Η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών στην τοπική αυτοδιοίκηση: η περίπτωση της Ελλάδας

#ΠΑΝΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο 

#ΜΑΡΙΑ ΣΠΑΝΟΥ Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 

Σκοπός του παρόντος άρθρου, είναι μελέτη της σχέσης ανάμεσα στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και στην τοπική αυτοδιοίκηση. 

Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης έχει αναβαθμιστεί σημαντικά, μέσω της υλοποίησης του Προγράμματος Καλλικράτης και διαμέσου της πρόσθετης μεταβίβασης αρμοδιοτήτων από το κεντρικό κράτος προς τους δήμους και τις περιφέρειες (Νόμος 3852/2010). 

Η διοικητική αυτή εξέλιξη παρέχει ένα νέο πλαίσιο δράσης για το σύνολο των αυτοδιοικητικών δρώντων και, κατά επέκταση, αναδιατάσσει τους όρους λήψης κοινωνικών υπηρεσιών από τους πολίτες.  Η ανάλυση αναπτύσσεται με βάση την κατανομή των αρμοδιοτήτων κοινωνικής πολιτικής στα κράτη μέλη της Ευρωζώνης. 

Η μεθοδολογία που χρησιμοποιείται βασίζεται στην συγκριτική επισκόπηση των αρμοδιοτήτων με βάση την σχετική έκθεση του Council of European Municipalities and Regions (2012). Τα ευρήματα τονίζουν ότι η Ελλάδα βρίσκεται στην ομάδα των χωρών με τις πλέον ενισχυμένες αρμοδιότητες σε επίπεδο κοινωνικής προστασίας και κοινωνικών υπηρεσιών.   

Ωστόσο πρόσθετες βελτιώσεις είναι αναγκαίες στο πεδίο της ενίσχυσης της χρηματοοικονομικής αυτονομίας των δήμων καθώς και της βελτίωσης του κοινωνικού κεφαλαίου. Παράλληλα η μελλοντική έρευνα οφείλει να προσδώσει βαρύτητα στην ανάλυση των ειδικών πολιτιστικών, κοινωνικών και θεσμικών χαρακτηριστικών των δήμων ώστε να αναδειχθούν πρόσθετα ευρήματα τα οποία μπορούν να υποστηρίξουν την περαιτέρω αποκέντρωση 

   

1. Εισαγωγή 

Η παρούσα έρευνα έχει ως βασικό σκοπό την συνοπτική μελέτη των βασικών χαρακτηριστικών της κοινωνικής πολιτικής εκ μέρους της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η παραγωγή και η διανομή κοινωνικών υπηρεσιών αποτελεί μια κρίσιμη προσδιοριστική μεταβλητή της κοινωνικής ισορροπίας. Ειδικότερα, σε συνθήκες κοινωνικοοικονομικής κρίσης που επιφέρουν την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους προς όφελος μιας δημοσιονομικής προσαρμογής, η ζήτηση των κοινωνικών υπηρεσιών αυξάνεται. Σε αυτό το ρευστό περιβάλλον, ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης καθίσταται σημαντικότερος και συνάμα κρισιμότερος. Λαμβάνοντας υπόψη και την έντονη κοινωνικοοικονομική κρίση που ταλανίζει τη χώρα, η άσκηση κοινωνικής πολιτικής αποκτά μια κρίσιμη διάσταση. Η εφαρμογή του Ν. 3852/2010 (Πρόγραμμα Καλλικράτης), παρά τις βελτιώσεις που επέφερε στη λειτουργία της τοπικής αυτοδιοίκησης, έχει συναντήσει σημαντικά προσκόμματα. 

Η επίμονη δημοσιονομική κρίση σε συνδυασμό με την κοινωνικοοικονομική διάσταση που έχει λάβει αποτρέπει τις δύο βαθμίδες τοπικής αυτοδιοίκησης για ουσιαστικές παρεμβάσεις. Σκοπός του άρθρου είναι η συνοπτική ανάλυση των αρμοδιοτήτων που ενέχει η τοπική αυτοδιοίκηση στα κράτη μέλη της Ευρωζώνης. Η έμφαση αποδίδεται στο ελληνικό σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης ώστε να κατανοηθεί η διάρθρωση του. Παράλληλα επιχειρείται η συγκρότηση ενός πλαισίου βελτιώσεων για τη λειτουργία της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα. 

Η μεθοδολογία που χρησιμοποιεί η εργασία βασίζεται στην συγκριτική επισκόπηση των συστημάτων τοπικής αυτοδιοίκησης της Ευρωζώνης, με την έμφαση να αποδίδεται στο πεδίο των κοινωνικών υπηρεσιών. Η επιλογή του συγκεκριμένου οικονομικού διοικητικού χώρου έγκειται στη χρήση ενός κοινού νομίσματος και, κατά συνέπεια στην υιοθέτηση ενός κοινού μίγματος δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής το οποίο καθορίζει σε σημαντικό βαθμό το σύνολο της ασκηθείσας πολιτικής.   

Τα αποτελέσματα της έρευνας τονίζουν ότι παρά τις βελτιώσεις που έχει βιώσει το ελληνικό σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης, χρήζει πρόσθετων αναβαθμίσεων. Η ενίσχυση της διοικητικής και της χρηματοοικονομικής αυτονομίας των δήμων και των περιφερειών, είναι μια προοπτική που δύναται να συμβάλει καταλυτικά προς αυτή την κατεύθυνση.    

Το υπόλοιπο του άρθρου διαρθρώνεται ως εξής: 

Στη δεύτερη συνοψίζεται η θεωρητική επισκόπηση της εργασίας. 

Στην τρίτη ενότητα αναλύονται τα βασικά χαρακτηριστικά των αρμοδιοτήτων κοινωνικής πολιτικής στην Ευρωζώνη. 

Στην τέταρτη ενότητα αναπτύσσεται η σχετική συζήτηση επί αυτών των πολιτικών και υποστηρίζονται ορισμένες προτάσεις βελτίωσης.   

2. Συνοπτική Θεωρητική Επισκόπηση  

Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση της κοινωνικής πολιτικής έχει ενισχυθεί σημαντικά με τη μεταρρύθμιση του Καλλικράτη (Νόμος 3852/2010) (Akrivopoulou et al, 2012). Η αναδιάταξη επήλθε κυρίως μέσω της μεταβίβασης αρμοδιοτήτων από την κεντρική κυβέρνηση προς τους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) και δευτερευόντως λόγω της σημαντικής συγχώνευσης των δήμων, από 1.034 σε 325. 

Παράλληλα η θεσμοθέτηση των δεκατριών περιφερειών της χώρας ως Ο.Τ.Α. ΄Β βαθμού δημιούργησε ένα νέο πλαίσιο για την τοπική αυτοδιοίκηση, όχι μόνο λόγω της αναδιάταξης του χωροταξικού σχεδιασμού με πολιτικές από τα κάτω προς τα πάνω (bottom-up), αλλά με τη διευκόλυνση της ενδό-περιφερειακής συνεργασίας των δυο βαθμών τοπικής αυτοδιοίκησης (Ιωαννίδης, 2014).  Είναι χαρακτηριστικό, ότι πριν από την θέσπιση και την εφαρμογή του Καλλικράτη, στο προγενέστερο καθεστώς (Σχέδιο Καποδίστριας /Νόμος 2539/1997), η άσκηση κοινωνικής πολιτικής εκ μέρους των Ο.Τ.Α., αντιμετώπιζε σημαντικά γραφειοκρατικά εμπόδια, ενώ όταν εφαρμοζόταν, αυτό γινόταν σε περιορισμένο επίπεδο (Ι.Τ.Α., 2006). 

Η τοπική αυτοδιοίκηση βρισκόταν σε σημαντική εποπτεία από την κεντρική διοίκηση (Spanou, 1998), καθώς δεν υπήρχε ουσιαστική διάθεση παραχώρησης σημαντικών αρμοδιοτήτων και ενίσχυσης της αποκέντρωσης (Lalenis & Liogas, 2002). 

Εύστοχα, οι Getimis & Grigoriadou (2004), τονίζουν ότι η αστική αποκέντρωση της ελληνικής τοπικής αυτοδιοίκησης δεν στέφθηκε από επιτυχία, λόγω του χαμηλού επιπέδου εμπιστοσύνης των συμμετεχόντων δρώντων (κεντρική διοίκησητοπική αυτοδιοίκηση-εμπλεκόμενοι φορείς), την προσπάθεια αποφυγής πολιτικού κόστους και την άνιση σχέση ανάμεσα στην τοπική αυτοδιοίκηση και το κεντρικό κράτος.  

Εκτός από την αναδιάταξη του χωροταξικού πλαισίου της χώρας, η εφαρμογή του Καλλικράτη επέφερε την αναβάθμιση της διοικητικής λειτουργίας των Ο.Τ.Α. (Ioannidis, 2015). Η σημαντική μεταβίβαση αρμοδιοτήτων από το κεντρικό κράτος προς τις δύο βαθμίδες τοπικής αυτοδιοίκησης, συνέβαλλε καθοριστικά στην αναδιάταξη των όρων σχεδιασμού και εφαρμογής πολιτικής (Leontitsis, 2012). 

Οι δήμοι και οι περιφέρειες απέκτησαν τη θεσμική φαρέτρα που πλέον τους επιτρέπει να παρεμβαίνουν δυναμικά σε μια σειρά πεδία της δημόσιας σφαίρας. Μέσα σε αυτό το νέο αυτοδιοικητικό πλαίσιο, η άσκηση κοινωνικής και χωροταξικής πολιτικής έχει υποστεί μετασχηματισμούς που μπορούν να φέρουν εγγύτερα τους αιρετούς με τον πληθυσμό, δίχως τη γραφειοκρατική παρέμβαση του κεντρικού κράτους. Στην περίπτωση των δήμων η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και αρμοδιότητες που συνδέονται με την κοινωνική προστασία και την αλληλεγγύη (Skamnakis, 2011). Η συγκεκριμένη μεταβίβαση συνδέει και με τυπικούς γραφειοκρατικούς όρους τη λειτουργία των δήμων με την άσκηση κοινωνικής πολιτικής. Η εξέλιξη αυτή έρχεται να ολοκληρώσει τη λειτουργία των δήμων καθώς όπως είναι γνωστό, η δραστηριοποίηση τους στοχεύει και στην κάλυψη και στη θεραπεία των αναγκών του πληθυσμού. Ωστόσο, είναι αναγκαίο να τονιστεί ότι η υλοποίηση του Καλλικράτη αναχαιτίστηκε σημαντικά από την σοβούσα οικονομική και δημοσιονομική κρίση (Konstantinidis, 2011). 

Η οικονομική κρίση και η υποχώρηση της κρατικής χρηματοδότησης προς τους Ο.Τ.Α. ανέκοψε την αποδοτική εφαρμογή της μεταρρύθμισης (Πολύκεντρο ΑΔΕΔΥ, 2014). Λόγω αυτού του ασφυκτικού πλαισίου δημιουργηθήκαν σημαντικές αντιστάσεις από σημαντικές μερίδες του πληθυσμού απέναντι στον Καλλικράτη. Η βασική αιτία αυτών των αντιστάσεων ήταν η αδυναμία της τοπικής αυτοδιοίκησης  να καλύψει, έστω και σε μερικό επίπεδο, ανάγκες του πληθυσμού που συνδέονται με την κοινωνική πολιτική (Ιωαννίδης, 2014).  Με άλλα λόγια, δημιουργήθηκε ένα σημαντικό κενό μεταξύ της ζήτησης και της προσφοράς υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής. Το κενό αυτό μπορεί να καλυφθεί, πέραν των τυπικών γραφειοκρατικών παρεμβάσεων, και μέσω άτυπων μορφών κοινωνικής δραστηριοποίησης. 

Όπως έχει ευρέως υποστηριχθεί από προγενέστερες έρευνες (Narayan, 2000; Beugelsdijk et al, 2005; Pihkala et al, 2007) το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να λειτουργήσει παρεμβατικά, δημιουργώντας συνθήκες εμπιστοσύνης και αμοιβαιότητας ανάμεσα στους τοπικούς δρώντες. Η ανατροφοδοτούμενη εμπιστοσύνη και η συνεκτική αμοιβαιότητα θέτουν τις βάσεις για κοινωνική δικτύωση, η οποία επεκτείνεται και πέραν των τοπικών και περιφερειακών οικισμών.  

Σε αντίθετη περίπτωση, το χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο σηματοδοτεί την πρόσδεση σε οπισθοδρομικές στάσεις και αντιλήψεις που οικοδομούνε τον τοπικισμό και την άρνηση συμμετοχής σε συνεργατικές στρατηγικές. Ως αποτέλεσμα εδραιώνονται αρνητικές συνθήκες που δυσχεραίνουν την αποτελεσματική άσκηση κοινωνικής πολιτικής.      

  

3. Οι Αρμοδιότητες Κοινωνικής Πολιτικής της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ‘Α Βαθμού στην Ευρωζώνη  

Στον επόμενο πίνακα παρίστανται οι αρμοδιότητες που έχουν οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου βαθμού στα 19 κράτη μέλη της Ευρωζώνης. Σημειώνεται ότι το κριτήριο επιλογής των αρμοδιοτήτων που αναφέρονται είναι η ένταξη τους στο ευρύτερο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής. 

Η διαδικασία επιλογής βασίστηκε στον σχετικό ορισμό της κοινωνικής πολιτικής. Η κοινωνική πολιτική αποτελεί ένα σύνολο οργανωμένων και στοχευμένων παρεμβάσεων, εκ μέρους της διοίκησης με σκοπό την αναγνώριση και την ικανοποίηση των αναγκών σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, με σκοπό την εξασφάλιση και την αναπαραγωγή της κοινωνικής ευημερίας και της κοινωνικής συνοχής (Στασινοπούλου, 2006). Ακόμη σύμφωνα με τον ορισμό του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κοινωνικής Προστασίας (2014), η κοινωνική πολιτική περιλαμβάνει το σύνολο των παροχών σε είδος και χρήμα, οι οποίες αντλούνται από προγράμματα κοινωνικής προστασίας και στοχεύουν στην κάλυψη συγκεκριμένων αναγκών και κινδύνων.    Η σταχυολόγηση και η συνακόλουθη ταξινόμηση των αρμοδιοτήτων έγινε με βάση τα περιεχόμενα του σχετικού οδηγού του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Δήμων και Περιφερειών (Council of European Municipalities and Regions-CEMR, 2012). 

Σημειώνεται ότι πέραν των πρωτευουσών αρμοδιοτήτων που συνδέονται με την κοινωνική πολιτική, παρουσιάζονται σε διπλανή στήλη, σχετικές με την κοινωνική πολιτική αρμοδιότητες, με το βάρος να δίνεται στην εκπαίδευση και στις πολιτιστικές δραστηριότητες.   

Από τα δεδομένα του πίνακα εξάγονται χρήσιμα ευρήματα. Πρωτίστως, μπορεί να διατυπωθεί ότι δύο χώρες-αμφότερες νησιά της Ευρωζώνης- δεν έχουν παραχωρήσει αρμοδιότητες κοινωνικής πολιτικής προς την πρώτη βαθμίδα τοπικής αυτοδιοίκησης. Πρόκειται για την Κύπρο και τη Μάλτα, στις οποίες οι συγκεκριμένες αρμοδιότητες εξακολουθούν να βρίσκονται στην εξουσία των κεντρικών κυβερνήσεων.  Δευτερευόντως υπάρχουν τρεις ακόμη χώρες της Ευρωζώνης (Γερμανία, Ισπανία και Ιρλανδία), στις οποίες η κοινωνική πολιτική-στις διαφορετικές της εκφάνσεις, δεν συνιστά αυτόχρημα ενισχυμένη αρμοδιότητα της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αναλυτικότερα, σε αυτές τις χώρες οι κοινωνικές υπηρεσίες της κοινωνικής στέγασης συμπεριλαμβανομένης δεν συνοδεύονται από επιπλέον υποστηρικτικές υπηρεσίες των οποίων η παραγωγή και η διανομή αποσκοπεί στην ενίσχυση της κοινωνικής ευημερίας. 

Αντιθέτως περιορίζονται στις βασικές κοινωνικές υπηρεσίες, αφήνοντας τις υπόλοιπες για τις ανώτερες μορφές διοίκησης1. Το εύρημα αυτό υποδηλώνει, ότι η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών στην τοπική αυτοδιοίκηση δεν είναι εκ των ων ουκ άνευ μια αρμοδιότητα των ευρωπαϊκών δήμων.       

Στην τρίτη ομάδα, παρατηρούνται χώρες της Ευρωζώνης με δήμους όπου οι αρμοδιότητες κοινωνικής πολιτικής, συνοδεύονται και από δευτερεύουσες υπηρεσίες, αλλά σε πιο περιορισμένο βαθμό. Σε αυτή την ομάδα βρίσκονται συνολικά πέντε χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία, Σλοβενία). Οι αρμοδιότητες κοινωνικής πολιτικής στους δήμους αυτών των κρατών, συνοδεύονται από υπηρεσίες εκπαίδευσης (Βέλγιο, Γαλλία, Σλοβενία) ή υπηρεσίες πολιτισμού (Αυστρία, Ιταλία). Λειτουργεί με άλλα λόγια ένα σημαντικό υποστηρικτικό πλαίσιο της κοινωνικής πολιτικής βασιζόμενο σε ένα αντίστοιχο επικουρικό πλαίσιο, το οποίο παρέχει τη δυνατότητα αλληπιδράσεων καθώς και αλληλοεπικαλύψεων.   

Τέλος στην πλέον πολυμελή ομάδα κρατών-στην οποία βρίσκεται και η Ελλάδα- οι αρμοδιότητες κοινωνικής πολιτικής συνοδεύονται από ένα σημαντικό σύνολο πρόσθετων πολιτιστικών και εκπαιδευτικών αρμοδιοτήτων. Στην ομάδα αυτή βρίσκονται συνολικά οκτώ χώρες (Εσθονία, Ελλάδα, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Φιλανδία). Το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι εκτός από κοινωνικές υπηρεσίες, παροχές κοινωνικής στέγασης και κοινωνικής αλληλεγγύης, οι δήμοι αυτών των κρατών δραστηριοποιούνται ταυτόχρονα και σε πεδία πολιτικής, όπως είναι η εκπαίδευση, ο πολιτισμός, ο αθλητισμός και η υγεία. 

Είναι αυτονόητο, ότι οι συγκεκριμένες αυτοδιοικητικές παρεμβάσεις εμφανίζουν διαφοροποιήσεις τόσο με βάση το είδος της πρωτεύουσας ή/και της δευτερεύουσας αρμοδιότητας, όσο και σύμφωνα με τα ευρύτερα χωροταξικά και διοικητικά χαρακτηριστικά της χώρας. Είναι αναγκαίο ακόμη να τονιστεί ότι δεν παρατηρείται κάποιο είδος σύνδεσης ανάμεσα στον αριθμό των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και στο επίπεδο των υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής που παρέχουν. Συνεπώς δεν μπορεί να υποστηριχθεί, ότι ενυπάρχει κάποια ανάλογη, ή αντιστρόφως ανάλογη σχέση ανάμεσα στον αριθμό των δήμων και στην ασκηθείσα κοινωνική πολιτική. Το στοιχείο αυτό, ουσιαστικά ανοίγει την ερευνητική διαδρομή των όρων υιοθέτησης και εφαρμογής της κοινωνικής πολιτικής από την αυτοδιοίκηση, σε πεδία που συνδέονται με το θεσμικό, το πολιτιστικό, το οικονομικό καθώς και το πολιτικό επίπεδο κάθε χώρας.   

4. Συζήτηση  

Σκοπός του άρθρου υπήρξε η συνοπτική ανάλυση των βασικών αρμοδιοτήτων κοινωνικής πολιτικής στο ελληνικό σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης. Η ανάλυση έλαβε χώρα διαμέσου της ένταξης των αρμοδιοτήτων κοινωνικής πολιτικής στην σχετική ταξινόμηση των αρμοδιοτήτων που φέρουν τα συστήματα τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ευρωζώνη. Η συγκριτική ταξινόμηση ολοκληρώθηκε σε επίπεδο οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου βαθμού. Τα ευρήματα υποστηρίζουν ότι μετά τη μεταρρύθμιση του Καλλικράτη, οι δήμοι της Ελλάδας έχουν αποκτήσει ένα σημαντικό πλαίσιο αρμοδιοτήτων κοινωνικής πολιτικής. Το γεγονός αυτό  εντάσσει την Ελλάδα στην ομάδα των κρατών μελών της Ευρωζώνης με την πλέον αποκεντρωμένη τοπική αυτοδιοίκηση.  

Ωστόσο, η παραχώρηση αρμοδιοτήτων από το κεντρικό κράτος προς τους δήμους που ολοκληρώθηκε με την πρόσφατη μεταρρύθμιση, διέπεται από ημιτελείς διατάξεις σε ορισμένα κρίσιμα πεδία. Πιο συγκεκριμένα, η χρηματοδοτική εξάρτηση της τοπικής αυτοδιοίκησης από την κεντρική κυβέρνηση είναι άμεση (Hazakis & Ioannidis, 2014). Οι κεντρικοί αυτοτελείς πόροι (ΚΑΠ), συνιστούν μέσω το νόμου 1828/1989, το βασικό μέσο χρηματοδότησης των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης. 

Συνεπώς ο σχεδιασμός-και κυρίως η υλοποίηση της κοινωνικής πολιτικής και της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών από τους δήμους προς τους πολίτες παραμένει εν πολλοίς μέρος της κεντρικής πολιτικής.  Το δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής είναι το σχετικά χαμηλό επίπεδο κοινωνικού κεφαλαίου που έχει συσσωρευτεί στην ελληνική κοινωνία και συνεπώς και στις ελληνικές περιφέρειες (European Social Survey, 2010). 

Το εύρημα αυτό, υποδεικνύει ότι το επίπεδο εμπιστοσύνης δεν είναι υψηλό γεγονός που δυσχεραίνει την εδραίωση συνεργατικών μορφών στο πεδίο των κοινωνικής δραστηριοτήτων. Με άλλα λόγια η αναπαραγωγή της κοινωνικής πολιτικής με άτυπους όρους βρίσκεται σε σχετικά πρωτόλειο επίπεδο και βασίζεται επί της ουσίας σε πρωτοβουλίες πρωτοποριακών ομάδων. 

Κλείνοντας είναι χρήσιμο να τονιστεί ότι η μελλοντική έρευνα στο πεδίο των κοινωνικών δραστηριοτήτων της τοπικής αυτοδιοίκησης μπορεί να εστιάσει την προβληματική της στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δήμων, τα οποία συνδέονται με την θέσπιση της τυπικής κοινωνικής πολιτικής καθώς και την παραγωγή άτυπων μορφών συνεργατικής δράσης. Υπό αυτή την οπτική, μπορούν να αναδειχθούν χρήσιμα ευρήματα για τα πολιτιστικά, κοινωνικά και θεσμικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής, και ως εκ τούτου να ωριμάσουν οι συνθήκες για περαιτέρω αποκέντρωση.     

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Είναι επίσης χαρακτηριστικό, ότι στην Ισπανία οι κοινωνικές υπηρεσίες προσφέρονται σε δήμους άνω των 50.000 κατοίκων. Σε δήμους με μικρότερο πληθυσμό οι κοινωνικές υπηρεσίες παρέχονται από την κεντρική και την περιφερειακή διοίκηση. 

Βιβλιογραφία 

Ελληνόγλωσση  

• Ελληνική Δημοκρατία, (2010), Νόμος 3852, «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης − Πρόγραμμα Καλλικράτης», Φ.Ε.Κ. 87 Τ. ’Α , 7/06/2010. 
• Ελληνική Δημοκρατία, (1997), Νόμος 2539 «Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης», Φ.Ε.Κ. 244 Τ. ’Α , 4/12/1997. 
• Ελληνική Δημοκρατία (1989). Ν. 1828/ Αναμόρφωση της φορολογίας εισοδήματος και άλλες διατάξεις, Τεύχος ‘Α, Φ.Ε.Κ. 3, 3/1/1989. 
• Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης (2006), Κοινωνική Πολιτική και Τοπική Αυτοδιοίκηση, Τελική Έκθεση, Αθήνα 
• Ιωαννίδης Π., (2014), Η Επίδραση των Θεσμικών Μεταρρυθμίσεων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην οργάνωση και στην ανάπτυξη του Οικονομικού χώρου: Από τον «Καποδίστρια» στον «Καλλικράτη, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο. 
• Κοινωνικό Πολύκεντρο ΑΔΕΔΥ (2014),  Τοπική Αυτοδιοίκηση: Οικονομική κατάσταση, εκχώρηση αρμοδιοτήτων, επιπτώσεις στο ανθρώπινο δυναμικό των Δήμων και στα δημόσια αγαθά, Αθήνα. 
• Στασινοπούλου Ο., (2006), Εισαγωγή στην Κοινωνική Πολιτική, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειον Πανεπιστήμιο   

Ξενόγλωσση   

• Akrivopoulou C., Dimitropoulos, G.. Koutnatzis S.-I., (2012), The “KallikratisProgram”The Influence of International and European Policies on the Reforms of Greek Local Government, [Διαθέσιμο στο http://www.regione.emiliaromagna.it/affari_ist/Rivista_3_2012/Dimitropoulos.pdf-Πρόσβαση στις 10/05/2015]. 
• Beugelsdijk S., Van Schaik T., (2005), Social Capital and Growth in European regions: an empirical test, European Journal of Political Economy, 21,(2), 301-324. 
• Council of European Municipalities and Regions (2012), Local and regional government in Europe Structures and competences, European Union, Brussels. 
• European Social Survey Round 5 Data (2010). Data file edition 3.2. Norwegian Social Science Data Services, Norway – Data Archive and distributor of ESS data. 
• European System of Integrated Social Protection Statistics (2014), Glossary:European system of integrated social protection statistics http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Glossary:European_system_of_integrated_social_protecion_statistics_(ESSPRO S) 
• Getimis, P., Grigoriadou D.,(2004), The Europeanization of urban governance in Greece: a dynamic and contradictory process, International Planning Studies, 9, (1), 5-25. 
• Ioannidis P., (2015) Successive Local Government Institutional Reforms in Greece: From regionalization to regionalism?, International Journal of Innovation and Regional Development (accepted for publication) 
• Konstantinidis N., (2011), Redesigning the Architecture of Greek Local Government [Διαθέσιμο στο url: http://www.greekpublicpolicyforum.org/docs/2011_06_oxford/2011_06_oxford_kons tantinidis.pdf- Πρόσβαση στις 12/01/2015]. 
• Lalenis, K. , Liogas, V., (2002), ‘Reforming Local Administration in Greece toachieve decentralization and effective management on space: The Failure of Good Intentions’, Department of Planning and Regional Development, University of Thessaly, School of Engineering , Discussion Paper Series, 8, (18),423-446. 
• Leontittis V., (2012), The ‘Callicrates’ reform: Transforming Greek local government in the years of austerity[Διαθέσιμο στο url: http://www.lse.ac.uk/europeanInstitute/research/hellenicObservatory/CMS%20pdf/Events/201112_Research_Seminars/10_Leontitsis_ppt.pdf Πρόσβαση στις 25/11/2014]. 
• Narayan, D., Cassidy. M., (2001), A Dimensional Approach to Measuring Social Capital: Development and Validation of a Social Capital Inventory”. Current Sociology 49, 59-102. 
• Pihkala, T., Harmaakorpi, V., Pekkarinen, S., (2007), The Role of Dynamic Capabilities and Social Capital in Breaking Socio-Institutional Inertia in Regional Development, International Journal of Urban and Regional Research, 31, (4), 836-852. 
• Skamnakis C., (2011), Smaller Governments – Less Social Policy? Case study inGreek Local Authorities, rise and fall, [Διαθέσιμο στο url: http://www.socialpolicy.org.uk/lincoln2011/Skamnakis%20P3.pdfΠρόσβαση στις 19/12/2014]. 
• Spanou, C., (1998), European integration in administrative terms: a framework for analysis and the Greek case, Journal of European Public Policy, 5, (3), 467-484. 

*Εισήγηση στο 4ο συνέδριο Πολεοδομίας χωροταξίας στο Βόλο