλάδων, αξιοποίηση κτιριακού αποθέματος και ελεύθερων χώρων - Ισόρροπη χωρική κατανομή των / ισότιμη πρόσβαση σε υποδομές και χώρους καλλιέργειας της δημιουργικότητας   

5. Συμπεράσματα 

Το άρθρο αυτό επιχείρησε να εξετάσει τη σχέση της έννοιας της δημιουργικότητας με τον χώρο των πόλεων και των μητροπολιτικών περιοχών. Οι κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας εντοπίζονται στον χώρο και τα τελευταία χρόνια υποστηρίζεται ότι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη χωρική ανάπτυξη και χωρική οργάνωση. Τα στοιχεία της δημιουργικότητας (ταλέντο, τεχνολογία, πολιτισμός, η ανεκτικότητα, κ.ά.), όπως προτείνονται από τις διαφορετικές προσεγγίσεις, χαρακτηρίζουν τις λεγόμενες δημιουργικές πόλεις και δημιουργικές συνοικίες και αποτελούν τη βάση σύνδεσης της δημιουργικότητας με τον χωρικό σχεδιασμό. 

Για την ολοκληρωμένη προσέγγισή τους έχει προταθεί από σχετικές μελέτες το οικοσύστημα δημιουργικότητας με τρεις κύριες συνιστώσες: άνθρωπος, οικονομία, χώρος.  

Στο επίπεδο μιας μητροπολιτικής περιοχής ο σχεδιασμός για τη δημιουργικότητα έχει καταρχήν στρατηγικό χαρακτήρα και επομένως θέτει όραμα και επιλέγει άξονες που εξειδικεύονται κατά κύριο λόγο σε συνάρτηση με τον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό, αλλά και με τον σχεδιασμό χρήσεων γης. 

Σε αρκετές μητροπολιτικές περιοχές καταρτίζονται σχέδια για την προώθηση της δημιουργικότητας. Αντιπροσωπευτικές, αν και διαφορετικές μεταξύ τους, είναι οι περιπτώσεις του Τορόντο και του Ελσίνκι. Το Τορόντο ακολουθεί για αρκετά χρόνια μια συστηματική και διακριτή στρατηγική για τη δημιουργικότητα, βασισμένη κυρίως στον ρόλο του πολιτισμού. Στο Ελσίνκι το ενδιαφέρον για τη δημιουργικότητα έχει εκφραστεί με στοιχεία του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού της μητροπολιτικής περιοχής και με εξειδικευμένες μελέτες. Και στις δύο περιπτώσεις είναι σαφής η επιρροή των ιδεών των δύο κύριων θεωρητικών της δημιουργικής πόλης, του Richard Florida και του Charles Landry, αντίστοιχα.  

Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται ότι στη Θεσσαλονίκη παρουσιάζονται στοιχεία και πυρήνες δημιουργικότητας, σε ένα μάλλον πρώιμο στάδιο, με σαφή έκφραση στον χώρο. Τα στοιχεία αυτά έχουν αναδειχθεί με αρκετές μελέτες στο πλαίσιο ενός ευρύτερου ερευνητικού ενδιαφέροντος, χωρίς ο όρος της δημιουργικότητας να κατονομάζεται και να προωθείται ως τέτοιος από τον υπάρχοντα σχεδιασμό. Θα ήταν επομένως χρήσιμο η διάσταση αυτή, λαμβάνοντας υπόψη και την κριτική που έχει διατυπωθεί στη μονόπλευρη εφαρμογή της σε άλλες περιπτώσεις καθώς και τις αρνητικές επιπτώσεις στον χώρο της πόλης, για παράδειγμα με το φαινόμενο του ‘αστικού εξευγενισμού’, να εμπλουτίσει τον στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό και τις στρατηγικές ανάπτυξης της μητροπολιτικής περιοχής της Θεσσαλονίκης.  

Υποσημειώσεις

1 Η ΕΠΘ πρακτικά αντιστοιχεί με τη μητροπολιτική περιοχή Θεσσαλονίκης. Για τους προσδιορισμούς των ΕΠΘ, ΠΣΘ, ΠΖΘ βλ. το ισχύον Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης (Νόμος 1561/85, ΦΕΚ 148 Α, 6/9/1985). 

2 Αντίστοιχα βλ. http://www.filmfestival.gr/, http://www.dimosneapolis-sykeon.gr/web/guest/politi,  http://www.kalamaria.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=4175, http://www.thessaloniki2014.gr/ 

3 Χαρακτηριστική είναι η πρωτοβουλία Creativity Platform (βλ. http://www.creativityplatform.gr/), καθώς και σχετικές δράσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης.  

Βιβλιογραφία 

Ελληνόγλωσση 

• Αυδίκος, Β. (2014) Οι πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες στην Ελλάδα, Επίκεντρο: Αθήνα.  
• Θωίδου, Ε. (2011) ‘Στρατηγικός Χωρικός Σχεδιασμός: σύγχρονο πλαίσιο και χαρακτηριστικά’. Στον Τιμητικό Τόμο για τον Καθηγητή Π. Λουκάκη, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο και Gutenberg. 
• Κάκια, Σ. (2013) Στρατηγικός Σχεδιασμός και Δημιουργικές Πόλεις: Έννοιες και Πρακτικές, Ερευνητική Εργασία, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διαθέσιμο στο: https://ikee.lib.auth.gr/record/133567/files/KAKIAee.pdf.  
• Κάκια, Σ. και Κουρίδου, Μ. (2014) Διαστάσεις της Δημιουργικότητας και Εφαρμογή στο Χώρο της Μητροπολιτικής Περιοχής Θεσσαλονίκης, Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ, διαθέσιμο στο: https://ikee.lib.auth.gr/record/133876/files/KAKIAKOYRIDOUtmxa.pdf 
• Καλογερέσης, Α. και Κουρτέσης, Α. (2013) ‘Δημιουργικότητα και ανάπτυξη: μύθοι και πραγματικότητες με αφορμή την περίπτωση της Θεσσαλονίκης’, Πρακτικά του 11ου Τακτικού Συνεδρίου του Ελληνικού Τμήματος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Περιφερειακής Επιστήμης, διαθέσιμο στο: http://grsa.prd.uth.gr/conf2013/102_kalogeresis_kourtesis_ersagr13.pdf 
• Κουρτέσης, Α. (2008) ‘Δημιουργικές πόλεις και Θεσσαλονίκη: Μια αρχική θεώρηση’. Στο Γ. Καυκαλάς, Λ. Λαμπριανίδης, και Ν., Παπαμίχος, (Επιμ.) Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο: Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική, 265–293. 
• Λαζαρέτου, Σ. (2014) Η έξυπνη οικονομία: ‘Πολιτιστικές’ και ‘Δημιουργικές’ βιομηχανίες στην Ελλάδα, Τράπεζα Ελλάδος, Τμήμα Οικονομικών Μελετών. 
• Λακριντής, Α. και Μαμούρη, Ε. (2013) ‘Δημιουργικότητα & τοπική ανάπτυξη: Η Περίπτωση του Design District στο Μητροπολιτικό Ελσίνκι’, Πρακτικά του 11ου Τακτικού Συνεδρίου του Ελληνικού Τμήματος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Περιφερειακής Επιστήμης, διαθέσιμο στο: http://grsa.prd.uth.gr/conf2013/60_lakrintis_mamouri_ersagr13.pdf 
• Λαμπριανίδης, Λ. και Χατζηπροκοπίου, Π. (2008) ‘Μετανάστευση και Κοινωνική Αλλαγή στη Θεσσαλονίκη: Η ένταξη των μεταναστών και η νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα της πόλης’. Στο Γ. Καυκαλάς, Λ. Λαμπριανίδης και Ν. Παπαμίχος (Επιμ.) Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο: Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική, 217–263.  
• Παπαμίχος, Ν. και Τσαβδάρογλου, Κ. – Οργανισμός Θεσσαλονίκης (ΟΡΘΕ) (2010) Επικαιροποίηση Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης και Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος, Μελέτη, Κεφάλαιο 2.1–2.2. 
• Σεφερτζή, Ε. (2008) ‘Θεσσαλονίκη και στρατηγικές καινοτομίας: Η Αδυναμία συγκρότησης ενός ηγετικού σχεδίου’. Στο Γ. Καυκαλάς, Λ. Λαμπριανίδης και Ν. Παπαμίχος (Eπιμ.) Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο: Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική, 569–603. 

Ξενόγλωσση 

• Albrechts, L. (2010) ‘How to Enhance Creativity, Diversity and Sustainability in Spatial Planning: Strategic Planning Revisited’. In M.Cerreta, G. Concilio and V. Monno (Eds.) Making Strategies in Spatial Planning, Springer, 3–25.  
• Avgerinou–Kolonia, S. and Koutsari, M. (2013) ‘Creative economy and urban transformations in Thessaloniki’s city center’, Proceedings of the International Conference on “Changing Cities” I, Skiathos Ιsland, Greece, 18–21 June 2013, 2037–2046. 
• Baeker, G. and Murray, G. – AuthentiCity (2008) Creative City Planning Framework. Report prepared for the City of Toronto, διαθέσιμο στο: http://www.toronto.ca/legdocs/mmis/2008/ed/bgrd/backgroundfile–11189.pdf 
• Camagni, R. and Capello, R. (2012) ‘Regional Competitiveness and Territorial Capital: A Conceptual Approach and Empirical Evidence from the European Union’, Regional Studies, 47(9), 1383–1402. 
• Chapain, C., Cooke, P., De Propis, L., MacNeil, S. and Mateos–Garcia, J. (2010) Creative clusters and innovation, Putting creativity on the map, NESTA Research report, διαθέσιμο στο: http://www.nesta.org.uk/publications/creative–clusters–and–innovation–report 
• City of Helsinki (2008) From City to City–region: City of Helsinki Strategic Spatial Plan, διαθέσιμο στο: http://www.hel.fi/hel2/ksv/julkaisut/julk_2009–8.pdf 
• City of Toronto (2003) Culture Plan for the Creative City, διαθέσιμο στο: http://www.creativecity.ca/database/files/library/2003_cultureplan_to.pdf  
• Creative Metropoles (2011) Situation analysis of 11 cities, INTEREG IVC Programme, Final Report, διαθέσιμο στο: http://www.creativemetropoles.eu/uploads/files/report_cm_final_formatted_02.2010.pdf 
• Flew, T. (2002) ‘Beyond ad hocery: Defining Creative Industries’, Cultural Sites, Cultural Theory, Cultural Policy’, The Second International Conference on Cultural Policy Research, 23–26 January 2002, Te Papa, Wellington, New Zealand, διαθέσιμο στο: http://www.library.auckland.ac.nz/subjects/bus/ExecProg/docs/creative_industries.pdf 
• Florida, R. (2002) The Rise of the Creative Class, And How It's Transforming Work, Leisure and Everyday Life, New York: Basic Books. 
• Florida, R. (2003) ‘Cities and the Creative Class’, City & Community, 2(1), 3–19. 
• Florida, R. (2004) The Flight of The Creative Class: The New Global Competition for Talent, New York:  HarperCollins. 
• Foutakis, D. and Thoidou, E. (2015) ‘Creative Cities between theory and practice: The role of planning and some thoughts on Greek cities’, Proceedings of the International Conference on “Changing Cities” II, Porto Heli, Greece, 22–26 June 2015, 231–240. 
• Koutsari, M., Tarani P. and Doumpa, V. (2013) ‘Mapping the Creative Ecosystem of a Central Urban System of Thessaloniki’, paper based on a research by the ‘Creativity Platform’ of Thessaloniki, διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/9347643/Mapping_the_Creative_Ecosystem_of_a_Central_Urban_Distric t_in_Thessaloniki_2013 
• Kunzmann, K. R. (2005) ‘Creativity in Planning: a Fuzzy Concept?’ disP–the Planning Review, 41(162), 5–13.  
• Landry, C. (2000) The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators, UK and USA: Earthscan.  
• Landry, C. (2008) The Creative City. A Toolkit for Urban Innovators (2nd edition), London: COMEDIA and Earthscan. 
• Landy, C. (2006) The Art of City Making, London: Earthscan. 
• Markusen, A. (2006) ‘Urban Development and the Politics of a Creative Class: Evidence from the Study of Artists’, Environment and Planning A, 38(10), 1921–1940. 
• Rivas, M. – URBACT (2011) From Creative Industries to the Creative Place. Refreshing the Local Development Agenda in Small and Medium–sized Towns, Grupo TASO economic & business development, URBACT lead expert for Creative Clusters, διαθέσιμο στο: http://www.creativecitiesproject.eu/en/doc_download/other–documents.shtml 
• Scott, A.J. (2006) ‘Creative Cities: Conceptual Issues and Policy Questions’, Journal of Urban Affairs, 28(1), 1–17. 
• Storper, M. and Scott, A. J. (2009) ‘Rethinking human capital, creativity and urban growth’, Journal of Economic Geography, 9(2), 147–167. 
• Tarani, P. (2011) ‘Emergent creative ecosystems: key elements for urban renewal strategies’. In T. Yigitcanlar and A–Ch. Fachinelli (Eds.) 4th Knowledge Cities World Summit Proceedings, Bento Gonhalves, Brazil, 26–27 October 2011, 363 – 370, διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/2592583/Emergent_creative_ecosystems_key_elements_for_urba n_renewal_strategies 
• The Creative Capital Advisory Council of Toronto (2011) Creative Capital Gains. An Action Plan for Toronto. Report prepared for City of Toronto Economic Development Committee and Toronto City Council, διαθέσιμο στο: http://www1.toronto.ca/static_files/economic_development_and_culture/docs/Sectors_Repor ts/creative–capital–gains–report–august9.pdf 
• United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) (2008) Creative Economy Report, διαθέσιμο στο: http://unctad.org/en/pages/PublicationArchive.aspx?publicationid=945 
• United Nations/United Nations Development Programme/United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNDP/UNESCO) (2013) Creative Economy Report 2013, διαθέσιμο στο: http://www.unesco.org/culture/pdf/creative–economy–report–2013.pdf  
• URBACT ΙΙ Thematic Network on Creative Clusters in Low Density Areas (2008) Creative Clusters in Low Density Areas: Baseline Study, διαθέσιμο στο: http://urbact.eu/library?keywords=creativity&f[0]=field_network_reference_multiple%3A90 7  
• Wood, P. and Landry, C. – COMEDIA (2010) Helsinki as an open and intercultural city, Final Report, διαθέσιμο στο: https://www.google.gr/#q=helsinki+as+an+open+and+intercultural+city 

*Εισήγηση στο 4ο συνέδριο χωροταξίας πολεοδομίας στο Βόλο