Ποια θα είναι τα οφέλη από την ανάδειξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2021

Ποια θα είναι τα οφέλη από την ανάδειξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2021 και ο απολογισμός του θεσμού Πάτρα - Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2006 *

#ΘΕΟΦΑΝΗΣ Θ. ΓΚΑΤΖΗΣ

Οικονομολόγος-Διεθνολόγος, Αρθρογράφος

MSc Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Τουρισμού και Πολιτισμού των Τμημάτων Οικονομικών Επιστημών και Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Στη σύγχρονη εποχή κύριο μέλημα των δημοτικών αρχών είναι η ικανοποίηση των αναγκών, απαιτήσεων και προσδοκιών των υποκειμένων του εσωτερικού (κάτοικοι, επιχειρηματίες) και εξωτερικού περιβάλλοντός (επενδυτές, τουρίστες, νέοι κάτοικοι) των πόλεων προκειμένου αυτές να καταστούν ανταγωνιστικές και αναγνωρίσιμες επιτυγχάνοντας τη βιώσιμη ανάπτυξή τους. 
Οι παραπάνω στόχοι επιτυγχάνονται με εργαλεία αστικής διακυβέρνησης και σχεδιασμού πόλεων, όπως είναι το μάρκετινγκ τόπου (place marketing) ή αστικό μάρκετινγκ (urban marketing), η αστική αναγέννηση, η ενίσχυση της δημιουργικής οικονομίας (πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες) και η διοργάνωση μεγάλων γεγονότων, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης που αποτελεί αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας.

Ο θεσμός της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας συμβάλλει στη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων και βελτίωση των υπαρχουσών υποδομών (π.χ. ανάπλαση πλατειών) αυτών, καθώς και στην επίτευξη της πολιτιστικής αστικής αναγέννησης των αστικών κέντρων. Επιπλέον, παρέχει το έναυσμα για την ενίσχυση της δημιουργικής οικονομίας των περιοχών. Αξίζει να σημειωθεί, ότι το μεγάλο πολιτιστικό γεγονός (mega cultural event) της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης συνδράμει στη βελτίωση της εικόνας και της φήμης ενός τόπου λειτουργώντας υποστηρικτικά στη στρατηγικά σχεδιασμένη διαδικασία του city branding μιας πόλης, ενώ παρέχει τη δυνατότητα προβολής των ελκτικών του στοιχείων και δημιουργεί αισθήματα περηφάνειας στους κατοίκους του.

Επιπρόσθετα, η διοργάνωση αυτή τελεί υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής ένωσης, μέσω του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη», αποτελώντας σημαντικό τμήμα της πολιτιστικής της πολιτικής και συμβάλλοντας στην πολιτιστική διπλωματία των πόλεων που την αναλαμβάνουν. Στην παρούσα μελέτη αναλύουμε το θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης και προβαίνουμε στον απολογισμό της διοργάνωσης αυτής στην Πάτρα το 2006, που αποτελεί την τελευταία Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης που έλαβε χώρα στην Ελλάδα μέχρι το 2021 ,ώστε να διαπιστώσουμε ποια ήταν τα λάθη και οι παραλείψεις του φορέα που διοργάνωσε το θεσμό αυτό για να μην τα επαναλάβει η διοργανώτρια αρχή της Ελευσίνας- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2021. Το έτος αυτό η Ελευσίνα θα αναλάβει τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης από κοινού με το Νόβι Σαντ της Σερβίας και την Τιμισοάρα της Ρουμανίας, γι 'αυτό σκοπός της εργασίας είναι να ερευνήσουμε ποια θα είναι τα οφέλη για τον τόπο αφού προηγηθεί λεπτομερής καταγραφή του υλικού και άυλου πολιτιστικού αποθέματός της ενώ,παράλληλα, προβαίνουμε σε ανάλυση SWOT της Ελευσίνας ως Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. Τέλος, παραθέτουμε προτάσεις που η εφαρμογή τους από τη διοργανώτρια αρχή του θεσμού θα συμβάλλουν στην επιτυχία αυτού.

1. Εισαγωγή

Στη σύγχρονη εποχή, ενόσω μαίνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων, μια από τις στρατηγικές της αστικής διακυβέρνησης και σχεδιασμού αστικών κέντρων στη Γηραιά ήπειρο αποτελεί η ανάληψη της διοργάνωσης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης από τις πόλεις προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι ανάπτυξης, ανταγωνιστικότητας και αναγνωρισιμότητάς τους. 
Η μεθοδολογία της παρούσας μελέτης βασίζεται σε δευτερογενείς πηγές δεδομένων από βιβλία, άρθρο επιστημονικού περιοδικού, το τεύχος της υποψηφιότητας της Ελευσίνας για Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης (bidbook), την επίσημη εφημερίδα των Ευρωπαϊκών κοινοτήτων, διπλωματικές εργασίες, εισήγηση σε επιστημονικό συνέδριο, στοιχεία από το διαδίκτυο που συνδέονται με τη διοργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης και τις διαλέξεις των δύο μελών της επιτροπής διεκδίκησης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης από την Ελευσίνα Εleusis21 (Κέλλυ Διαπούλη και Πέγκυ Τσολακάκη) στα πλαίσια των μαθημάτων Αστική Ανάπλαση, Αναγέννηση και Ανάπτυξη του τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης την Τετάρτη, 20.04.16 και Ειδικά Γεγονότα και Τοπικ Ανάπτυξη του ΔΠΜΣ Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Τουρισμού και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας την Πέμπτη 21.04.16.

Το 2021 η Ελευσίνα, από κοινού με δύο πόλεις από τη Ρουμανία (Τιμισοάρα) και μία πόλη από μια υπό ένταξη χώρα στην ΕΕ (Νόβι Σαντ Σερβίας) ,θα αναλάβουν τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. 
Αξίζει να επισημανθεί ότι δεκατέσσερις ελληνικές πόλεις διεκδίκησαν τον τίτλο (Βόλος, Δελφοί, Ελευσίνα, Ιωάννινα, Καλαμάτα, Κέρκυρα, Λάρισα, Λέσβος, Μεσολόγγι, Πειραιάς, Ρόδος, Σαλαμίνα, Σάμος, Τρίπολη) εκ των οποίων και στις 26 Φεβρουαρίου 2016 ανακοινώθηκαν οι τρεις επικρατέστερες υποψήφιες πόλεις (Ελευσίνα, Καλαμάτα, Ρόδος). 
Την 11η Νοεμβρίου του 2016 η Ελευσίνα έλαβε το χρίσμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να αναφέρουμε ποια θα είναι τα οφέλη της Ελευσίνας ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2021 και να προβούμε σε απολογισμό του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης - Πάτρα 2006. 

Τα επιμέρους ερωτήματα που τίθενται είναι τα εξής:

• Ποιές ήταν οι επιδράσεις της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης στην Πάτρα;

• Ποιά τα λάθη που επιβάλλεται να αποφύγει και σε ποιες ενέργειες πρέπει να προβεί ο φορέας που θα αναλάβει τη διοργάνωση της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας - Ελευσίνα 2021;

H δομή της παρούσας μελέτης είναι η εξής: 
Το πρώτο κεφάλαιο είναι η παρούσα εισαγωγή και ακολουθεί, στο επόμενο κεφάλαιο, μια σύντομη ιστορική αναδρομή του θεσμού της πολιτιστικής πρωτεύουσας. Στο τρίτο κεφάλαιο αναφέρουμε γενικά στοιχεία για την Πάτρα και εξετάζουμε ποια ήταν η κληρονομιά που άφησε ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, το 2016, στην Πάτρα δεδομένου ότι ήταν η τελευταία Πολιτιστική Πρωτεύουσα που έλαβε χώρα στον ελλαδικό χώρο πριν την ανάθεση του τίτλου στην Ελευσίνα. Έτσι μας δίνεται η ευκαιρία να διαπιστώσουμε ποια ήταν τα λάθη και οι παραλείψεις του φορέα που διοργάνωσε το θεσμό, ώστε να μην τα επαναλάβει η διοργανώτρια αρχή της Ελευσίνας- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2021.

Στα επόμενα δύο κεφάλαια αναφέρουμε τα γενικά χαρακτηριστικά της Ελευσίνας και εξετάζουμε τις πολιτιστικές της δομές. Στο έκτο κεφάλαιο, αναλύουμε ποια θα είναι τα οφέλη από την ανάδειξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης προβαίνοντας παράλληλα σε ανάλυση SWOT αυτής. Στο τελευταίο κεφάλαιο παραθέτουμε τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης και προβαίνουμε σε προτάσεις ώστε να στεφθεί με επιτυχία ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης - Ελευσίνα 2021.

2. O θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης

Ένα από τα μεγαλύτερα διεθνή καλλιτεχνικά γεγονότα και μάλιστα ετήσιας διάρκειας, με έτος εκκίνησης το 1985, είναι και η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης κατόπιν πρότασης της τότε Υπουργού Πολιτισμού της Ελλάδας, Μελίνας Μερκούρη. Ένας ορισμός που μπορεί να παρατεθεί, κατά τη γνώμη μου, για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα είναι ο εξής: Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης είναι ένα πολυθεματικό φεστιβάλ ετήσιας διάρκειας και συμβάλλει στην πολιτιστική διπλωματία των πόλεων.

Η πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης ήταν η Αθήνα. Έκτοτε έλαβαν το χρίσμα πόλεις από όλα τα γεωγραφικά σημεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αξίζει να αναφερθεί ότι στα πρώτα χρόνια ο θεσμός λάμβανε χώρα σε πόλεις, πρωτεύουσες χωρών, με ισχυρή πολιτιστική ταυτότητα, με μεγάλη αναγνωρισιμότητα που είναι υψηλά στο αστικό σύστημα ιεραρχίας (π.χ. το Άμστερνταμ το 1987, το Παρίσι το 1989 και η Μαδρίτη το 1992). Στη συνέχεια τον τίτλο έλαβαν πόλεις, που δεν ήταν ευρύτερα γνωστές στο πολιτιστικό γίγνεσθαι και ο θεσμός αυτός ήταν αφετηρία για να δημιουργήσουν πολιτιστική στρατηγική για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκτώντας ισχυρή πολιτιστική ταυτότητα (π.χ. η Γλασκώβη το 1990), καθώς και περιοχές με σημαντική πολιτιστική παράδοση. (π.χ. η Πράγα , Αβινιόν, Μπριζ) (Σαρλής, 2007).

Οι Πολιτιστικές Πρωτεύουσες παλαιότερα καθορίζονταν από το Συμβούλιο Υπουργών Πολιτισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης με απευθείας ανάθεση (Σαρλής, 2007), ενώ το 1999, με απόφαση του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (Επίσημη εφημερίδα των ευρωπαϊκών κοινοτήτων, 1999), άλλαξε ο τρόπος επιλογής των πόλεων και πλέον ,αυτές, λαμβάνουν το χρίσμα, πέντε ή τέσσερα χρόνια πριν τη διεξαγωγή του γεγονότος, ύστερα από διαγωνιστική διαδικασία που τελεί υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η τελική επιλογή των πόλεων που αναλαμβάνουν το θεσμό της πολιτιστικής πρωτεύουσας είναι έργο ανεξάρτητης επιτροπής εμπειρογνωμόνων. (Ε^2021, 2016).

Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα αν και αποτελεί γεγονός που έλαβε χώρα και σε μεγάλα αστικά κέντρα είναι, ίσως, η μοναδική ευκαιρία για δευτερεύουσας σημασίας ευρωπαϊκές πόλεις να προβληθούν, [Γλασκόβη, Αμβέρσα, Γκρατς, Κορκ, Θεσσαλονίκη, Στοκχόλμη] (Συναδινός , 2004). O σκοπός της διοργάνωσης αυτής είναι, σύμφωνα με τους Corijn και Van Praet διττός: πρώτα να γίνει ο πολιτισμός κάθε πόλης εύκολα προσβάσιμος στο Ευρωπαϊκό κοινό, και δεύτερον να δημιουργηθεί μία συνολική εικόνα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού (Richards,1996).

Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εφαρμογής του θεσμού, οι πόλεις μεταχειρίστηκαν με διαφορετικό τρόπο τη διοργάνωσή του. Παραδείγματος χάριν, η Αθήνα στήριξε το καλλιτεχνικό της πρόγραμμα στη συμμετοχή μεγάλων ξένων ονομάτων αγνοώντας την αρχαία ελληνική παράδοση, η Φλωρεντία υπογράμμισε τη μεγάλη ιστορική της σημασία, το Άμστερνταμ προέβαλλε τον εαυτό του ως μια ευρωπαϊκή πόλη των τεχνών, το Βερολίνο επικρίθηκε για την ελιτίστικη πολιτιστική  του προσέγγιση ενώ το Παρίσι κατάφερε ελάχιστα να προβάλει το γεγονός, δεδομένης και του ταυτόχρονου εορτασμού των 200 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση. Κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα των παραπάνω πόλεων, ήταν ότι όλες τους ήταν ήδη καθιερωμένα ευρωπαϊκά πολιτιστικά κέντρα, έχοντας στην κατοχή τους πλήθος πολιτιστικών υποδομών και εγκαταστάσεων (Richards and Wilson, 2004).

Χάρτης 1. Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης 

Πηγή: (http: //www. eventsinbulgaria.com/) 

Από τον παραπάνω πίνακα παρατηρούμε ότι η Ελλάδα εντοπίζεται στις πρώτες θέσεις στον πίνακα των χωρών, μαζί με τη Γαλλία την Ιταλία και την Ισπανία, που διαθέτουν τις περισσότερες πόλεις, σε σχέση με άλλα κράτη, που έχουν ανακηρυχθεί Ευρωπαϊκές Πολιτιστικές Πρωτεύουσες (4 φορές). Ακολουθούν το Βέλγιο, η Ιρλανδία, η Ολλανδία, η Μεγάλη Βρετανία και η Πορτογαλία, (3 φορές), καθώς και η Γερμανία, η Δανία, η Σουηδία, η Νορβηγία, η Φινλανδία, η Πολωνία, η Ρουμανία το Λουξεμβούργο και η Τσεχία (2 φορές). Οι χώρες που διαθέτουν μια πόλη που ανέλαβε τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης είναι οι εξής: Αυστρία, Βουλγαρία, Εσθονία, Κροατία, Κύπρος, Λιθουανία, Λετονία, Μάλτα, Σερβία, Σλοβενία, Σλοβακία, Τουρκία και Ουγγαρία. Αξίζει να επισημανθεί ότι μία πρώην πολιτιστική Πρωτεύουσα ήταν το Δυτικό Βερολίνο, το 1988, που ανήκε στο τότε κράτος της Δυτικής Γερμανίας. Αξίζει να επισημανθεί ότι μέχρι και το 2021 η διοργάνωση θα έχει λάβει χώρα σε 31 κράτη, ενώ το Λουξεμβούργο αποτελεί τη μόνη πόλη που έχει φιλοξενήσει το θεσμό δύο φορές (1995, 2007).

3. Η Περίπτωση της Πάτρας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2006

3.1 Γενικά στοιχεία για την Πάτρα

Η Πάτρα είναι πρωτεύουσα του νομού Αχαΐας, της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας και έδρα του ομώνυμου δήμου, εντοπίζεται στα Βόρεια της Πελοποννήσου και διαθέτει 168.034 κατοίκους (EΛΣΤΑΤ, 2011). Σχηματίστηκε από την ένωση τριών συνοικισμών των Μυκηναϊκων χρόνων και έλαβε το όνομά της από τον Πατρέα, τον αρχηγό των Αχαιών. Σήμερα είναι το συγκοινωνιακό, εμπορικό και τουριστικό κέντρο της Πελοποννήσου και συγχρόνως η τρίτη σε πληθυσμιακό μέγεθος πόλη της Ελλάδας. Χωρίζεται στην Πάνω και την Κάτω Πόλη και είναι ρυμοτομημένη με το ιπποδάμειο σύστημα. Ακόμη, διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια της Ελλάδας που αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην Πελοπόννησο και τα Επτάνησα αλλά και την Ιταλία, ενώ παράλληλα είναι ο καταλυτικός παράγοντας για την εμπορική και οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Ακόμα, αξίζει να σημειωθεί ότι είναι μια πόλη πολύμορφη αρχιτεκτονικά (http://www.greek-tourism.gr).

3.2 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης- Πάτρα 2006

Η ανάληψη του τίτλου της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας από την πόλη της Πάτρας το 2006 αποτέλεσε μια σημαντική ευκαιρία για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό του πολιτιστικού τομέα της πόλης. Η διαχείριση του εν λόγω ειδικού μεγάλου γεγονότος πραγματοποιήθηκε από τον οργανισμό ‘Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Πάτρα 2006 Α.Ε. ’. Το κύριο πολιτιστικό πρόγραμμα της πόλης ξεκίνησε επισήμως με την τελετή εγκαινίων της έκθεσης «Λεονάρντο Ντα Βίντσι: Εφευρέτης και Επιστήμονας». Τα οφέλη της πολιτιστικής πρωτεύουσας αφορούσαν τον πολιτιστικό , τον τουριστικό και τον επιχειρηματικό τομέα, καθώς και την αναβάθμιση της συνολικής εικόνας της πόλης (Τσιλίρας, 2015)

Ένα σημαντικό τμήμα του προγραμματισμού της διοργάνωσης συνδέθηκε με έργα υποδομής, τα οποία ήταν απαραίτητα προκειμένου να υλοποιηθεί ένα καλλιτεχνικό πρόγραμμα με σύγχρονες προδιαγραφές. Όμως ένα μέρος του προγραμματισμού που σχετιζόταν με παρεμβάσεις σε χώρους της Πάτρας ματαιώθηκε.

Οι βασικοί λόγοι ήταν οι εξής:

• Η καθυστέρηση στην ίδρυση του οργανωτικού φορέα, της κατάθεσης του προγράμματος έργων και εκδηλώσεων, καθώς και της κατάρτισης προϋπολογισμού.

• Οι μειωμένοι πόροι σε σχέση με αυτούς που είχαν εξαγγελθεί.

• Η σχεδόν απόλυτη οικονομική εξάρτηση της διοργάνωσης από το υπουργείο

Πολιτισμού.

• Η αδυναμία συνεννόησης ανάμεσα στο Δήμο Πατρέων και την κυβέρνησης.

• Η παραίτηση του καλλιτεχνικού διευθυντή Θάνου Μικρούτσικου

Η ανάλυση των αποτελεσμάτων του «Πάτρα 2006», δέκα χρόνια αργότερα από το πέρας του γεγονότος αποδεικνύει ότι το γεγονός άφησε πίσω του μια σημαντική πολιτιστική κληρονομιά. Συνοψίζοντας μπορεί να ειπωθεί ότι η πολιτιστική πρωτεύουσα άφησε θετική και αρνητική κληρονομιά στην πόλη. Στη θετική κληρονομιά εντάσσονται:

• Η αύξηση των πολιτιστικών υποδομών προκειμένου να εξυπηρετήσουν τις πολιτιστικές ανάγκες της πόλης κατά το έτος 2006 αλλά και για την μετέπειτα πολιτιστική περίοδο. Συνολικά κατασκευάστηκαν 7 νέοι χώροι, ενώ περίπου 20 κλειστοί χώροι αναμορφώθηκαν ή ανακαινίστηκαν. Πέρα από τους κλειστούς χώρους, 10 ανοιχτοί χώροι όπως κεντρικές ή περιφερειακές πλατείες αναμορφώθηκαν.Τα συγκεκριμένα έργα έχουν σήμερα ενταχθεί στην καθημερινότητα του πολίτη και συνδράμουν στην ποιότητα της ζωής τους.

• Οι 370 παραστάσεις που υλοποιήθηκαν, η περιστοίχιση του πολιτιστικού προγράμματος από καλλιτέχνες διεθνούς φήμης, η υψηλή δαπάνη για την προβολή της πόλης καθώς και η πληρότητα και η ποιότητα του πολιτιστικού προγράμματος, ενίσχυσαν τη διεθνή φήμη της πόλης. Ο βαθμός ενίσχυσης της φήμης της πόλης είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί (Μπαλαούρα, 2014).

Από τον παραπάνω πίνακα παρατηρούμε ότι 67 από τις 101 (66,33 %) πολιτιστικές εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν στο Εργοστάσιο Τέχνης, στο Παλαιό Πτωχοκομείο, στο Ρωμαϊκό Ωδείο και στο Παλαιό Αρσάκειο

• Η αυξημένη προσφορά για εθελοντισμό ανέδειξε και εμπέδωσε μια νέα κουλτούρα. Σήμερα η πόλη διατηρεί ένα δραστήριο τμήμα εθελοντισμού ως μέρος των δομών του δήμου.

• Η αύξηση του τουρισμού ήταν σίγουρα ένα από τα μεγαλύτερα οφέλη για την πόλη. Η ανάπτυξη του τουριστικού τομέα ακολούθησε την πορεία ανάπτυξης των άλλων Ευρωπαϊκών πόλεων που έχουν συμμετάσχει στο θεσμό. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί ότι, η τουριστική ανάπτυξη της πόλης υπολείπεται κατά πολύ της τουριστικής ανάπτυξης άλλων ελληνικών πόλεων.

• Η επιχειρηματική δραστηριότητα αυξήθηκε λόγω του διευρυμένου αισθήματος οικονομικής ευφορίας που επικρατούσε στην πόλη εκείνο το διάστημα. Επιπρόσθετα, η αυξημένη ζήτηση για προϊόντα και υπηρεσίες την περίοδο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ευνόησε την επιχειρηματική ανάπτυξη. Μπαλαούρα, 2014).

• Τις εκδηλώσεις παρακολούθησαν 1.000.000 θεατές. Επίσης, υφίστανταν 1.200 εθελοντές και 3.000 καλλιτέχνες από 40 χώρες συμμετείχαν στη διοργάνωση (Dete, 2016).

• Στην αρνητική κληρονομιά εντάσσονται:

• Το υψηλό κόστος που δαπανήθηκε για την κατασκευή των υποδομών. Τα 5.000.000 ευρώ που χρησιμοποιήθηκαν για τις αναπλάσεις των δημοτικών χώρων, ήταν σημαντικό χρηματικό ποσό και αναλογιζόμενοι ότι κάποιες αναπλάσεις έμειναν εντελώς αναξιοποίητες μετά το πέρας της Πολιτιστικής, τότε το ποσό φαίνεται ακόμα μεγαλύτερο.

• Τα 19.000.000 ευρώ που χρησιμοποιήθηκαν για την υλοποίηση των πολιτιστικών δράσεων καθώς και τα 4.000.000 ευρώ για την προβολή της πόλης, θεωρούνται σημαντικοί πόροι για τις οικονομικές δυνατότητες της πόλης. Αυτά τα 23.000.000 ευρώ θα μπορούσαν να είχαν επενδυθεί σε άλλους τομείς που θα απέφεραν μεγαλύτερα μακροπρόθεσμα οφέλη για την πόλη (το λεγόμενο εναλλακτικό κόστος «opportunity cost»).

Το Παλαιό Πτωχοκομείο Πατρών, ιδιοκτησία κοινωφελούς ιδρύματος, μετατράπηκε από την Πολιτιστική σε ένα εκπληκτικό θέατρο. Μετά τη λήξη των εκδηλώσεων λειτούργησε ως μπυραρία και κέντρο διασκέδασης και πλέον βρίσκεται σε κατάσταση εγκατάλειψης. (Φωτογραφίες: Αρχείο Στάθη Χρυσικόπουλου)

Τέλος, η συνολική αρνητική γνώμη των Πατρινών πολιτών καθώς και οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των μελών του Οργανισμού «Πάτρα, 2006» ίσως αποτελεί το πιο μελανό σημείο της διοργάνωσης του θεσμού. Αναμφίβολα, η διοργάνωση του θεσμού της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας από την πόλη της Πάτρας το 2006 αποτέλεσε μια μεγάλη ευκαιρία και πρόκληση για την πόλη προκειμένου να αναπτυχθεί οικονομικά και πολιτιστικά. (Νικολόπουλος & Τσακτσίρας, 2006).

4. Γενικά χαρακτηριστικά της Ελευσίνας- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2021

Η Ελευσίνα είναι μια ιστορική πόλη, που απέχει 20 χλμ. από την Αθήνα. Βρέχεται από τον κόλπο της Ελευσίνας, που δημιουργεί ένα φυσικό λιμάνι προστατευόμενο νότια από το νησί της Σαλαμίνας. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα αποτελεί το κέντρο της Δυτικής Αττικής. Η Ελευσίνα, μια από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαιότητας, είχε ταυτιστεί με τη λατρεία της Δήμητρας, θεάς της γεωργίας, και της κόρης της Περσεφόνης.

Στην αρχαιότητα ήταν σημαντικό θρησκευτικό κέντρο, καθώς εδώ πραγματοποιούνταν τα περίφημα Ελευσίνια Μυστήρια που ήταν μυστηριακές τελετές που τελούνταν κάθε χρόνο το μήνα Σεπτέμβρη προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης, και τα οποία διήρκεσαν πάνω από 2.000 χρόνια Με την έναρξη της βιομηχανικής περιόδου στα τέλη του 19ου αιώνα, η Ελευσίνα λόγω της γεωγραφικής της θέσης -φυσικό λιμάνι κοντά στην Αθήνα-γίνεται ο κατεξοχήν τόπος βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 1875 ιδρύεται το Σαπωνοποιείο Χαριλαόυ, το 1892 το δεύτερο Σαπωνοποιείο Χατζημελέτη- Χατζηηλία. Ακόμα, το 1900 ιδρύεται η ‘Οινοποιητική-Οινοπνευματική Εταιρεία Χαρίλαος και Σία’, το 1902 η πρώτη ελληνική τσιμεντοβιομηχανία ΤΙΤΑΝ και το 1925 η πρώτη βιομηχανία βερνικοχρωμάτων (Elefsina.gr).

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 λειτουργούν τρία κεραμοποιεία και το 1953 αρχίζει η λειτουργία της Χαλυβουργικής. Έτσι, όπως όλα τα βιομηχανικά κέντρα, αναπτύσσεται ως εργατούπολη, με έντονο μάλιστα το στοιχείο των μεταναστών, τόσο εσωτερικών όσο και αλλοδαπών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μετατραπεί η πόλη σε χωνευτήρι εμπειριών και αντιλήψεων, καθώς επίσης και σε πεδίο κοινών αγώνων. Στη δεκαετία του 1960 ιδρύονται στην ευρύτερη περιοχή του Θριασίου τα διυλιστήρια Ασπροπύργου και τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά. Τέλος, το 1969 και το 1972 αρχίζει η λειτουργία των Ναυπηγείων Ελευσίνας και της Πετρόλα Α.Ε. (Elefsina.gr).

Στα τέλη του 1970, ο κόλπος της Ελευσίνας θεωρείται η πιο μολυσμένη θάλασσα της Μεσογείου. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, κατόπιν έρευνάς του, κρίνει τον κόλπο της Ελευσίνας σχεδόν νεκρό, αφού έχει καλυφθεί με ένα μέτρο λάσπης, με αποτέλεσμα να καταστραφεί κάθε θαλάσσιος οργανισμός. Την ίδια περίοδο, η σύνθεση του πληθυσμού λόγω της υπερσυγκέντρωσης των βιομηχανιών αλλάζει. Η Ελευσίνα, όπως περιγράφει περιηγητής της εποχής, «από χωρίον αλιέων μετατρέπεται σε σφύζουσα βιομηχανική πόλη».

Ο πληθυσμός της κοινότητας αυξάνεται συνεχώς: από 2.400 κάτοικοι το 1907, το 1927 καταγράφονται 6.400 κάτοικοι, ενώ το 1981 ο πληθυσμός έχει ανέλθει στις 21.000 κατοίκους. Το 1922 με την Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν 2.000 πρόσφυγες στην Ελευσίνα δημιουργώντας μια ακμαία προσφυγική γειτονιά μετά τη το1922, που ήταν και η πρώτη μεγάλη μείξη του γηγενούς πληθυσμού, κυρίως αρβανίτικης καταγωγής, με άλλους μετανάστες. Θα ακολουθήσουν στη συνέχεια εσωτερικοί μετανάστες από όλα τα μέρη της Ελλάδας, προσδίδοντας στην πόλη πολυπολιτισμικό χαρακτήρα (Elefsina.gr).

5. Πολιτιστικές δομές της Ελευσίνας

Η Ελευσίνα διαθέτει σήμερα ένα μεγάλο πολιτιστικό απόθεμα που περιλαμβάνει αρχαιολογικό χώρο, μουσείο, φεστιβάλ, λαογραφικούς συλλόγους από όλα τα μέρη της Ελλάδας, πολίτες που δραστηριοποιούνται στον καλλιτεχνικό και δημιουργικό χώρο, αλλά και πολλούς φίλους της πόλης που διαμορφώνουν τη νεότερη πολιτιστική ιστορία του τόπου.

5.1 Υλική πολιτιστική κληρονομιά

• Αρχαιολογικός χώρος (Ιερό Δήμητρας),

• Αρχαιολογικό Μουσείο

Σε αυτό εκτίθενται σημαντικά ευρήματα παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως το ακέφαλο άγαλμα της θεάς Δήμητρας, αναθηματικά ανάγλυφα που παριστάνουν την αποστολή του Τριπτόλεμου και το άγαλμα της «Φεύγουσας Κόρης».

• Το Αδριάνειο υδραγωγείο και η γέφυρα του Αδριανού, που αποτελούν δείγματα υψηλής κατασκευαστικής τελειότητας της εποχής.

• Η αίγλη των ελευσίνιων μυστηρίων της αρχαιότητας και η εκβιομηχάνιση που συντελέστηκε τον 19ο αιώνα στην περιοχή ασκούν τόσο έντονη επιρροή, ώστε να περνούν σε δεύτερη μοίρα τα μοναδικά εκκλησάκια που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης. Έτσι απαιτείται μια προσεκτικότερη ματιά για να ανακαλύψει κανείς την ιδιαιτερότητα αυτών των μνημείων, πραγματικών θησαυρών που συμπληρώνουν την ιστορική πορεία της μακραίωνης Ελευσίνας.

• Ο ιερός ναός του Αγίου Ζαχαρία, στην κεντρική πλατεία, το εκκλησάκι της Παναγίτσας στον αρχαιολογικό χώρο και το εξωκλήσι του Αγ. Νικολάου πάνω στο βράχο, στα όρια του αρχαιολογικού χώρου, διαμορφώνουν μια διαδρομή που σηματοδοτεί το χριστιανικό παρόν και την εξέλιξη της λατρείας από τους παγανιστικούς στους χριστιανικούς χρόνους.

• Τα βιομηχανικά κτίρια Κρόνος και Ίρις ,το παλιό Ελαιουργείο και η Ελαιουργική, Βότρυς και Ρετσινάδικο Νέζη συνιστούν, το βιομηχανικό και μεταβιομηχανικό τοπίο της σύγχρονης Ελλάδας (Eleusina, 2016).

Χώροι και εγκαταστάσεις

Πολιτιστικό Κέντρο Λεωνίδας Κανελλόπουλος, πρώην βιομηχανικό σύμπλεγμα της Ελαιουργικής, παλιός Σιδηροδρομικός Σταθμός, Δημοτική Βιβλιοθήκη, θερινός κινηματογράφος, αμφιθέατρα-αίθουσες πολλαπλών χρήσεων και άλλες εγκαταστάσεις στις βιομηχανίες της γύρω περιοχής.

5.2 Άυλη πολιτιστική κληρονομιά

• 21 Νοεμβρίου, Γιορτή της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας.

• Γιορτές Αγ. Γεωργίου,

• Γενέτειρα του Αισχύλου, του πρώτου δραματικού ποιητή.

• Πόλη των «Ελευσίνιων Μυστηρίων», της γιορτής που οδηγούσε τον άνθρωπο να βιώσει την ευτυχία μέσα από τη συμφιλίωση με το θάνατο (Eleusina, 2016).

Πολιτιστικοί και εκπαιδευτικοί οργανισμοί

• Μεταπτυχιακό Τμήμα Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, μια συνεργασία του University of Kent και του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.

• Δημοτικός Πολιτιστικός Οργανισμός, τμήματα εικαστικών, θεατρικό, θεατρική σκηνή, μουσικά τμήματα (πιάνο, αρμόνιο, κιθάρα), τμήματα μπαλέτου, ρυθμικής γυμναστικής, παραδοσιακών χορών και φιλαρμονικής ορχήστρας.

• Λαογραφικοί σύλλογοι (14), Σύλλογος Εθελοντών Θριασίου Πεδίου, Σύλλογος Γυναικών Μαγούλας, 17 Πολιτιστικές Εταιρείες διαφόρων κλάδων (λογοτεχνία, θέατρο, θέατρο δρόμου, οικολογία κλπ.), 13 τοπικές μουσικές μπάντες, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Φιλική Φωλιά (κέντρο αλληλεγγύης).

• Ομάδες χειροτεχνών, επαγγελματίες φωτογράφοι, αρχιτέκτονες, δημιουργικά γραφεία και επιχειρήσεις εκτυπώσεων.

• 2 ωδεία, 10 σχολές χορού, 1 εκδοτικός οίκος, 3 ιδιωτικά αρχεία της πόλης.

• Act Radio, ιντερνετικός ραδιοφωνικός σταθμός, 3 τοπικές εφημερίδες

• Φεστιβάλ Αισχυλείων, Λαογραφικό Φεστιβάλ, γιορτές γεύσης (Eleusina,

2016).

Το κυριότερο πολιτιστικό γεγονός της Ελευσίνας είναι το φεστιβάλ Αισχυλείων, το οποίο ιδρύθηκε το 1975, αμέσως μετά την επτάχρονη δικτατορία, ένα φεστιβάλ αφιερωμένο στον Αισχύλο, τον πρώτο δραματικό ποιητή στην ιστορία του θεάτρου, που γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.Χ. και πέθανε στη Γέλα της Σικελίας το 456 π.Χ. Την οργανωτική επιτροπή του  φεστιβάλ απαρτίζουν διάφοροι φορείς της πόλης που είναι οι εξής: ο Δήμος Ελευσίνας, το εργατικό κέντρο, σύλλογοι νεολαίας, λαογραφικοί σύλλογοι, μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας, επιχειρηματικός κόσμος και περίπου άλλοι 34 φορείς (Eleusina, 2016).

6. Οφέλη και ανάλυση SWOT της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2021

6.1 Οφέλη

Τα οφέλη από την ανάδειξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, λαμβάνοντας υπόψη το όραμα και τους στόχους που είχε θέσει όταν υπέβαλλε υποψηφιότητα για το θεσμό, είναι τα εξής:

1. Θα αναπτυχθεί σε δυναμικό πολιτιστικό κέντρο στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Αττικής

2. Θα ενισχυθούν και θα επεκταθούν οι πολιτιστικές υποδομές της.

3. Θα ενδυναμωθεί και θα προβληθεί το καλλιτεχνικό προφίλ της πόλης.

4. Θα αναπτυχθούν οι ικανότητες και τα ταλέντα των τοπικών καλλιτεχνών.

5. Θα αναδειχθεί ο πολιτισμός ως αποφασιστικός παράγοντας ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής, της κοινωνικής αλληλεγγύης και της καταπολέμησης των ανισοτήτων με προσανατολισμό τη βιώσιμη ανάπτυξη (Eleusina, 2016). Αυτό θα επιτευχθεί με τη συμμετοχή των πολιτών της περιοχής στις δραστηριότητες της πολιτιστικής πρωτεύουσας και με τη διοργάνωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων σε γειτονιές της πόλης (π.χ. γειτονιά προσφύγων)

6. Θα ενισχυθεί το πολιτιστικό της απόθεμα δημιουργώντας

μια παρακαταθήκη για ένα βιώσιμο μέλλον.

7. Θα δοθεί η δυνατότητα να ενισχυθεί ο τομέας της δημιουργικής οικονομίας με την εγκατάσταση νέων δημιουργικών και πολιτιστικών βιομηχανιών στην περιοχή (Eleusina, 2016).

8. Η επαφή και η δικτύωση με το σύγχρονο πολιτιστικό περιβάλλον της Ευρώπης θα βοηθήσει σημαντικά την Ελευσίνα να ενδυναμώσει το πολιτισμικό της κεφάλαιο, να διαφοροποιήσει το πολιτιστικό της προϊόν εμπλουτίζοντάς το και να ενισχύσει την τεχνογνωσία της, τόσο σε επίπεδο περιεχομένου όσο και σε επίπεδο οργάνωσης, διαχείρισης και πολιτιστικής στρατηγικής.

(Heusina, 2016 ;Διαπούλη και Τσολακάκη, 2016)

6.2 Ανάλυση SWOT Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης- Ελευσίνα 2021

7. Συμπεράσματα

O θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης είναι ένα εργαλείο αστικής διακυβέρνησης που το χρησιμοποιούν οι ιθύνοντες πόλεων, όπως η Ελευσίνα, προκειμένου να ενισχύσουν ή να δημιουργήσουν την πολιτιστική ταυτότητα αυτών, προκειμένου να καταστούν ανταγωνιστικές, αναγνωρίσιμες και ελκυστικές σε εθνικό και διεθνές χωρικό πλαίσιο. Επιπρόσθετα, δίνει τη δυνατότητα στις τοπικές αρχές να προβούν σε ήπιας μορφής αστικές αναπλάσεις, καθώς και στην πολιτιστική αστική αναγέννηση των χωρικών ενοτήτων τους βελτιώνοντας την ποιότητας ζωής των κατοίκων που διαμένουν σε αυτές. Παράλληλα δημιουργείται ή ενισχύεται το τουριστικό ρεύμα προς τις πολιτιστικές πρωτεύουσες.

Ακόμη, μέσω των πολιτιστικών εκδηλώσεων δίνεται η ευκαιρία στο τοπικό καλλιτεχνικό προσωπικό να προβάλλει το καλλιτεχνικό του έργο εκτός των τειχών της πόλης και να έρθει σε επαφή με διεθνείς καλλιτέχνες αποκομίζοντας σημαντικά οφέλη. Επιπλέον, μέσω της ανάληψης του θεσμού από μια πόλη δίνεται η ευκαιρία κινητοποίησης των δημιουργικών δυνάμεων της τοπικής οικονομίας και της κοινωνίας ενώ ταυτόχρονα δημιουργούνται συναισθήματα υπερηφάνειας των κατοίκων της περιοχής και ταύτισης των πολιτών με αυτήν. Προσέτι, τα οφέλη για κάθε πόλη που λαμβάνει τον τίτλο της πολιτιστικής πέρα από βραχυχρόνια είναι και μακροχρόνια

Παρά ταύτα το πόσο σημαντικό είναι το μεγάλο πολιτιστικό γεγονός της πολιτιστικής πρωτεύουσας διαπιστώνεται από το γεγονός ότι πολλές πόλεις καταθέτουν υποψηφιότητες για να το αναλάβουν. Επίσης, το όραμα, των δημοτικών αρχών της πόλης της Ελευσίνας είναι ο θεσμός να συμβάλλει στη δημιουργία μακροπρόθεσμης πολιτιστικής στρατηγικής τους, ενισχύοντας και κάνοντας γνωστή ευρύτερα την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά τους. Ειδικά, η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης απέφερε στην Πάτρα τις εξής επιδράσεις: ^ταρχήν, οι θετικές επιδράσεις είναι η αύξηση των πολιτιστικών υποδομών στην πόλη, η ενίσχυση της διεθνής φήμης της, η αυξημένη προσφορά για εθελοντισμό, η αύξηση του τουρισμού, και της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Στις αρνητικές επιδράσεις, που σημειωτέον αποτελούν και λάθη που διεπράχθησαν από τους ιθύνοντες της πόλης και τη διοργανώτρια αρχή του μεγάλου αυτού γεγονότος, συμπεριλαμβάνονται το υψηλό κόστος των αγώνων και η έλλειψη προγράμματος αξιοποίησης των υποδομών μετά το πέρας του θεσμού.

Εν κατακλείδι, για να στεφθεί με επιτυχία ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης - Ελευσίνα 2021 ο φορέας που θα αναλάβει τη διοργάνωση αυτή θα ήταν καλό να αποφύγει τα παραπάνω λάθη και να προβεί στις κάτωθι δράσεις:

1. Οι κτιριακές υποδομές που θα δημιουργηθούν δεν πρέπει να ξεπερνούν τις δυνατότητες του θεσμού και τις ανάγκες της πόλης,

2. Το καλλιτεχνικό πρόγραμμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας επιβάλλεται να διαθέτει κάποιους συγκεκριμένους κεντρικούς θεματικούς άξονες κι όχι να αποτελεί ένα ανομοιογενές σύνολο εκδηλώσεων,

3. Δημιουργία περιοδικού με θεματολογία σχετική με το θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (ΠΠΕ),

4. Διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων ,από κοινού, με τις άλλες Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης το 2021 ,δηλαδή, το Νόβι σαντ και την Τιμισοάρα,

5. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις να συνδέονται, κατά μεγάλο βαθμό με την τοπική πολιτιστική φυσιογνωμία,

6. Οι εταιρείες και οι καλλιτέχνες που θα αναλάβουν την κάλυψη των αναγκών της διοργάνωσης καλό θα ήταν να είναι, κατά μεγάλο βαθμό, από την περιοχή της Ελευσίνας ώστε να αποφευχθούν υψηλές εκροές χρήματος από αυτήν και να επιτευχθεί υψηλός οικονομικός πολλαπλασιαστής,

7. Διοργάνωση εκθέσεων ερασιτεχνικών φωτογραφιών με θέμα την απεικόνιση σημείων της πόλης,

8. Να δημιουργηθούν ένθετα με θέμα την περιγραφή του πολιτιστικού περιβάλλοντος της πόλης σε δημοφιλή περιοδικά και εφημερίδες του εσωτερικού και εξωτερικού, καθώς και σε ιστοσελίδες υψηλής επισκεψιμότητας από τον ελληνικό και διεθνή χώρο,

9. Καταγραφή των πολιτιστικών δρώμενων της πόλης σε φυλλάδια που θα ευρίσκονται σε πολυσύχναστα σημεία της ελληνικής επικράτειας και άλλων κρατών, κυρίως, της Ευρώπης (π.χ. αεροδρόμια, λιμάνια, κτελ, σιδηροδρομικοί σταθμοί),

10. Καθιέρωση βραβείου εθελοντή,

11. Στο πρόγραμμα του θεσμού να ενταχθούν εκδηλώσεις που θα λάβουν χώρα σε περιοχές που είναι αδελφοποιημένες με την Ελευσίνα,

12. Διοργάνωση των μεγαλύτερων, από πλευράς αριθμού συμμετεχόντων, παραστάσεων αρχαίου δράματος και κωμωδίας, που έχουν διοργανωθεί ποτέ.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωση

• Διαπούλη, Κ. και Τσολακάκη, Π. (2016) ‘Παρουσίαση της υποψηφιότητας της Ελευσίνας για το θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας το 2021 στα πλαίσια των μαθημάτων Αστική Ανάπλαση, Αναγέννηση και Ανάπτυξη του τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης την Τετάρτη, 20.04.16 και Ειδικά Γεγονότα και Τοπική Ανάπτυξη του ΔΠΜΣ Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Τουρισμού και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας την Πέμπτη 21.04.16.
• Νικολόπουλος N., Τσακτσίρας, Δ. (2006) ‘Το μαύρο κουτί - Πάτρα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2006\ Αθήνα: Ι. Σιδέρης.
• Mπαλαούρα, (2014) ‘Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Πάτρας ως Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα 2006: Μια Μελέτη Περίπτωσης’, Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών: Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών: ^ες αρχές Διοίκησης Επιχειρήσεων MBA.
• Επίσημη εφημερίδα των Ευρωπαϊκών κοινοτήτων , (1999) ‘Απόφαση 1419/1999/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου’.
• Σαρλής Α. (2007) ‘Η συμβολή του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης στην ανάπτυξη του τουρισμού στα αστικά κέντρα - η περίπτωση της Πάτρας- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2006’, Διπλωματική Εργασία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων.
• Συναδινός, Π., (2004) Ο αγώνας μιας πόλης, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
• Tσιλίρας, Α., (2015) ‘Ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης ως στοιχείο τοπικής ανάπτυξης. Το παράδειγμα της Πάτρας του 2006’, Εισήγηση στο 13ο Τακτικό Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Περιφερειακής Επιστήμης (ERSA- GR), Αθήνα 26-27/6/2015

Ξενόγλωσση

• Richards, G.,(1996) ‘Cultural Tourism in Europe ’, Wallingford UK: Cab International
• Richards G. and Wilson J. (2004) The Impact of Cultural Events on City Image: Rotterdam, Cultural Capital of Europe 2001, Urban Studies, 41 (10): 1931-1951.

Πηγές από το διαδίκτυο

• B2green, (2014). Διαθέσιμο στο :<URL: http://www.b2green.gr/el/post/15378/kronos-ena- viomichaniko-diatiriteo-sygkrotima-leilateitai-photos / > [ πρόσβαση 10 Φεβρουαρίου 2017]
• Dete, (2016). Διαθέσιμο στο : <URL: http://dete.gr/%CF%83%CE%B1%CE%BD- %CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B1- %CE%B4%CE%AD%CE%BA%CE%B 1 - %CF%87%CF%81 %CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B 1 - %CF%80%CF%81 %CE%B9%CE%BD-%CF%8C%CF%84%CE%B 1%CE%BD- %CE%B7-%CF%80%CE%AC%CF%84/> [ πρόσβαση 12 Φεβρουαρίου 2017]
• Ethnos, (2013). Διαθέσιμο στο: <URL:http://www.ethnos.gr/sterea_ellada/arthro/eleusina_h_poli_ton_mystirion-63911910>[πρόσβαση 14 Φεβρουαρίου 2017]
• Elculture, (2015). Διαθέσιμο στο: <URL: http://www.elculture.gr/blog/eschilia-2015// > [πρόσβαση 15 Φεβρουαρίου 2017]
• Eleusina, (2016). Διαθέσιμο στο: <URL:http://www.eleusina.gr/38927_eleusis_bid%20book_ebook_gr.pdf> [πρόσβαση 12 Φεβρουαρίου 2017]
• <URL: http://www.eventsinbulgaria.com/news/european-capital-culture-2019> [πρόσβαση 6 Μαρτίου 2017]
• <URL: http://www.in2greece.com/english/saints/anna.htm > [πρόσβαση 15 Φεβρουαρίου 2017]
• Bcoc2021, (2016). Διαθέσιμο στο: <URL: http://ecoc2021.culture.gr/el/press-release-
• submission-of-the-revised-applications-of-the-candidate-cities-and-final-selection- meeting-for-the-ecoc-2021/ > [πρόσβαση 9 Φεβρουαρίου 2017]
• <URL: http://www.greek-tourism.gr/patra/> [πρόσβαση 9 Φεβρουαρίου 2017]
• Elefsina.gr. Διαθέσιμο στο: <URL:
• http://www.elefsina.gr/history/syntomo_istoriko.aspx?sflang=el> [πρόσβαση 9 Φεβρουαρίου 2017]
• In.gr Διαθέσιμο στο: <URL:http://archive.in.gr/Reviews/imagegallery.asp?lngReviewID=12770&lngChapte rID=13427&lngItemID=13672 [πρόσβαση 13-02-2017]
• <URL: http://buk.gr/el/poli-perioxi/patra> [πρόσβαση 15 Φεβρουαρίου 2017]
• ΕΛΣΤΑΤ, (2011). Διαθέσιμο στο: <URL: http://www.statistics.gr/el/2011-census-pop-hous> [πρόσβαση 9 Φεβρουαρίου 2017]

*Δεύτερο Πανελλήνιο Συνέδριο Marketing & Branding Τόπου, Λάρισα 31 Μαρτίου-2 Απριλίου 2017