#ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ
Πολεοδόμος - Χωροτάκτης Μηχανικός,
Φοιτήτρια ΓΠΜΣ Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός του χώρου, Β' Κατεύθυνση Πολεοδομία - Χωροταξία,Αρχιτεκτονική Σχολή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Οι κοινωνικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί δεν είναι ούτε παράλληλοι, ούτε αντίρροποι' η σχέση μεταξύ τους είναι αμφίδρομη, ακολουθώντας μια κυκλική πορεία. Η ταυτότητα της περιοχής, από την άλλη, αποτελεί τη συνιστώσα πολλών διαφορετικών παραμέτρων, μεταξύ των οποίων ο πολιτισμός, το κυρίαρχο παραγωγικό πρότυπο κ.λπ..
Από τους δύο ειδών μετασχηματισμούς προκύπτουν τα βασικά αντικείμενα προς εξέταση. Από τους μεν κοινωνικούς, οι κάτοικοι/χρήστες, οι οποίοι συνθέτουν την πολιτισμική ταυτότητα και από τους δε χωρικούς, οι χρήσεις γης και το κτηριακό απόθεμα, που επίσης, αποτελούν στοιχείο πολιτιστικής ταυτότητας.
Χρησιμοποιώντας ένα συγκεκριμένο θύλακα στην περιοχή, με βάση ορισμένα κριτήρια, διεξήχθη η έρευνα πεδίου και οι ενδεικτικές συνεντεύξεις, προκειμένου να διαπιστωθούν αυτοί οι μετασχηματισμοί και να συσχετιστούν με την αλλαγή της ταυτότητας του τόπου. Όντας ένας από τους σημαντικότερους και ιδιαιτέρως πυκνοκατοικημένος οικιστικούς πυρήνες της κεντρικής Αθήνας, η παραδοσιακή φυσιογνωμία επιβεβαιώνεται και από την ακέραια διατήρηση του ρυμοτομικού ιστού.
Στην περιοχή υπήρχαν κυρίως εργατικά στρώματα, άνεργοι και μετανάστες, οι οποίοι ήταν αυτοί που συντηρούσαν και ενίσχυαν τον βιοτεχνικό και μεταποιητικό κλάδο.
Η αλλαγή της παραγωγικής βάσης (τριτογενοποίηση της οικονομίας) και το πέρασμα από το βιοτεχνικό χαρακτήρα της περιοχής, σε αυτόν της αναψυχής και του πολιτισμού είναι ιδιαίτερα έντονος στην περίπτωση του Ψυρρή. Παράλληλα, αναπτύσσονταν κοινωνικά φαινόμενα (παρεμπόριο, εγκληματικότητα), με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και τη δημιουργία κενών κελυφών.
Από τη δεκαετία του ’90, που η γειτονιά του Ψυρρή εισήλθε σε τροχιά ανάπλασης, σε συνδυασμό με το πρόγραμμα Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων και μέχρι σήμερα, νέες δραστηριότητες αναψυχής και πολιτισμού έχουν κάνει την εμφάνισή τους, μετατρέποντάς την έτσι, σε ένα μονολειτουργικό περιβάλλον και αλλάζοντας τις παραδοσιακές χρήσεις που στήριζαν για χρόνια την οικονομία της, αυξάνοντας τις αξίες των ακινήτων και εκτοπίζοντας μεγάλο αριθμό κατοίκων.
Επομένως, τέτοιοι μετασχηματισμοί δεν βοήθησαν ιδιαίτερα στη διατήρηση της ταυτότητας του τόπου. Ταυτόχρονα, τα επίσημα σχέδια εξακολουθούν να προωθούν δράσεις προς την κατεύθυνση του πολιτισμού και της αναψυχής, αγνοώντας τη χωρική ανομοιογένεια. Αν και η ανάπλαση λειτούργησε αναποτελεσματικά και διαμόρφωσε καταστάσεις που δεν οδηγούν σε μια ελκυστική ταυτότητα της περιοχής, σε καμία περίπτωση δεν αμφισβητείται η αμφίδρομη σχέση μεταξύ σχεδιασμού και ταυτότητας του τόπου.
1. Εισαγωγή
Οι κοινωνικοί και οι χωρικοί μετασχηματισμοί δεν είναι ούτε παράλληλοι, αλλά ούτε και αντίρροποι ' η σχέση μεταξύ τους είναι αμφίδρομη ακολουθώντας μια κυκλική πορεία. Οι συσχετίσεις και αλληλεπιδράσεις των μετασχηματισμών δημιουργούν διαφορετικές τοπικές πραγματικότητες. Οι χωρικοί μετασχηματισμοί λοιπόν, αλληλεπιδρούν με τους κοινωνικοοικονομικούς, κι αυτό αποτυπώνεται με διάφορους τρόπους, και ειδικότερα στην περίπτωση του Ψυρρή, ως αλλαγή της φυσιογνωμίας. Η έννοια της ταυτότητας της περιοχής, από την άλλη, αν και αποτελεί τη συνιστώσα πολλών και διαφορετικών παραμέτρων, μεταξύ των οποίων η ιστορία, ο πολιτισμός της, το κυρίαρχο παραγωγικό πρότυπο της περιοχής, κ.α..
Υποστηρίζεται δηλαδή, ότι η παραγωγική βάση των γειτονιών ως σημαντικό χωρικό - κοινωνικό- οικονομικό διακύβευμα εμπεριέχει στην ουσία και πολιτική διάσταση με την ευρεία έννοια του όρου, αλλά και συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές. Το χωρικό διακύβευμα γίνεται πολύ ευκρινές στην περιοχή μας λόγω της διείσδυσης λειτουργιών αναψυχής και πολιτισμού στην παραδοσιακά βιοτεχνική γειτονιά (Μουλαρά, 2011). Η ίδια η αποβιομηχάνιση, που τροφοδότησε υψηλά ποσοστά ανεργίας, στην Ελλάδα είχε ασθενέστερες ή πιο καθυστερημένες επιπτώσεις. Ωστόσο, σταδιακά εμφανίζονται και στον ελληνικό χώρο κοινωνικά προβλήματα αστικού χαρακτήρα: υψηλά ποσοστά μεταναστών, αύξηση της παραβατικότητας και αύξηση της ανεργίας (Οικονόμου, 2012). Η τριτογενοποίηση της οικονομίας και το πέρασμα από το βιοτεχνικό χαρακτήρα της περιοχής, σε αυτόν της αναψυχής και του πολιτισμού είναι ιδιαίτερα έντονος στην περίπτωση του Ψυρρή.
Η υπόθεση εργασίας λοιπόν, διατυπώθηκε ως εξής: «η συνεχής αλλαγή των κοινωνικών δομών και της σύνθεσης των κατοίκων, σε συνδυασμό με τους χωρικούς μετασχηματισμούς μεταλλάσσουν την ταυτότητα της περιοχής του Ψυρρή». Πιο συγκεκριμένα, με τη φράση «αλλαγή των κοινωνικών δομών», νοούνται και περιγράφονται οι κοινωνικές αλλαγές που συμβαίνουν στην περιοχή, η κοινωνική δηλαδή, διάρθρωση - αρχικά, υπήρχαν εργάτες και μετανάστες στην περιοχή, ενώ σήμερα, η εικόνα αυτή έχει αλλάξει και στην περιοχή συναντάμε κατά πλειοψηφία τους κατοίκους, τους εργαζόμενους και τους επισκέπτες. Ενώ, ως προς την ταυτότητα της περιοχής εννοείται ο χαρακτήρας που της αποδίδεται βάση του κυρίαρχου παραγωγικού προτύπου. Αναλυτικότερα, η συρρίκνωση της παραγωγικής βάσης αποτελεί καίριο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό θέμα, το οποίο εγγράφεται έντονα και στο χώρο. Δεδομένου ότι οι μικρομεσαίες παραγωγικές μονάδες, διάσπαρτες στον αστικό ιστό, δεν αποτέλεσαν αποκλειστικά μια οικονομική δραστηριότητα, αλλά συγκρότησαν ένα πλέγμα βιοπορισμού μεγάλου αριθμού μικρομεσαίων κυρίως νοικοκυριών, το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη συλλογική ιστορία της πόλης, θεωρείται ότι η παρακμή του συνεπάγεται σημαντικές χωρο- κοινωνικο- οικονομικές επιπτώσεις ή τουλάχιστον σημαντικές μεταλλαγές, που οι σχεδιαστές του χώρου οφείλουν να παρατηρήσουν (Μάρκου κ.α., 1995).
2. Χωρο - χρονική απεικόνιση των μετασχηματισμών
Πρόκειται για μία από τις παλαιότερες γειτονιές του κέντρου της Αθήνας, που επί τουρκοκρατίας ήταν ο τόπος κατοικίας αρχοντικών οικογενειών. Η ονομασία των δρόμων δεν είναι τυχαία αλλά μαρτυρά την μεγάλη ιστορία της συνοικίας του Ψυρρή μέσα στην πόλη της Αθήνας. Αρχής γενομένης, από τον 5ο π.Χ. αιώνα η πόλη των Αθηνών κατά τη μακραίωνη πορεία της περιβαλλόταν σε διάφορες περιόδους από τείχη, την ακριβή θέση των οποίων έχει εντοπίσει η ιστορική έρευνα σε συνδυασμό με την αρχαιολογική. Η συνοικία του Ψυρρή βρίσκεται εντός των τειχών της Αθήνας από το Θεμιστόκλειο τείχος του 478 π.Χ.. Από την εποχή του Θεμιστοκλή ως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και το πρόχειρο τείχος που χτίστηκε στα 1778 επί βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή, η συνοικία εξακολουθούσε να αποτελεί τμήμα της κεντρικής περιοχής της Αθήνας.
Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Τούρκους και την ανάθεση το 1831 στους Κλεάνθη και Schaubert να συντάξουν την πολεοδομική τους πρόταση για την Αθήνα, η συνοικία του Ψυρρή εμφανίζεται μέσα στα σχέδια σαν κομμάτι της νέας πόλης. Προβλέπεται μάλιστα για την συνοικία μια μεγάλη «Αγορά Τροφίμων» και «Δημοτική Αγορά» στην πλατεία, που τελικά όμως έγινε στην περιοχή των Αέρηδων (Καλλιβρετάκης, 1994).
Μεταπολεμικά, η περιοχή συγκεντρώνει πληθώρα βιοτεχνικών και μεταποιητικών δραστηριοτήτων, κυρίως βυρσοδεψία, εργαστήρια επεξεργασίας δέρματος και σιδηρουργεία. Ο χαρακτήρας αυτός της περιοχής ενισχύεται από την έλευση των προσφύγων το 1922. Ήταν από τους σημαντικότερους οικιστικούς πυρήνες εκείνης της περιοχής και ιδιαιτέρως πυκνοκατοικημένη. Όντας ένας από τους σημαντικότερους οικιστικούς πυρήνες της κεντρικής Αθήνας και ιδιαιτέρως πυκνοκατοικημένος, η παραδοσιακή φυσιογνωμία επιβεβαιώνεται και από τη σχεδόν ακέραια διατήρηση του ρυμοτομικού ιστού, που συμπίπτει με ελεύθερες χαράξεις και δεν θυμίζει σε καμία περίπτωση ιπποδάμειο σύστημα. Σε αυτή την περίοδο η ταυτότητά της σχετίζεται τόσο με την κατοικία, όσο και με την έντονη βιοτεχνική δραστηριότητα.
Την περίοδο 1990-2010 παρουσιάζονται πιο έντονοι και εμφανείς οι κοινωνικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί. Στην περιοχή υπήρχαν κυρίως εργατικά στρώματα, άνεργοι και μετανάστες, οι οποίοι ήταν αυτοί που συντηρούσαν και ενίσχυαν τον βιοτεχνικό της χαρακτήρα. Η αλλαγή των οικονομικών συνθηκών και της παραγωγικής βάσης οδήγησε στο κλείσιμο πολλών καταστημάτων και βιοτεχνιών. Παράλληλα, αναπτύσσονταν κοινωνικά φαινόμενα (παρεμπόριο, εγκληματικότητα, κ.λπ.), με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, τη δημιουργία κενών κελυφών και τις χαμηλές αξίες γης. Λόγω της συγκέντρωσης οχλουσών χρήσεων και την αύξηση της παραβατικότητας, η περιοχή εγκαταλείφθηκε σταδιακά από τους παλαιούς κατοίκους της.
Τη δεκαετία του '90 η γειτονιά του Ψυρρή εισέρχεται σε τροχιά ανάπλασης, σε συνδυασμό με το πρόγραμμα Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, εν όψει των επικείμενων Ολυμπιακών Αγώνων. Σκοπός της επέμβασης ήταν ουσιαστικά η αναβίωση της περιοχής, που θα εναρμονιζόταν με το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας του 1985 για την ενοποίηση κι ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων. Νέες δραστηριότητες αναψυχής κάνουν την εμφάνισή τους, μετατρέποντας με αυτό τον τρόπο, την περιοχή σε ένα μονολειτουργικό περιβάλλον, εκτοπίζοντας τις παραδοσιακές χρήσεις της βιοτεχνίας και του χονδρεμπορίου που στήριζαν για χρόνια την οικονομία της. Δεν είναι τυχαίο ότι στο σημείο αυτό πραγματοποιήθηκαν και τα έργα πεζοδρόμησης, που αποτέλεσαν βασικό άξονα της ανάπλασης της περιοχής του Ψυρρή στα τέλη της δεκαετίας του ’90 (Τουρνικιώτης, 2011).
Στη χωρο-χρονική απεικόνιση των μετασχηματισμών που ακολουθεί, παρουσιάζεται το μέγεθος των εργαζομένων στον κλάδο του λιανικού και χονδρικού εμπορίου και στον κλάδο της εστίασης και της αναψυχής, στο σύνολο των εργαζομένων κατά τα τρία απογραφικά έτη στην περιοχή του Ψυρρή. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 1, το ποσοστό αυτό αυξάνεται από το 1991 στο 2001 για το χονδρικό και λιανικό εμπόριο, όμως η εικόνα αλλάζει το 2011, όπου τα ποσοστά απασχόλησης έχουν μειωθεί αισθητά σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια.
Αντίθετα, ο κλάδος της εστίασης και της αναψυχής εμφανίζει μεγάλο μέγεθος, ήδη από τη δεκαετία του ’90 και συνεχίζει να αυξάνει τα ποσοστά του. Οι δράσεις όμως αυτές και τα μέτρα δεν βοήθησαν ιδιαίτερα στη διατήρηση της ταυτότητας της περιοχής, διότι οι αξίες των ακινήτων αυξήθηκαν κατακόρυφα, με αποτέλεσμα να εκτοπίζονται οι παλαιοί κάτοικοι της περιοχής και τη θέση τους να παίρνουν οι πιο εύποροι οικονομικά. Στα κενά κελύφη εγκαταστάθηκαν κυρίως δραστηριότητες αναψυχής και πολιτισμού, με αποτέλεσμα την αναβάθμιση του κτιριακού αποθέματος και την προσέλκυση επενδυτικού ενδιαφέροντος. Αλλάζει αισθητά η εικόνα και ο πολιτισμός και η αναψυχή γίνεται η νέα ταυτότητα του τόπου.
Οι μετασχηματισμοί - κοινωνικοί και χωρικοί - έχουν αμφίδρομη σχέση, δηλαδή το ένα οδηγεί στο άλλο. Οι αλληλεπιδράσεις λοιπόν, είναι έντονες, διότι οι κάτοικοι της περιοχής εναλλάσσονται από Έλληνες σε αλλοδαπούς, παράλληλα με τους χωρικούς μετασχηματισμούς. Όσο η περιοχή αλλάζει χαρακτήρα, και μετατρέπεται σταδιακά σε περιοχή αναψυχής, οι βιοτεχνίες κλείνουν, με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός του ανθρώπινου δυναμικού που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή να εκτοπιστεί. Αυτό, σε δεύτερο επίπεδο, οδήγησε σε πληθώρα κενών κατοικιών, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως προσωρινή στέγη από πρόσφυγες και μετανάστες. Έπειτα, με την ανάπτυξη δραστηριοτήτων αναψυχής, αυτού του είδους οι μειονότητες μετακινήθηκαν και παρέμειναν ξανά αρκετά κενά κελύφη. Ταυτόχρονα, οι παλιές βιοτεχνίες που άκμαζαν, αλλάζουν χρήση και μετασχηματίζονται σε καφετέριες, εστιατόρια και θέατρα.
Πηγή: Χαρτογραφικό Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2001-2011, Ιδία επεξεργασία.
Η εγκατάσταση επιχειρήσεων που αφορούν την ψυχαγωγία ήταν το πιο έντονο από τα φαινόμενα που σηματοδότησαν την αλλαγή του Ψυρρή. Αυτή η διαδικασία εξακολουθεί και σήμερα σε μεγάλο βαθμό, άρα μπορούμε να συμπεράνουμε πως η εξέλιξη της περιοχής στη συγκεκριμένη κατεύθυνση δεν έχει σταματήσει. Μάλιστα, η εγκατάσταση επιχειρήσεων «πολιτιστικού» χαρακτήρα δεν μοιάζει εδώ να αποτελεί το μέσον «εξευγενισμού» της περιοχής, όπως στην περίπτωση για παράδειγμα του Μπιλμπάο. Εδώ η εγκατάσταση αυτών των χρήσεων μοιάζει να είναι αυτοσκοπός (Βουρεκάς κ.α., 2001). Βέβαια, δεν έχει υπάρξει και κατάλληλη ενθάρρυνση από τη μεριά του κράτους, με πριμοδοτήσεις σε γκαλερί ή μουσεία. Το αποτέλεσμα είναι να έχει δημιουργηθεί μια ανεξέλεγκτη κατάσταση σε μπαρ, εστιατόρια, μεζεδοπωλεία μετά μουσικής και άλλα συναφή, τα οποία όχι μόνο δεν προσελκύουν την κατοικία, αλλά μάλλον τη διώχνουν. Τελικά οι χρήσεις αυτές, με τον τρόπο που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, καταλήγουν να είναι «οχλούσα βιομηχανία», σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι ήταν οι προηγούμενες χρήσεις.
3. Έρευνα πεδίου
Για την επιβεβαίωση ή απόρριψη όμως, της υπόθεσης εργασίας επιλέχθηκε ένας συγκεκριμένος θύλακας εντός της περιοχής του Ψυρρή, όπου το φαινόμενο των μετασχηματισμών παρουσιάζει ένταση, με δύο βασικά κριτήρια. Το πρώτο αφορά το μετασχηματισμό των παλαιών βιοτεχνιών σε χώρους εστίασης, και το δεύτερο αφορά τη συγκέντρωση κενών κατοικιών. Έπειτα από την επιτόπια παρατήρηση και καταγραφή των δραστηριοτήτων (Χάρτης 2), ο θύλακας που πληροί τα παραπάνω κριτήρια, είναι αυτός που απεικονίζεται στον παρακάτω Χάρτη και μελετάται αναλυτικότερα στη συνέχεια.
Χάρτης 2: Οι υπάρχουσες δραστηριότητες στον επιλεγμένο θύλακα σήμερα.
Πηγή: Ιδία επεξεργασία.
Πηγή: Ιδία καταγραφή και επεξεργασία.
Όπως φαίνεται στους παραπάνω Χάρτες, τα κενά κελύφη είναι αρκετά και ως κυρίαρχη χρήση καταγράφεται αυτή της εστίασης, σε αντίθεση με τη βιοτεχνία που είναι σε έλλειψη. Η επιλεγμένη περιοχή συγκεντρώνει πληθώρα κλειστών εμπορικών καταστημάτων, αλλά και πολλά εστιατόρια και θέατρα, τα οποία στεγάζονται σε κτίρια παλιών βιοτεχνιών και μεταποιητικών κέντρων. Υπήρξαν βέβαια, και δυσκολίες κατά τη διαδικασία επιλογής του θύλακα, διότι η κοινωνική ένταση του φαινομένου, δηλαδή σε ποια νοικοκυριά απευθύνεται, ήταν δύσκολο να βρεθεί μέσα από ποσοτικά δεδομένα. Κάτι τέτοιο έγινε αντιληπτό μόνο με την επιτόπια καταγραφή. Ακόμα, κατά την επιτόπια παρατήρηση, ήταν δύσκολο να διαχωριστούν τα κενά καταστήματα, από τα καταστήματα που ήταν κλειστά λόγω ωραρίου, ενώ υπήρχε μεγάλη κίνηση σε ορισμένα κεντρικά σημεία (π.χ. πλατείες), σε αντίθεση με άλλες γειτονιές που δεν είχαν τόση κίνηση και με δυσκολία κάποιος μπορούσε να κυκλοφορήσει.
Η έρευνα πεδίου περιλάμβανε και ορισμένες ενδεικτικές συνεντεύξεις, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα Δεκεμβρίου 2016 στην περιοχή του Ψυρρή, σε διαφορετικές επισκέψεις και διάφορες ώρες της ημέρας. Οι συνομιλητές επιλέχτηκαν στον τόπο της καταγραφής με προτεραιότητα την πιθανή μακροχρόνια δραστηριοποίησή τους στην περιοχή, είτε ως επιχειρηματίες που διατηρούν τα καταστήματα τους, είτε ως κάτοικοι/περαστικοί/επισκέπτες στην περιοχή. Στόχος ήταν η άντληση πληροφοριών για τους μετασχηματισμούς που καταγράφονται και την ταυτότητα του τόπου, αλλά και μία προσπάθεια αναγνώρισης των νέων τάσεων και δυναμικών της περιοχής.
1ος Συνομιλητής: επιχειρηματίας με βιοτεχνία υποδημάτων (οδός: Αριστοφάνους)
2ος Συνομιλητής: επιχειρηματίας με κατάστημα εστίασης (οδός: Αγίων Αναργύρων)
3ος Συνομιλητής: εργαζόμενος σε θέατρο (οδός: Σαρρή)
4ος Συνομιλητής: επισκέπτης σε κατάστημα εστίασης (Πλατεία Ηρώων)
Η αποδελτίωση των συνεντεύξεων αρθρώνεται σε 4 βασικούς άξονες:
1. Φυσιογνωμία / είδος επιχείρησης,
2. Σχετικά με τον κλάδο της βιοτεχνίας,
3. Κενές κατοικίες / υποβάθμιση περιοχής,
4. Νέες δραστηριότητες πολιτισμού και αναψυχής.
1. Φυσιογνωμία / είδος επιχείρησης
Οι επιχειρήσεις που επισκέφτηκα είναι σχετικά μικρές οικονομικά - με εξαίρεση το θέατρο - και βρίσκονται πάνω από δύο δεκαετίες στην περιοχή του Ψυρρή. Πιο συγκεκριμένα, η βιοτεχνία υποδημάτων είναι οικογενειακή επιχείρηση και άνοιξε γύρω στη δεκαετία του ’70. Σήμερα, απασχολεί 3 άτομα (1 ιδιοκτήτης και 2 εργαζόμενοι). Ο ιδιοκτήτης του καταστήματος εστίασης, όπως είπε αποφάσισε να δραστηριοποιηθεί στην περιοχή του Ψυρρή, λίγα χρόνια μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, όταν σε όλη την περιοχή άνοιγαν τέτοια μαγαζιά. Σήμερα απασχολεί 5 άτομα πλην του ίδιου. Ο εργαζόμενος στο θέατρο μιλάει χαρακτηριστικά για ένα «νέο είδος επιχειρηματικού cluster στην περιοχή, που ολοένα και ενισχύεται, ενώ το θέατρο ως μια μορφή τέχνης προσελκύει επισκέπτες, που έπειτα από την παράσταση θα πιούν και ένα ποτό πριν επιστρέψουν».
2. Σχετικά με τον κλάδο της βιοτεχνίας
Σχετικά με την αναφορά στον κλάδο της βιοτεχνίας, και οι επιχειρηματίες, και ο εργαζόμενος, αλλά και ο επισκέπτης υπογράμμισε ως αρνητικό την εξαφάνιση της βιοτεχνίας γενικότερα από τη χώρα. Μάλιστα, ο επιχειρηματίας του καταστήματος εστίασης τονίζει πως το μαγαζί του ήταν παλιά βιοτεχνία που είχε ήδη κλείσει όταν εκείνος ξεκίνησε να δραστηριοποιείται στο συγκεκριμένο χώρο. Όλοι κάνουν λόγο για τα σημάδια της κρίσης και πως βιοτεχνική παραγωγή στη χώρα ποτέ δεν μπόρεσε να ανθίσει. Πλέον, λένε, η Ελλάδα και δει η Αθήνα, επενδύει κατά κύριο λόγο στον κλάδο του τουρισμού και στις συναφές με αυτόν δραστηριότητες, όπως η αναψυχή και η εστίαση, ειδικά σε μια κεντρική γειτονιά της Αθήνας, όπως είναι του Ψυρρή. Αντίθετα, ο επιχειρηματίας της βιοτεχνίας υποδημάτων θα συνεχίσει την παράδοση της οικογένειάς του, όμως για όσο μπορεί να αντέξει οικονομικά, γιατί οι συνθήκες (φορολογικές και όχι μόνο) πλέον είναι δύσκολες.
3. Κενές κατοικίες / υποβάθμιση περιοχής
Και οι τέσσερις συνομιλητές έκαναν λόγο για «υποβάθμιση της περιοχής», καθώς είναι διαφορετικός ο κόσμος που κινείται την ημέρα, και διαφορετικός τη νύχτα. Ακόμα, φαινόμενα παραβατικότητας κατά καιρούς έχουν κάνει τους επιχειρηματίες να λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα ασφάλειας. Επίσης, ο επιχειρηματίας της βιοτεχνίας που είχε μια πιο συνολική και μακροχρόνια εικόνα της περιοχής, είπε πως οι μετακινήσεις είναι δύσκολες, τόσο λόγω των στενών οδών, όσο και των αρκετών πεζοδρομήσεων, με αποτέλεσμα να υπάρχει πρόβλημα στον ανεφοδιασμό όλων των εμπορικών καταστημάτων. «Εκτός από την Πλατεία Ηρώων, που κι αυτή είναι κατειλημμένη με τραπεζοκαθίσματα, δεν υπάρχουν δημόσιοι χώροι στην περιοχή, ενώ συναντώνται όλο και περισσότερα κλειστά μαγαζιά και άδεια σπίτια. Κάποτε η γειτονιά αυτή είχε ζωή, τώρα...». «Σχεδόν καμία γειτονιά του κέντρου δεν κατοικείται από Έλληνα, ενώ κι αυτοί οι Έλληνες που βλέπουμε να μένουν είναι άλλης οικονομικής κλάσης», λέει ο επιχειρηματίας εστίασης. Ο επισκέπτης είπε πως θα του άρεσε να μένει στου Ψυρρή και να είναι και κοντά στο κέντρο, αλλά πλέον οι κατοικίες εδώ έχουν ερημώσει.
4. Νέες δραστηριότητες πολιτισμού και αναψυχής
Όλοι αναγνώρισαν πως οι νέες δραστηριότητες έχουν πλέον αναπτυχθεί και συνεχίζουν να αναπτύσσονται στην περιοχή του Ψυρρή. Ο επιχειρηματίας της βιοτεχνίας επισήμανε πως στου Ψυρρή δυστυχώς θα συνεχίσουν να ανοίγουν καφετέριες και εστιατόρια. «Είναι κάτι που έχουν καλλιεργήσει διαχρονικά αρκετές κυβερνήσεις και πριν από τους Ολυμπιακούς», όπως είπε. «Υποβάθμισαν πρώτα την περιοχή, που δεν μπορούσαμε να κυκλοφορήσουμε το βράδυ από τους μετανάστες, αλλά δεν φταίνε αυτοί, και ύστερα τα νοίκια πήγαν στα ύψη. Όλα αυτά είναι πολιτικές που καλλιεργούνται, δεν γίνονται από τη μια στιγμή στην άλλη. Δεν φταίνε όμως οι εργαζόμενοι που δουλεύουν στις καφετέριες, εδώ που έχουμε φτάσει λέμε μόνο να δουλεύουμε». Αντίθετα, ο επιχειρηματίας της εστίασης, είπε πως αυτές τις ανάγκες έχει πλέον η περιοχή, με τόσους τουρίστες που έχει η Αθήνα όλο το χρόνο και έκλεισε λέγοντας πως «η οικονομία μετασχηματίζεται». Ο επισκέπτης που τον συνάντησα στην Πλατεία Ηρώων, είπε ότι είναι το στέκι του η περιοχή του Ψυρρή, του αρέσει που αν και παλιά γειτονιά έχει νέο κόσμο κυρίως τις βραδινές ώρες. «Είναι μια πολύ καλή επιλογή που μπορείς να φας και να πιείς τον καφέ σου οικονομικά, να περπατήσεις στα στενά σοκάκια και να απολαύσεις μια θεατρική παράσταση αν θες!». Ο εργαζόμενος στο θέατρο επίσης, είπε πως πρέπει να υπάρξουν και άλλες καλλιτεχνικές εκφράσεις εκτός από τα θέατρα στην περιοχή του Ψυρρή. «Λείπει νέος κόσμος που να εργάζεται εδώ, νέοι καλλιτέχνες που θα μπορούσαν να αναβαθμίσουν κι άλλο την περιοχή, σε συνδυασμό και με το Γκάζι που είναι δίπλα, αλλά και το Μοναστηράκι».
4. Διαπιστώσεις - Αναπτυξιακή δυναμική
Έπειτα από την έρευνα πεδίου που πραγματοποιήθηκε, εξάχθηκαν οι πρώτες διαπιστώσεις. Πιο συγκεκριμένα, ως θιγόμενοι από τους μετασχηματισμούς, εμφανίζονται οι κάτοικοι που εκδιώχθηκαν από την περιοχή, αλλά και οι βιοτέχνες οι οποίοι αναγκάστηκαν να κλείσουν τις επιχειρήσεις τους και να εργαστούν είτε σε άλλο κλάδο, είτε σε άλλη περιοχή. Αντίθετα, οι ωφελούμενοι φαίνεται να είναι οι επιχειρηματίες καταστημάτων εστίασης, οι οποίοι έχουν αυξημένο κέρδος και οι καταστηματάρχες εμπορικών ειδών. Επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι, οι δραστηριότητες της αναψυχής και συγκεκριμένα η εστίαση και ο πολιτισμός αντικατέστησαν τις δραστηριότητες του β’ γενούς τομέα παραγωγής, δηλαδή τις βιοτεχνίες υποδημάτων και δερμάτων, που υπήρχαν για χρόνια στην περιοχή, με αποτέλεσμα η παλιά ταυτότητα του Ψυρρή να αλλάζει πλέον και η αναψυχή και ο πολιτισμός να γίνονται το νέο στοιχείο φυσιογνωμίας της περιοχής.
Κάτι το οποίο θα είχε ενδιαφέρον να διερευνηθεί, είναι το πώς μπορούν να προβλεφθούν αυτοί οι μετασχηματισμοί, τόσο οι κοινωνικοί, όσο και οι χωρικοί, ώστε να αποτραπεί αυτή η κατάσταση στην περιοχή. Θα μπορούσε να υπήρχε ιδιαίτερη προσοχή από το Δήμο, αλλά και τους κεντρικούς φορείς, των υπαίθριων δημόσιων χώρων, για να μην δημιουργούνται φαινόμενα παραβατικότητας και να υπάρχει κίνηση πεζών καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας. Επίσης, παρόλη την υψηλή πυκνότητα δόμησης, στην περιοχή υπάρχει πληθώρα νεοκλασικών κτιρίων, που θα μπορούσαν να είχαν ανακατασκευαστεί και να στεγάζουν δραστηριότητες αναψυχής. Παράλληλα και τα κενά κελύφη, αν όχι όλα, τουλάχιστον τα περισσότερα, θα μπορούσαν να είχαν ανακατασκευαστεί κι αυτά με έξοδα του Δήμου και να παραχωρηθούν έναντι χαμηλού ενοικίου σε βιοτέχνες της περιοχής, ώστε να μην εκλείψει αυτή η παραδοσιακή δραστηριότητα στην περιοχή του Ψυρρή. Υποστηρίζουμε ότι στις περιοχές της Αθήνας, δεν ακολουθείται το κλασικό μοντέλο του «εξευγενισμού». Η απουσία ευκρινών τάσεων «εξευγενισμού» δεν σημαίνει ότι το κέντρο της Αθήνας δεν υπόκειται σε οικονομική επανεκτίμηση και κοινωνικό επαναπροσδιορισμό. Οι νέες χρήσεις γης σε πρώην υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου (αν και έχουν να κάνουν κυρίως με τον πολιτισμό και την αναψυχή), η προσπάθεια αισθητικής αναβάθμισης της όψης της πόλης, έχει συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό της σημασίας της κεντρικότητας, κάτι που επηρεάζει και την κατοικία στο κέντρο (Μαλούτας & Αλεξανδρή, 2009).
Αυτό που τώρα επιζητούν κάτοικοι και χρήστες της περιοχής, και κατ’ επέκταση μπορεί να λειτουργήσει ως στρατηγική για του Ψυρρή, ενισχύοντας την αναπτυξιακή δυναμική του, είναι η στήριξη της οικονομικής βιωσιμότητας της περιοχής και της καλλιτεχνικής έκφρασης, με παράλληλη δημιουργία κοιτίδας πολιτισμού. Να δοθεί, δηλαδή, έμφαση στην πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής, να ενταχθεί σε ένα δίκτυο περιοχών ιστορικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, μέσα από δράσεις αναβάθμισης του κτιριακού αποθέματος, με σκοπό να εξελιχθεί έτσι, σε μια κοιτίδα πολιτισμού και επιχειρηματικού καλλιτεχνικού προσανατολισμού. Να υπάρξουν δράσεις ενίσχυσης της «αυθόρμητης» καλλιτεχνικής έκφρασης (graffiti) και να επαναχρησιμοποιηθούν τα βιοτεχνικά κτίρια για επιχειρήσεις start-ups και co-labs. Ακόμα, για την προσέλκυση κατοίκων και γενικότερα, την επανακατοίκηση της περιοχής, θα δίνονται κίνητρα φορολογικά κυρίως, αλλά και πολεοδομικά, από την πολιτεία. Για παράδειγμα, το κράτος θα συμβάλλει στην αναβάθμιση του κτιριακού αποθέματος στην περιοχή, ενώ ταυτόχρονα με τη δημιουργία θέσεων εργασίας, νέοι κάτοικοι θα έχουν τη δυνατότητα να μένουν και να εργάζονται εκεί. Επίσης, με αυτές τις δραστηριότητες, μπορεί να προσελκύσει νέους καλλιτέχνες και καινοτόμες επιχειρήσεις, ως ένα κέντρο που δεν υπάρχει στην Αθήνα. Έτσι, μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά και σε ένα δίκτυο περιοχών που γειτνιάζει, όπως το Γκάζι, η Πλάκα, το Μοναστηράκι, το Θησείο.
Συγκρίνοντας την αναπτυξιακή δυναμική της περιοχής με το πώς την διαχειρίζονται και τι προτείνουν τα επίσημα πολεοδομικά και αναπτυξιακά σχέδια, προέκυψαν ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις.
Το αναθεωρημένο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας, χαρακτηρίζει του Ψυρρή ως περιοχή γενικής κατοικίας και προτείνει τη μείωση του Συντελεστή Δόμησης από 3,5 σε 2,2. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας 2021 από την άλλη, αναφέρεται στην ανάδειξη του πολυδιάστατου χαρακτήρα, με έμφαση στον έλεγχο εφαρμογής ή ενδεχόμενη ανασύνταξη των θεσμοθετημένων χρήσεων γης και στη διαχείριση του κτιριακού αποθέματος και της ποιότητας του δημόσιου χώρου. Ως πυρήνα αυτών ορίζει την περιοχή με το καθορισμένο ως υπερτοπικό κέντρο στο ΓΠΣ Αθήνας περί το «εμπορικό τρίγωνο», που γεφυρώνει την Πλάκα, του Ψυρρή και την Ομόνοια με τα Εξάρχεια, το Κολωνάκι και το Σύνταγμα. Το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης της Αθήνας, επισημαίνει τα εγκαταλελειμμένα κτίρια στην περιοχή, και προωθεί δράσεις για τα κτίρια αυτά, αλλά και ενέργειες αύξησης δράσεων τέχνης στο δημόσιο χώρο.
Όπως φαίνεται λοιπόν, από τα εξεταζόμενα σχέδια, δίνεται έμφαση περισσότερο στην πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής, όμως, ρυθμίζοντας παράλληλα και πολεοδομικά στοιχεία, όπως η μείωση του συντελεστή δόμησης και η αναθεώρηση των θεσμοθετημένων χρήσεων γης. Οι κατευθύνσεις αυτές δεν είναι εντελώς εκτός από τα ζητούμενα της περιοχής, αλλά δεν παύουν να είναι οριζόντιες και γενικευμένες. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες δράσεις πολιτισμού που θα βοηθήσουν στην εξέλιξη και την ανάπτυξη της περιοχής. Αναπόφευκτα, λοιπόν, δεν υπάρχει συνισταμένη ανάμεσα στις δράσεις που θα έπρεπε να γίνουν και σε αυτές που προωθούνται από τον επίσημο λόγο. Όμως, ο επίσημος λόγος δεν αναφέρει κάτι για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ κοινωνικών και χωρικών μετασχηματισμών. Προτείνονται δράσεις, αλλά αυτά εξετάζονται ως ασύνδετα φαινόμενα, χωρίς οι χωρικοί μετασχηματισμοί που προτείνονται να οδηγούν και σε κοινωνικούς. Επίσης, δίνεται μεγάλη προσοχή στο κτιριακό απόθεμα, όχι όμως με έμφαση στην ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα που αποτελεί για την περιοχή. Η έννοια της αστικής αναζωογόνησης δεν είναι κάτι καινούργιο, φυσικά, αλλά παίρνει πολύ μεγαλύτερη σημασία εδώ. Αυτή η κλίμακα των φιλοδοξιών για τις αστικές αναπλάσεις έχει επεκταθεί δραματικά (Smith, 2002).
Σε τελευταίο στάδιο, προτείνονται συγκεκριμένες δράσεις, ενσωματωμένες στις αντίστοιχες πολιτικές (Διάγραμμα 2). Σημαντικός είναι ο ρόλος του Δήμου, όμως απαραίτητη είναι και η δραστηριοποίηση των επιχειρηματιών και των όσων κατοίκων που ζουν στην περιοχή. Για παράδειγμα, μπορούν να συσταθούν ομάδες αυτοοργάνωσης από τους ενδιαφερόμενους κατοίκους, επιχειρηματίες αλλά και επισκέπτες τόσο της περιοχής, αλλά και των γειτονικών περιοχών (Μοναστηράκι, Γκάζι) και να λειτουργήσει αυτό σαν ένα δίκτυο για την πόλη.
Διάγραμμα 2: Αντιστοίχηση πολιτικών και δράσεων.
Πηγή: Ιδία επεξεργασία.
Ο φορέας που καλείται να υλοποιήσει και στη συνέχεια, να παρακολουθήσει και να αξιολογήσει τη στρατηγική αυτή είναι ο Δήμος, καθώς μπορεί να αντιληφθεί καλύτερα και σε περισσότερο βάθος τις ιδιαιτερότητες της περιοχής, ώστε να συμβάλει στην αποτελεσματική υλοποίηση των δράσεων. Παρόλα αυτά, αν πρόκειται για μία δράση πιο συλλογική και υπερτοπική, όπως για παράδειγμα τα φορολογικά κίνητρα, τότε αρμόδιο θα είναι το αντίστοιχο Υπουργείο - εδώ, Υπουργείο Οικονομικών - και η Περιφέρεια. Η παρακολούθηση είναι επίσης, απαραίτητη καθώς αξιολογείται η πορεία της εκάστοτε δράσης και επιχειρείται έτσι, η συνεχής βελτίωσή της.
5. Συμπεράσματα
Το πέρας αυτής της ερευνητικής προσπάθειας έρχεται να επαληθεύσει κατά βάση την αρχική υπόθεση εργασίας. Μέσα από την έρευνα προέκυψαν ενδιαφέροντα στοιχεία που την εμπλουτίζουν, ενώ το τελικό εξαγόμενο συμπέρασμα αποτελεί ένα ελάχιστο τμήμα ενός σύνθετου θέματος.
Η σχέση μεταξύ ταυτότητας του τόπου και αστικού/πολεοδομικού σχεδιασμού είναι αμφίδρομη: Από τη μια μεριά, οι παράμετροι που συνδέονται με την ταυτότητα της πόλης τροφοδοτούν με σημαντικούς στόχους στρατηγικής το χωρικό σχεδιασμό εν γένει με έμφαση στον αστικό/πολεοδομικό σχεδιασμό, παρεμβαίνοντας ουσιαστικά σε ολόκληρο το φάσμα των πεδίων/τομέων που τον απαρτίζουν (χρήσεις γης και οικονομικές δραστηριότητες στο χώρο, ένταση και έκταση οικοδομικού όγκου κ.λπ.). Από την άλλη μεριά, ο αστικός/πολεοδομικός σχεδιασμός, μέσα από τους στόχους που θέτει και τις δράσεις που προ-τείνει για τον αστικό χώρο, τόσο σε επίπεδο μακροσκοπικής χωρικής οργάνωσης και ανάπτυξης, όσο και μέσα από παρεμβατικές δράσεις σε αστικές ενότητες ή και συγκεκριμένα σημεία/θέσεις στρατηγικής σημασίας, μπορεί να αναδειχθεί σε ένα σημαντικό επιχειρησιακό εργαλείο για τη διαμόρφωση της ταυτότητας της πόλης (Σερράος & Ασπρογέρακας, 2012).
Είναι πλέον γεγονός, ότι αναπτύσσονται όλο και συχνότερα στρατηγικές βασισμένες σε πολιτικές που έχουν επίκεντρο την εικόνα και τη φυσιογνωμία της πόλης. Για το λόγο αυτό επανέρχονται στο προσκήνιο τα ζητήματα της ιστορίας, της ταυτότητας και της παράδοσης, σε μια αναζήτηση της τοπικότητας, που είχε υποσκιάσει σε προηγούμενες εποχές, το Μοντέρνο Κίνημα στη μεταπολεμική περίοδο. Διαπιστώνεται πως τα ζητήματα αυτά, συγκροτούν τη βάση μιας «πολιτιστικής πολιτικής», η οποία μπορεί να συμβάλλει στην βελτίωση της εικόνας της πόλης και στη θελκτικότητά της. Από κάποιους η πολιτική αυτή αντιμετωπίστηκε αρνητικά - σαν «αποκριάτικη μάσκα» (Harvey, 1989), και από άλλους θετικά - ως «κοινωνική ουσία επανένωσης» (Bianchini, 1994). Όπως και να έχει πάντως, οι πολιτικές αυτού του είδους, συμβάλλουν στην αναδιάρθρωση του αστικού και του κοινωνικού χώρου. Η εφαρμογή τους αποτελεί το πεδίο των στοχεύσεων της κυρίαρχης πολεοδομικής πρακτικής, η οποία καλείται να ανταποκριθεί στην ανάγκη των πόλεων για ανάπτυξη ανταγωνιστικού προφίλ (Καλαθέρη, 2008).
Ο χώρος είναι συνήθως προϊόν αστικής ανάπλασης ιστορικών πυρήνων και επομένως, η αστική και αρχιτεκτονική μορφολογία χαρακτηρίζεται από παραδοσιακό ιστό και παλιά διατηρητέα κτίρια που έχουν ανασχεδιασθεί και επαναχρησιμοποιηθεί. Ως τυπικά παραδείγματα μπορούν να αναφερθούν η περιοχή Temple Bar στο Δουβλίνο, το Bagladcity στην περιοχή Brick Lane του Λονδίνου, η περιοχή Westergas-fabriek στο Άμστερνταμ, η περιοχή Witte de Withstraat στο Ρότερνταμ, οι περιοχές της Πλάκας και του Ψυρρή στην Αθήνα και η περιοχή Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη (Γοσποδίνη, 2008 ' Γοσποδίνη, 2006).
Το σημαντικότερο, βέβαια όλων, είναι πως ο επίσημος λόγος αντιμετωπίζει κάπως διαφορετικά την περιοχή κι αυτό είναι μία σημαντική παρατήρηση που πρέπει να ληφθεί υπόψη από την Πολιτεία. Ο σχεδιασμός πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τις ιδιαιτερότητες και την ανομοιογένεια του χώρου. Ο Ψυρρής εξαιτίας της κεντρικότητάς του, μπορεί να αναπτύξει τέτοιες δραστηριότητες και γιατί όχι, να λειτουργήσει και σαν μία περιοχή επανακατοίκησης για νέους και όχι μόνο.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
- Bianchini F. (1994) Η ανάπλαση των ευρωπαϊκών πόλεων: ο ρόλος των πολιτιστικών πολιτικών, στο Bianchini F. & Parkinson M. Πολιτιστική πολιτική και αναζωογόνηση των πόλεων, Αθήνα: Ε.Ε.Τ.Α.Α., σ. 28.
- Βουρεκάς, K., Ελευθεριάδης, X., Καλαθέρη, E. (2001) Σύγχρονες τάσεις στον πολεοδομικό σχεδιασμό - το φαινόμενο του «εξευγενισμού» (gentrification) - Η περίπτωση του Ψυρρή, Σπουδαστική εργασία, ΕΜΠ.
- Γοσποδίνη, Α. (2006) Σκιαγραφώντας, ερμηνεύοντας και ταξινομώντας τα νέα αστικά τοπία της μεταβιομηχανικής πόλης, στο Μπεριάτος, Η. & Γοσποδίνη, Ά. Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, Αθήνα: Κριτική, σ. 15-24.
- Γοσποδίνη, Α. (2008) Μεταβιομηχανικές οικονομίες και χωρικοί μετασχηματισμοί των πόλεων: αναλύοντας την μετα-ολυμπιακή Αθήνα, στο Γοσποδίνη Α. (επιμ.) Διάλογοι για το σχεδιασμό του χώρου και την ανάπτυξη, Αθήνα: Κριτική, σ. 35-102.
- Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Χαρτογραφικό Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2001¬2011.
- Καλαθέρη, Ε. (2008) Προσέγγιση στο φαινόμενο του «εξευγενισμού» (gentrification) - Η περίπτωση του Ψυρρή, Σπουδαστική Εργασία ΔΜΠΣ «Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός του Χώρου» Κατεύθυνση: Πολεοδομία και Χωροταξία, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
- Καλλιβρετάκης, Λ. (1994) «Η Αθήνα τον 19ο αιώνα», Επιστημονικές Επιμορφωτικές διαλέξεις, ΕΙΕ, Ιανουάριος- Μάρτιος 1994.
- Μαλούτας, Θ. & Αλεξανδρή, Γ. (2009) «Αστικές αναπλάσεις και μεταβολές των κοινωνικών δομών στο κέντρο της Αθήνας στη στροφή του αιώνα», στο Συλλογικός Τόμος ‘25 κείμενα για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου ’. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ.295-333.
- Μάρκου, M., Σαγιάς, Ι., Παναγιωτάτου, Ε. (1995) Χώρος και Παραγωγική διαδικασία: Από τη Γενικότητα στην Μικροκλίμακα. Μια Πρόκληση, στο Μάρκου, Μ., Σαγιάς, Ι., Παναγιωτάτου, Ε. (επιμ.) Μελέτη και Έρευνα Προβλημάτων δυσλειτουργίας των MME σε Σχέση με την Πολεοδομική Οργάνωση, Αθήνα: Εκδόσεις ΕΜΠ, σ. 12-28.
- Μουλαρά, Σ. (2011) Παραγωγική δραστηριότητα στη γειτονιά του Ψυρρή: Προς μια καλειδοσκοπική προσέγγιση του χώρου και του σχεδιασμού μέσα από τις ΜΜΕ. Μεταπτυχιακή εργασία Δ.Π.Μ.Σ. Πολεοδομίας - Χωροταξίας, ΕΜΠ.
- Οικονόμου, Δ. (2012) «Πολιτικές οικιστικής ανάπτυξης και πολεοδομικής οργάνωσης στην Ελλάδα», στο Οικονόμου, Δ. & Πετράκος, Γ. ‘Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής’. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ.414-446.
- Σερράος, Κ. & Ασπρογέρακας, Ε. (2012) «Σχεδιασμός και ταυτότητα του τόπου: Αναζήτηση αποτελεσματικών εργαλείων αστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης», στο Δέφνερ, Α. & Καραχάλης, Ν. ‘Marketing και Branding Τόπου: Η Διεθνής και η Ελληνική Πραγματικότητα’, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ.55-79.
- Τουρνικιώτης, Π. (2011) Μεταλλασσόμενοι Χαρακτήρες και Πολιτικές στα Κέντρα Πόλης Αθήνας και Πειραιά, Αθήνα: ΥΠΕΚΑ.
Ξενόγλωσση
- Harvey D. (1989) Down towns, Marxism Today 33 (1), p. 21.
- Smith, Ν. (2002) ‘New globalism, new urbanism: gentrification as global urban strategy’, Antipode 34 (3): 427-450.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.