#ΕΛΕΝΗ Ν. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ,
Αρχιτέκτων-Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc. Περιφερειακής Ανάπτυξης, Δρ Πολεοδομίας (PhD, PPhD), τ. Αντιπρόεδρος Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων
Η Νικόπολη (πόλη της νίκης), ιδρύθηκε και οικοδομήθηκε στη νοτιοδυτική Ήπειρο[1], κατ’ εντολή του Γάιου Ιουλίου Καίσαρα Οκταβιανού, μετέπειτα Ρωμαίου αυτοκράτορα Αύγουστου Οκταβιανού (ή Οκτάβιου), πρώτου αυτοκράτορα της Ρώμης, που ευγνώμων απέναντι στους θεούς, κυρίως στον «Άκτιο Απόλλωνα» ή, κατ’ άλλους, τον Ποσειδώνα (τον θεό της θάλασσας, λόγω της ναυμαχίας) και τον Άρη (θεό του πολέμου), θέλησε να τους τιμήσει για τη νίκη που του χάρισαν κατά του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας στη μεγάλη Ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. (2 Σεπτεμβρίου 31 π.Χ.), γνωστή στη διεθνή βιβλιογραφία ως The Naval Battle of Actium). Σε συνέχεια της Ναυμαχίας του Ακτίου και την αυτοκτονία του Μάρκου Αντωνίου και της συντρόφου του Κλεοπάτρας Ζ', τελευταίας βασίλισσας των Πτολεμαίων της Αιγύπτου, την Ελληνιστική Εποχή διαδέχθηκε η Ρωμαϊκή περίοδος και συνεπώς η πλήρης επικράτηση του Αυγούστου Οκταβιανού.
Για να οικίσει τη Νικόπολη - ως σύμβολο της μεγάλης νίκης του- ο Αυτοκράτορας Αύγουστος Οκταβιανός[2], μετέφερε από διάφορους τόπους - διά της βίας- κατοίκους παλιών κατεστραμμένων ή παρηκμασμένων πόλεων, ή και άλλων που εξακολουθούσαν να υφίστανται την εποχή εκείνη: Θύρρειο, Αρχαία Εφύρα[3], Αρχαία Καλυδών[4], Αμφιλοχικόν Αργος[5], Αμβρακία[6], Ανακτόριο[7], Κεκροπία, Αλυζία[8], Ορραον[9], Κασσώπη[10], Πανδοσία[11], Βουχέτιον[12], Λευκάδα, από την Κόρινθο, αλλά και την Ιταλία ακόμα, κ.λπ. Είναι γνωστό ότι ο Ρωμαίος στρατηγός, Αιμίλιος Παύλος – ως αντίποινα για τις επιθέσεις του Ηπειρώτη βασιλιά Πύρρου - το 168 π.Χ. είχε καταστρέψει εβδομήντα πόλεις της Ηπείρου, των οποίων οι κάτοικοι διέφυγαν στα ορεινά και διαβίωναν εκεί ως περιφερόμενοι νομάδες. Από το σύνολο, λοιπόν, των κατεστραμμένων ή μη, πόλεων, ήρθαν να στεγασθούν στη νέα πόλη, στην οποία ο Αύγουστος Οκταβιανός είχε παραχωρήσει σειρά προνομίων, φορολογική ατέλεια και ισοπολιτεία με τους Ρωμαίους πολίτες.
Η χωροθέτηση της Νικόπολης συγκέντρωσε αξιόλογα πλεονεκτήματα ως προς την οικονομία, το εμπόριο και τη στρατηγική σημασία της. Θαλάσσιοι και χερσαίοι δρόμοι που συνέκκλιναν στην πόλη και την κατέστησαν σημαντικό εμπορικό κέντρο, που παρουσίασε εντυπωσιακή ακμή κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Ο πληθυσμός της Νικόπολης ήταν, κυρίως, ελληνικός και η πόλη ελληνόφωνη.
Για να οικίσει τη Νικόπολη - ως σύμβολο της μεγάλης νίκης του- ο Αυτοκράτορας Αύγουστος Οκταβιανός[2], μετέφερε από διάφορους τόπους - διά της βίας- κατοίκους παλιών κατεστραμμένων ή παρηκμασμένων πόλεων, ή και άλλων που εξακολουθούσαν να υφίστανται την εποχή εκείνη: Θύρρειο, Αρχαία Εφύρα[3], Αρχαία Καλυδών[4], Αμφιλοχικόν Αργος[5], Αμβρακία[6], Ανακτόριο[7], Κεκροπία, Αλυζία[8], Ορραον[9], Κασσώπη[10], Πανδοσία[11], Βουχέτιον[12], Λευκάδα, από την Κόρινθο, αλλά και την Ιταλία ακόμα, κ.λπ. Είναι γνωστό ότι ο Ρωμαίος στρατηγός, Αιμίλιος Παύλος – ως αντίποινα για τις επιθέσεις του Ηπειρώτη βασιλιά Πύρρου - το 168 π.Χ. είχε καταστρέψει εβδομήντα πόλεις της Ηπείρου, των οποίων οι κάτοικοι διέφυγαν στα ορεινά και διαβίωναν εκεί ως περιφερόμενοι νομάδες. Από το σύνολο, λοιπόν, των κατεστραμμένων ή μη, πόλεων, ήρθαν να στεγασθούν στη νέα πόλη, στην οποία ο Αύγουστος Οκταβιανός είχε παραχωρήσει σειρά προνομίων, φορολογική ατέλεια και ισοπολιτεία με τους Ρωμαίους πολίτες.
Η χωροθέτηση της Νικόπολης συγκέντρωσε αξιόλογα πλεονεκτήματα ως προς την οικονομία, το εμπόριο και τη στρατηγική σημασία της. Θαλάσσιοι και χερσαίοι δρόμοι που συνέκκλιναν στην πόλη και την κατέστησαν σημαντικό εμπορικό κέντρο, που παρουσίασε εντυπωσιακή ακμή κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Ο πληθυσμός της Νικόπολης ήταν, κυρίως, ελληνικός και η πόλη ελληνόφωνη.
Αν και στη Νικόπολη τα τείχη θεωρήθηκαν ως περιττή υποδομή, υπό την προστασία και διαχείριση της PAX ROMANA, κατασκευάστηκαν, κυρίως για την ανύψωση του ηθικού των κατοίκων. Η ίδρυση της Νικόπολης, πέραν της ανάμνησης της νίκης του Οκταβιανού, αποσκοπούσε κατά κύριο λόγο στο στρατιωτικό έλεγχο της δυτικής Ελλάδας από τους Ρωμαίους, καθώς και στην οικονομική ενίσχυση της περιοχής η οποία είχε περιέλθει σε κατάσταση πλήρους ερήμωσης μετά την καταστροφή από το Οκταβιανό.
Στην περιοχή είχαν θεσπιστεί τα Άκτια[13], αρχαία κλασσική εορτή - αγώνες στον ελλαδικό χώρο, σε παρακείμενη πεδιάδα της εισόδου του Αμβρακικού, όπου και το ιερό του "Ακτίου Απόλλωνα", προς τιμή του οποίου και έλαβαν την ονομασία οι αγώνες.Η μεγαλύτερη άνθηση των Ακτίων αγώνων στην αρχαιότητα ήταν μετά το 31π.Χ. οπότε και θεσπίστηκαν και σε ανάμνηση της μεγάλης νίκης του Αυγούστου. Στην αρχή τα Άκτια τελούνταν ανά διετία, από του Αυγούστου όμως και μετά ανά πενταετία οι οποίοι και περιελάμβαναν αθλητικούς, ναυτικούς, μουσικούς και ποιητικούς αγώνες και αγώνες ιπποδρομίας. Κατόπιν του θανάτου, όμως. του Αυγούστου τα Άκτια παρήκμασαν και εξέλιπαν εντελώς παρά την ύστατη προσπάθεια του Αυτοκράτορα Ιουλιανού του Παραβάτη να αναβιώσει το παλαιότερο γόητρό τους.
2. Αρχαιολογικός χώρος
Εντυπωσιακή είναι η μεγάλη έκταση του αρχαιολογικού χώρου, που εκτείνεται από το Ιόνιο μέχρι τον Αμβρακικό[14], και το πλήθος των σωζόμενων μνημείων που εντοπίζονται διάσπαρτα σε έκταση περίπου 1500 στρεμμάτων. Καθώς στην περιοχή της Νικόπολης δεν έχουν υλοποιηθεί οικιστικές παρεμβάσεις, ο αρχαιολογικός χώρος διατηρεί ανέπαφο το φυσικό του περιβάλλον, γεγονός που τον καθιστά μοναδικό. Μεταξύ των σημαντικότερων μνημείων είναι:
· Αρχαία Τείχη:Τα πλινθόκτιστα Αρχαία Τείχη χρονολογούνται μεταξύ 30 και 25 π.Χ., αμέσως μετά την ίδρυση της πόλης, όπως τα περισσότερα δημόσια κτίρια. Ο οχυρωματικός περίβολος διαθέτει περίμετρο μεγαλύτερη των 5 χλμ. και σήμερα διασώζονται ορισμένα μόνο τμήματά του, στη βόρεια και νότια πλευρά, καθώς το μεγαλύτερο μέρος τους χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του βυζαντινού τείχους.
· Αρχαίο Θέατρο Νικόπολης:Το αρχαίο Θέατρο της Νικόπολης, στην θέση Προάστειο, βόρεια της τειχισμένης πόλης, είναι ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα, η κατασκευή του οποίου χρονολογείται στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ., όπως και τα υπόλοιπα δημόσια κτίρια της πόλης. Λειτουργούσε κυρίως κατά τη διάρκεια των Νέων Ακτίων, αγώνων με θρησκευτικό χαρακτήρα και προς τιμή του Απόλλωνα.¨
· Ρωμαϊκό Ωδείο : Από τα πιο σημαντικά και καλοδιατηρημένα μνημεία της Νικόπολης, αποτελεί αρχιτεκτονικό έργο τέχνης. Κατασκευάσθηκε την εποχή του Αυγούστου (αρχές 1ου αι. μ.Χ.) και υπέστη επισκευές και μετατροπές στο τέλος του 2ου – αρχές 3ου αι. μ.Χ. Ευρίσκεται στο κέντρο της αρχαίας πόλης και φιλοξενούσε ομιλίες, φιλολογικούς και μουσικούς αγώνες, αλλά και θεατρικές παραστάσεις κατά τη διάρκεια των Νέων Ακτίων, θρησκευτικών αγώνων προς τιμή του Απόλλωνα.
· Νυμφαίο:Ευρίσκεται στα δυτικά της πόλης, πλησίον της δυτικής πύλης των ρωμαϊκών τειχών και χρονολογείται τον 3ο αι. μ.Χ. Το κτίσμα αποτελείται από δύο πλινθόκτιστα κτίρια τα οποία κάλυπταν μεγάλες υδατοδεξαμενές, οι οποίες τροφοδοτούσαν την πόλη με νερό. Στο εσωτερικό των κτιρίων ευρίσκεται σειρά από μαρμάρινες κόγχες στις οποίες ήταν τοποθετημένα μαρμάρινα αγάλματα που συνδέοντο με το νερό και τη φύση.
· Θέρμες: Κτίσμα του 1ου αιώνα π.Χ., οι Θέρμες της ρωμαϊκής Νικόπολης, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα δημόσια κτηριακά συγκροτήματα της πόλης του Αυγούστου. Βρίσκονται στη θέση Προάστειο, βόρεια της τειχισμένης αρχαίας πόλης, η οποία λειτουργούσε ως ιερό άλσος λόγω της γειτνίασης της με το ιερό του Απόλλωνα. Πρόκειται για εντυπωσιακό μνημείο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο από τους αθλητές, που λάμβαναν μέρος στα Νέα Άκτια, τους αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα.
· Σμυρτούλα: Στο λόφο της που διαθέτει πανοραμική θέα σε όλη την περιοχή, ο Οκταβιανός είχε το παρατηρητήριο του κατά την διάρκεια της ναυμαχίας. Μετά τη νικηφόρο μάχη ίδρυσε στη θέση αυτή μεγάλο ιερό του Απόλλωνα ως μνημείο για τη νίκη του.
· Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης: Το μουσείο, που εγκαινιάστηκε επίσημα το 2009, ευρίσκεται στη βόρεια είσοδο της πόλης της Πρέβεζας, και απέχει περίπου 2 χιλιόμετρα από την Αρχαία Νικόπολη. Στόχος της έκθεσης είναι η σύνδεση του μουσείου με τα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου και η προβολή της εξέλιξης της πόλης στο χρόνο, με διήγηση της ιστορίας της πόλης, από την ίδρυσή της αμέσως μετά τη ναυμαχία του Ακτίου, μέχρι τις αρχαιολογικές ανασκαφές των αρχών του 20ου αιώνα. Η ζωή στην πόλη καταλαμβάνει μια από τις μεγαλύτερες και ενδιαφέρουσες ενότητες του μουσείου, ενώ το αντίγραφο ρωμαϊκού χάρτη που απεικονίζει τον τότε γνωστό κόσμο (και την αντίληψη των Ρωμαίων γι’ αυτόν) περιλαμβάνεται στα πιο ενδιαφέροντα εκθέματα. Η έκθεση παρουσιάζεται σε δύο αίθουσες, όπου στην πρώτη αναπτύσσεται η γέννηση και εξέλιξη της μεγαλόπρεπης ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής Νικόπολης και στη δεύτερη ο ιδιωτικός βίος των δύο αυτών περιόδων.
· Παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης: Το παλιό αρχαιολογικό μουσείο, οικοδομήθηκε τη δεκαετία του ‘60 εντός των παλαιοχριστιανικών τειχών της Νικόπολης. Περιλαμβάνει συλλογές αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών από τον χώρο της Νικόπολης και κτερίσματα από το νεκροταφείο της ευρύτερης περιοχής της.
3. Ιστορική εξέλιξη της περιοχής έως τον 20ο αιώνα
Το 267 μ.Χ. χρονολογείται η Επιδρομή των Ερούλων[15] κατά της Νικόπολης, που ήταν καταστροφική και για άλλες περιοχές της χώρας. Κατά τη φοβερή επιδρομή τους στην Ελλάδα (267 μ.Χ.), καταστράφηκαν πολλές πόλεις, όπως η Αθήνα, από την καθολική πυρπόληση της οποίας μόνο η Ακρόπολη διασώθηκε .
Από τον 6ο έως τον 11ο αιώνα μ.Χ., η Νικόπολη συνέχισε να επιβιώνει παρά τις διαδοχικές επιδρομές, τις λεηλασίες, τις καταστροφές και την παρακμή που τα προηγούμενα επέφεραν στη διοίκηση και την οικονομία της. Την πόλη τελικά κατέστρεψαν τον 10ο και 11ο αιώνα εκ βάθρων οι Βούλγαροι, με πολεοδομικές και οικιστικές καταστροφές και απομείωση του πληθυσμού, προφανώς εξαναγκάζοντας τους κατοίκους σε μετανάστευση επί ορεινών εδαφών, εξαιτίας των συχνών επιδρομών τους. Αριθμός των κατοίκων αυτών παρέμειναν μονίμως στην περιφέρεια της Νικόπολης ή μετακινήθηκαν στη νέα πόλη Πρέβεζα ή στις γύρω περιοχές. Οι διασωθέντες διαβίωσαν στα γειτονικά όρη ως νομάδες κτηνοτρόφοι και δημιούργησαν πολλούς οικισμούς στα ορεινά των νομών Πρέβεζας, Αρτας, Θεσπρωτίας και Ιωαννίνων, οικισμούς οι οποίοι υφίσταντο μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα.
Η χωροθέτηση της πόλης: Η χωροθέτηση της Νικόπολης επέβαλε αλλά και της επέτρεψε τη συγκέντρωση αξιόλογων πλεονεκτημάτων ως προς την οικονομία το εμπόριο λόγω και της στρατηγικής σημασίας της. Η ίδρυση της Νικόπολης δεν υπαγορεύτηκε μόνο από την ανάμνηση της νίκης του Οκταβιανού, αλλά αποσκοπούσε πρωτίστως στο στρατιωτικό έλεγχο της δυτικής Ελλάδας από την κοσμοκράτειρα Ρώμη. Με υψηλό επίπεδο προόδου και ανάπτυξης ,μεταξύ άλλων, απέκτησε δικό της νομισματοκοπείο, με παραγωγή εξαίρετης ποιότητας χαλκών νομισμάτων. Η ακμή της ήρθε πολύ σύντομα και σύμφωνα με απόψεις ιστορικών αριθμούσε σχεδόν 300.000 κατοίκους, το έτος 293 μ.Χ., ως πρωτεύουσα της Ηπείρου . Από άλλους, κατόπιν μελέτης του πολεοδομικού σχεδίου της πόλης, εκτιμάται ότι δεν αριθμούσε περισσότερους των 10.000 κατοίκων.
Οι Ρωμαίοι, με φιλοδοξία και όραμα για την πόλη και το μελλοντικό της ρόλο, κατασκεύασαν στην περιοχή σημαντικά δημόσια έργα, μεταξύ των οποίων βουλευτήριο, εμπορικά κτίρια, λουτρά, ρωμαϊκό στάδιο και ωδείο. Στους πρόποδες του λόφου της Νικόπολης, όπου και το χωριό Σμυρτούλα, ευρίσκεται το ρωμαϊκό θέατρο του Οκταβιανού, με πανοραμική θέα προς την πόλη, τον Αμβρακικό κόλπο και το Ιόνιο πέλαγος. Λίγα μόλις μέτρα πιο κάτω υψώνονται τα επιβλητικά τείχη της Αρχαίας Νικόπολης.
Ο ελληνικός χαρακτήρας της πόλης, τον οποίο συνειδητά επέλεξε ο Αύγουστος, σε συνδυασμό με την παραχώρηση σημαντικών πολιτικών προνομίων από τον ίδιο, όπως και πολλές φορολογικές ατέλειες, συνέβαλαν στην άνθησή της και στη διαμόρφωση του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της. Η Νικόπολη ανακηρύχθηκε «ελεύθερη πόλη» (civitas libera) και με ιδιαίτερη συνθήκη (foedus) οι κάτοικοί της θεωρήθηκαν ισότιμοι των Ρωμαίων. Εξ’ άλλου, χορήγησε στη Νικόπολη τις έξι ψήφους των Αιτωλών στη Δελφική Αμφικτιονία, γεγονός που της προσέδωσε ιδιαίτερη αίγλη και κύρος.
Πολεοδομική οργάνωση: Η Νικόπολη υπήρξε η ευνοούμενη πόλη του Αυγούστου- μέρος των εργασιών ανοικοδόμησής της οποίας, παρακολούθησε και ο ίδιος, σύμφωνα με την παράδοση. Η πόλη σχεδιάστηκε στη Ρώμη, σύμφωνα με τα ρωμαϊκά πρότυπα και κατασκευάστηκε από την αρχή σε τεράστια πεδινή έκταση περίπου 13.000 στρεμμάτων με κριτήριο βασικές αρχές της ρωμαϊκής πολεοδομίας. Το ομαλό έδαφος στην ευρύτερη περιοχή της διευκόλυνε το τοπογραφικό και πολεοδομικό έργο [Κύρκου]. Πραγματοποιήθηκε διανομή της γης στους στρατιώτες που συμμετείχαν στη νικηφόρο ναυμαχία και δημιουργήθηκε οργανωμένο σύστημα αγροτεμαχίων, το centuriae. Το ίδιο σύστημα χρησιμοποιήθηκε και στο σχεδιασμό του ιστού της πόλης με βασικά χαρακτηριστικά τους δύο κάθετους άξονες της ρωμαϊκής πολεοδομίας (cardo και decumanus maximus) που κατέληγαν στην Αγορά (forum), τεράστιο ελεύθερο χώρο-πλατεία από αυτές που σήμερα στις ελληνικές πόλεις σπάνια συναντάται [Κύρκου].Το άστυ, έκταση 1.400 στρεμμάτων, επιμερίστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα σε οικοδομικές νησίδες (insulae) και τον οικιστικό ιστό έτεμναν δύο κάθετες λεωφόροι- πλακόστρωτο τμήμα της decamanus maximus, της μεγαλύτερης από αυτές, διατηρείται ακόμα σε κατάσταση τόσο καλή ώστε μπορεί να καταστεί ευχερώς αντιληπτή η καθημερινότητα της αρχαίας πόλης. Οι δύο λεωφόροι κατά τη διασταύρωσή τους με άλλες κάθετες, μικρότερες οδούς διαμόρφωσαν οικοδομικά τετράγωνα. Ακολούθησε ο καθορισμός των χώρων των διοικητικών, κοινωνικών και θρησκευτικών λειτουργιών (βουλευτήριο, αγορά, λουτρά, γυμνάσιο, θέατρο, ιερά ρωμαϊκό στάδιο και ωδείο, κ.λπ.) και τα μεγάλα έργα υποδομής, όπως η ύδρευση της πόλης, η αποχέτευση, ακόμη και η οχύρωση, αν και η προστασία της Pax Romana δεν την καθιστούσε πλέον απαραίτητη. Στους πρόποδες του λόφου της Νικόπολης, όπου έχει οικοδομηθεί το χωριό Σμυρτούλα, ευρίσκεται το ρωμαϊκό θέατρο του Οκταβιανού, με πανοραμική θέα προς τη Νικόπολη, τον Αμβρακικό κόλπο και το Ιόνιο πέλαγος. Λίγα μόλις μέτρα πιο κάτω υψώνονται επιβλητικά τα τείχη της Αρχαίας πόλης.Παράλληλα εκκίνηασε η οικοδόμηση των πρώτων οικιών στον ιδιωτικό χώρο του άστεως που παρέμενε ελεύθερος για κατοίκηση.
Η πόλη για την οικονομική της εξέλιξη στηρίχθηκε στην αλιεία, τη γεωργία και την κτηνοτροφία Κοσμήθηκε με επιβλητικά κτίρια από τα λάφυρα της λείας (της νίκης του Οκταβιανού), αλλά και από δωρεές του Ηρώδη Α΄ της Ιουδαίας που συνέβαλε στην κατασκευή πολλών κτιρίων, εκφράζοντας έτσι τη φιλία και την εκτίμηση και το σεβασμό του προς τον Οκταβιανό. Επίσης, η ίδρυσή της εντάσσεται στην προσπάθεια εκρωμαϊσμού της Ελλάδας με ανοικοδόμηση παλιών και με την ίδρυση νέων πόλεων, αλλά και στην τόνωση της περιοχής, η οποία αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες διαχρονικά.
O αρχαιολογικός χώρος είναι αχανής, πρόκειται ίσως για τη μεγαλύτερη αρχαία πόλη στην Ελλάδα [Γκούβας ] , ενώ δεν είναι επισκέψιμοι όλοι οι χώροι, στο σύνολό τους. Τα τείχη της πόλης, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, το Νυμφαίο, το μνημείο του Αυγούστου, το Ρωμαϊκό Ωδείο, η Έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου (Εικ. 3,4), με τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά, αλλά και όσα ευρήματα φιλοξενούνται στο σύγχρονο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νικόπολης, συνθέτουν τη μακραίωνη ιστορία της μοναδικής και σπουδαίας αυτής πόλης που ίδρυσε η τότε αυτοκράτειρα Ρώμη στον ελλαδικό χώρο.
Η Αρχαία Νικόπολη στο σύνολό της αποτελεί σπουδαίο μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς για το οποίο τα τελευταία έτη πραγματοποιούνται συντονισμένες προσπάθειες για την ένταξη της στον κατάλογο της Unesco.
4. Επιστημονική έρευνα, ανασκαφική δραστηριότητα και σημαντικά ευρήματα
Η επιστημονική διερεύνηση της Νικόπολης εκκίνησε το 1913, λίγο μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος. Ο αρχαιολόγος που πρώτος μελέτησε επιτόπου τη Νικόπολη αμέσως μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στο ελληνικό κράτος, ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, εκπρόσωπος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ο Φιλαδελφεύς από το 1913 έως και το 1926 εντόπισε τις νεκροπόλεις της Νικόπολης, το Μνημείο του Αυγούστου, τη δυτική πύλη του ρωμαϊκού τείχους και το λεγόμενο Επισκοπείο (Βασιλόσπιτο), αποκάλυψε τη βασιλική Α του επισκόπου Δουμετίου με τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά και μελέτησε τα μεσαιωνικά μνημεία της Πρέβεζας. Τα αποτελέσματα αυτών των ανασκαφών δυστυχώς, δεν έτυχαν δημοσίευσης , ενώ τα ευρήματα που φυλάσσονταν στο τζαμί της Πρέβεζας καταστράφηκαν μετά το βομβαρδισμό του στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από το 1925 συνέχισαν την έρευνα ο Έφορος Αρχαιοτήτων Γ. Μηλιάδης (ιερό του Απόλλωνα) και ο Αν. Ορλάνδος (παλαιοχριστιανικές βασιλικές). Ειδικότερα, από το 1926 έως το 1938 τις ανασκαφές εξακολούθησαν ο Γεώργιος Σωτηρίου και ο Αναστάσιος Ορλάνδος, αποκαλύπτοντας τη βασιλική Β του επισκόπου Αλκίσωνος –μητροπολιτικό ναό της Νικόπολης– και τη βασιλική Γ.
Το 1940 ο Έφορος Αρχαιοτήτων Ι. Παπαδημητρίου εκκίνησε φιλόδοξο σχέδιο ανασκαφών για την ταύτιση των μνημείων, τα οποία αναφέρει ο Στράβωνας. Η έρευνα αυτή διακόπηκε από την έναρξη του πολέμου. Από τότε η ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων συνεχίζει μικρές ανασκαφικές έρευνες και αναστηλώσεις - συντηρήσεις μνημείων. Ο Ορλάνδος επέστρεψε μεταπολεμικά στη Νικόπολη, ερευνώντας την εκτός των τειχών βασιλική Δ και μεριμνώντας για τη συντήρηση των ψηφιδωτών [Κόνσολα]. Από τότε η ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων συνεχίζει μικρότερης έκτασης ανασκαφικές έρευνες και αναστηλώσεις - συντηρήσεις μνημείων.
Η ανασκαφική δραστηριότητα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα εστιάστηκε σχεδόν αποκλειστικά στα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Νικόπολης και συντέλεσε καθοριστικά στην αποκάλυψη σημαντικού τμήματος του χριστιανικού παρελθόντος της.Από το 1960 τις έρευνες στη Νικόπολη συνέχισε η Αρχαιολογική Υπηρεσία στη Νικόπολη. Τότε ο επιμελητής αρχαιοτήτων Σωτήριος Δάκαρης ερεύνησε το Ωδείο, το οποίο το 1961 αποδόθηκε στο κοινό, ενώ η Ιουλία Βοκοτοπούλου, διάδοχος του πρώτου, πραγματοποίησε σωστικές ανασκαφές στις ρωμαϊκές νεκροπόλεις, στα νυμφαία, στη δυτική πύλη του ρωμαϊκού τείχους και στην έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου από το 1967 έως το 1974. Εκείνη την περίοδο πραγματοποιήθηκαν κυρίως στερεώσεις στα χριστιανικά μνημεία και συντήρηση στα ψηφιδωτά δάπεδα των βασιλικών, ενώ οι σωστικές ανασκαφές συνεχίστηκαν και την επόμενη δεκαετία, στο πλαίσιο εκτέλεσης ιδιωτικών και δημόσιων έργων.
Το 1960 εντός του αρχαιολογικού χώρου και πλησίον της βασιλικής Α άρχισε να κατασκευάζεται, με μέριμνα του επιμελητή αρχαιοτήτων Σωτηρίου Δάκαρη, το Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης, την έκθεση του οποίου επιμελήθηκε η αρχαιολόγος Ιουλία Βοκοτοπούλου, το 1972, οπότε και η έκθεση άνοιξε τις πύλες της για το κοινό με αποτέλεσμα η Νικόπολη να καταστεί γνωστή ως πολύ σημαντικός αρχαιολογικός τόπος. Την τελευταία δεκαετία, χάρις στις προσπάθειες του Καθηγητή Δρος Κων. Ζάχου, πραγματοποιήθηκαν εργασίες ανάδειξης στην Νικόπολη και κατέστησαν επισκέψιμα σημαντικά μνημεία.
5. Η Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης, η εμπλοκή, το έργο και η δραστηριοποίησή της
Το 1984 διοργανώθηκε το Α’ Διεθνές Συμπόσιο για τη Νικόπολη και τρία έτη αργότερα, το 1987, υλοποιήθηκε η πρόταση του Συμποσίου για την ίδρυση Επιτροπής Νικόπολης, η οποία και εργάστηκε επιμελώς για τον καθορισμό ζωνών προστασίας της περιοχής. Η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου πραγματοποιήθηκε το 1991, με πρόκληση αντιδράσεων από πλευράς κατοίκων της περιοχής και οδηγώντας την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων στην ανάπτυξη του προγράμματος «Κλεοπάτρα», με το οποίο τεκμηριώθηκε η ύπαρξη αρχαιοτήτων στον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα, εκκίνησε η ένταξη των ρωμαϊκών και των χριστιανικών μνημείων της Νικόπολης σε συγχρηματοδοτούμενα, από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση, προγράμματα, προς διάσωση, ορθή διαχείριση και προβολή τους.
Αξιοσημείωτη ώθηση στην υλοποίηση των έργων σημειώθηκε από το 1999, με τη σύσταση της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης και την υπαγωγή της στο Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων. Η Επιτροπή υλοποίησε εκτεταμένα έργα έρευνας και ανάδειξης σε ρωμαϊκά μνημεία, όπως στο Μνημείο Αυγούστου, στην έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου και στο ρωμαϊκό τείχος –στη βορειοδυτική και τη νοτιοανατολική πύλη– καθώς και στις αντίστοιχες νεκροπόλεις. Παράλληλα, έδρασε και για μνημεία της χριστιανικής Νικόπολης, στο τείχος, όπου αποκαταστάθηκαν οι δύο κύριες πύλες, στη βασιλική Α, όπου συντηρήθηκαν και στεγάστηκαν τα ψηφιδωτά δάπεδα, στη βασιλική Β και στη βασιλική Δ. Τα τελευταία έτη, το έργο της Επιτροπής έχει εστιαστεί σε τρία δημόσια οικοδομήματα της ρωμαϊκής Νικόπολης, στο Ωδείο, του οποίου αναδεικνύεται η συνολική εικόνα, στο Επισκοπείο, που αποκαλύπτεται και αποκαθίσταται ταυτόχρονα με τους μνημειώδεις δρόμους που το περιβάλλουν, και στο Θέατρο, όπου οι εργασίες αποκατάστασης και η διαμόρφωση περιμετρικής πορείας θα διευκολύνουν την αναγνωσιμότητα και την προσβασιμότητα του μνημείου σε ειδικούς και κοινό.
Το 2009 η Επιτροπή βραβεύτηκε από την πανευρωπαϊκή, μη κυβερνητική οργάνωση για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, Europa Nostra.
Ταυτόχρονα με την ένταξη των Έργων της Νικόπολης στα ευρωπαϊκά προγράμματα, οικοδομήθηκε το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο χωροθετείται μεταξύ της αρχαίας Νικόπολης και της σύγχρονης Πρέβεζας. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων εκκίνησε την προπαρασκευή της έκθεσης, η οποία ολοκληρώθηκε το 2009 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πρέβεζας-Άρτας, που είχε στο μεταξύ ιδρυθεί.
6. Η διαδικασία ένταξης στον κατάλογο της UNESCO
Η διαδικασία ένταξης στον κατάλογο της UNESCO προχωρεί με σταθερά και συστηματικά βήματα. Η πρόταση που υπέβαλε το 2002 ο τοπικός όμιλος UNESCO σε συνεργασία με την Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNESCO για την ένταξη του αρχαιολογικού χώρου της Νικόπολης στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς έχει συναντήσει δυσκολίες. Ο τίτλος «Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO» απονέμεται σε μνημεία, κτίσματα, ή τοποθεσίες, τα οποία διακρίνονται παγκοσμίως για την ιστορική, πολιτιστική ή και περιβαλλοντική σημασία τους. Η Νικόπολη υπερπληροί τους ανωτέρω όρους. Η περιοχή διαθέτει αρχαιολογικό πλούτο παγκόσμιας εμβέλειας και μεγάλης ποικιλίας, χρονικά και μορφολογικά (ρωμαϊκά μνημεία, σημαντικά παλαιοχριστιανικά μνημεία, όπως είναι η Βασιλική του Αλκύσωνος, Επισκόπου Νικοπόλεως και τοπικού Άγιου της περιοχής, η Βασιλική Δουμετίου με τα περίφημα ψηφιδωτά κ.ά.) που πρέπει να αξιοποιηθεί κατάλληλα με όλα τα οφέλη που θα επιφέρει στην ευρύτερη περιοχή.
Πρόταση του ομίλου της UNESCO στο νομό Πρέβεζας είναι η δημιουργία άξονα αρχαιολογικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος που θα περιλαμβάνει το λιθάρι (με αξιοποίησή του) όπου κατά την παράδοση δίδαξε ο Απόστολος Παύλος , την αρχαία Νικόπολη με τις Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές και τους παλαιούς Ναούς της πόλης, με σκοπό η περιοχή να αποτελέσει τόπο θρησκευτικού, πολιτιστικού, ιστορικού, φυσιολατρικού, εκπαιδευτικού, αλλά και συνεδριακού τουρισμού.
Ο ιδιαίτερος φυσικός πλούτος της περιοχής σε συνδυασμό με σπουδαίο πολιτιστικό πλούτο μπορούν να αξιοποιηθούν κατάλληλα, ώστε παράλληλα με τις φυσικές καλλονές, τις καθαρές παραλίες, τις προσεγμένες και σύγχρονες ξενοδοχειακές υποδομές που δεν θα υπερκερνούν τη φέρουσα ικανότητα, τον μη υψηλό τουριστικό φόρτο, να εξυπηρετούν υψηλές τουριστικές απαιτήσεις.
Από τη σημερινή υποδομή της Νικόπολης και για εφικτή την επισκεψιμότητά της, λείπει οργανωμένος πεζόδρομος και σήμανση, ενώ δεν υπάρχει φροντίδα για τη βλάστηση. Ορισμένοι χώροι είναι κλειδωμένοι και μη επισκέψιμοι (Ωδείον και Μνημείο Αυγούστου) ή δυσχερώς επισκέψιμοι λόγω βλάστησης (Νυμφαίον). Πέραν αυτού, λόγω της τεράστιας έκτασης , απαιτείται τροχοφόρο για τη μετακίνηση. Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης διασχίζεται παράτυπα και παράνομα από την επαρχιακή οδό Πρέβεζας – Άρτας [http://souli.eu/nikopolis] ενώ έχει ανακοινωθεί η μεταφορά του όταν εκκινήσουν αρχίσουν τα έργα κατασκευής του «αρχαιολογικού πάρκου Νικόπολης».
Η αποκατάσταση της πολιτιστικής ταυτότητας διαδραματίζει μείζονα ρόλο στην ανάπτυξη ενός τόπου, γι’ αυτό το λόγο η ένταξη ενός μνημείου στον κατάλογο της UNESCO, ιδέα και προσπάθεια που έχει αγκαλιάσει η τοπική κοινωνία, συμβάλλει στην αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου και την προβολή του τόπου.
Η προώθηση του τουρισμού, με ιδιαίτερη αναγνωρισιμότητα της περιοχής, η προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, με συντήρηση και ανάδειξη των μνημείων, όπως και εξασφάλιση υποδομών για τους επισκέπτες αποτελούν εγγύηση για ισόρροπη τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη με μακροχρόνια προοπτική.
Η Ελλάδα έχει συνυπογράψει από το 1981 τη «Σύμβαση της UNESCO για την προστασία των μνημείων και χώρων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς».Με τεράστιο πλούτο μνημείων και χώρων μεγάλου εύρους διαχρονικής ποικιλίας και ιστορικής σημασίας, ανήκει στις χώρες που δικαιωματικά αξιώνουν να κοσμούν τον κατάλογο αυτό, με αντιπροσωπευτικά πολιτιστικά παραδείγματα αρχιτεκτονικής και τέχνης. Το πρώτο χρονολογικά μνημείο που εντάχθηκε στον κατάλογο ήταν ο Ναός του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες (1986) και το πιο πρόσφατο ο Αρχαιολογικός χώρος Φιλίππων (2017), συνολικά 18 έως σήμερα . Ευχή μας η αρχαία Νικόπολη να καταστεί το επόμενο μνημείο της Unesco στην Ελλάδα!
7.Περιφερειακή ανάπτυξη της περιοχής
Η Πρέβεζα αλλά και η ευρύτερη περιοχή, πέραν του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, προσφέρει δυνατότητες πολλών δραστηριοτήτων, όπως θαλάσσια αθλήματα (καταδύσεις, θαλάσσιο σκι, ψάρεμα, wind surfing) και άλλα (hiking, rafting, ποδήλατο βουνού, αλεξίπτωτο πλαγιάς, ιππασία, κ.ά.). Ειδικά για τους λάτρεις της παρακολούθησης πτηνών (bird watching), πλησίον της Νικόπολης ευρίσκονται τα παρατηρητήρια του Αμβρακικού, καθώς ο κόλπος είναι καταφύγιο των πτηνών, ο αργυροπελεκάνος, ο πιο μεγαλόσωμος του είδους του στον πλανήτη, με άνοιγμα φτερών που προσεγγίζει τα 3,2 μ. [WWF, αργυροπελεκάνος].
Το έτος 2001 ομάδα ειδικών αρχαιολόγων και αρχιτεκτόνων, μελέτησε σχέδιο αναστήλωσής του Ρωμαϊκού Ωδείου της Νικόπολης με ένταξη των δαπανών στο Γ Κοινοτικό πλαίσιο στήριξης. Στο Ρωμαϊκό Ωδείο Νικόπολης, με χωρητικότητά 700-1000 ατόμων, έχουν δώσει μεταξύ άλλων παραστάσεις, ο μουσικός Ρός Ντέϊλυ (1992), ο κλαρινίστας Βασίλης Σούκας (1992) και ο πιανίστας Δημήτρης Σγούρος (1996) και πολλές χορωδίες από διάφορα μέρη του κόσμου. Το έτος 2005, ο Δήμος και άλλοι φορείς ζήτησαν την επαναλειτουργία του Ωδείου, και ο αρμόδιος Αρχαιολόγος κ. Κωνσταντίνος Ζάχος ΄-με μικρή επιφύλαξη- θετικά. Επομένως η επανάχρηση αριθμού μνημείων στη Νικόπολη για συγκεκριμένες, κυρίως ήπιες πολιτιστικές λειτουργίες, είναι γενικά θεμιτή και για λόγους τουρισμού και ανάπτυξης.
Στην περιοχή πολύ σημαντική είναι η εξωτική παραλία Μονολίθι, στα δυτικά του Νομού Πρέβεζας , ανοιχτό τόξο κυκλικού τομέως που βλέπει νοτιοδυτικά με κλίση περίπου 10-20 μοίρες και με μήκος περίπου 25 χ.λμ. αποτελεί τη μεγαλύτερη παραλία αμμουδιάς στην Ευρωπαϊκή Ένωση [Πάσχος, 2002, Γκούβας, 2008]. Πλησίον αυτού ευρίσκεται το αισθητικό δάσος Μονολιθίου που έχει μήκος περίπου 8χλμ. και πλάτος 200μ., που ορίζεται από την ακτογραμμή και την Εθνική Οδό Πρέβεζας- Ηγουμενίτσας. Η ζώνη αυτή είναι Αρχαιολογική Ζώνη Α΄ και επί της αυτής ουδεμία οικοδομική δραστηριότητα επιτρέπεται λόγω της Αρχαίας Νικόπολης.
Το συνολικό μήκος της ακτογραμμής δυτικά του Νομού Πρέβεζας είναι 70 χλμ. και αποτελεί παρθένα αναπτυσσόμενη τουριστική ζώνη.Συμφωνίες έχουν πραγματοποιηθεί με εκπροσώπους και επαγγελματίες του τουριστικού τομέα (γραφεία γενικού, ειδικού και εναλλακτικού τουρισμού, εταιρείες κρουαζιέρας κ.λπ.), οι οποίοι γνωρίζουν άμεσα την καθημερινότητα του τουρισμού στην Ήπειρο και διαθέτουν πολύτιμη βιωματική εμπειρία στα ιδιαίτερα γνωρίσματα, τις ιδιότητες, τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες του τοπικού τουριστικού προϊόντος, καθώς και τη συμπεριφορά και τις προτιμήσεις των πελατών.
Με την επαρκή κινητοποίηση και του ιδιωτικού τομέα, η περιοχή θα μπορούσε να υιοθετηθεί όχι μόνο από τους δημόσιους φορείς, αλλά να απολαμβάνει ευρύτερης στήριξης από την τοπική οικονομική κοινότητα και την κοινωνία, και προπαντός από τους ιδιωτικούς φορείς που μπορεί να αναμένουν πρόσθετα έσοδα από την επιτυχή ανάπτυξή της.
Απαιτείται η ανάπτυξη και η στήριξη τοπικών επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και συνεργασιών µέσω του νέου Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος («ΠΕΠ») της Ηπείρου 2014-2020. Όπως αναφέρεται και στο ΠΕΠ της Ηπείρου, οι αναπτυξιακές ανάγκες της περιοχής συνδέονται ,μεταξύ άλλων, µε την άμβλυνση των δομικών ζητημάτων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Η στρατηγική τουρισμού του νέου ΠΕΠ Ηπείρου, αιτείται «ανάπτυξη επιχειρηματικότητας σε νέες μορφές τουρισμού, ποιοτική και περιβαλλοντική αναβάθμιση των υποδομών, τήρηση συστημάτων διαχείρισης και εξασφάλισης ποιότητας, ανάπτυξη συνεργειών µε τον αγροδιατροφικό, βιοτεχνικό και πολιτιστικό τομέα, αξιοποίηση νέων τεχνολογιών στη διαχείριση και προβολή των επιχειρήσεων».
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Βιβλιογραφία
Γκούβας Χαράλαμπος (2009), «Η Ιστορία του Νομού Πρέβεζας», έκδοση Μουσείου Τεχνών και Επιστημών Πρέβεζας .
Dakaris Sotirios, P. Cabanes, J. Andreou (1965), «Excavations in ancient Ambracia», The Journal of Archaeology.
Ελεύθερος Τύπος (2011), «Προχωρά το Αρχαιολογικό πάρκο Νικόπολης», 12-11-2011
Θερμού Μαρία (2009), «Ο δρόμος με τις Νηρηϊδες», Το Βήμα, Κυριακή 1 Νοεμβρίου 2009, https://culturenow.wordpress.com/2009/11/01/%CE%BF-%CE%B4%CF%81%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%82-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B9%CF%82-
Κόνσολα Ντόρα (2006),Πολιτιστική ανάπτυξη και Πολιτική, Παπαζήσης.
Kύρκου Θάλεια (2011), Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/115-71.pdf
Σούλι –Νικόπολις http://souli.eu/nikopolis
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (2012α), Βουχέτιο - Κάστρο Ρωγών στη Νέα Κερασούντα, http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=7021
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (2012β), Νικόπολη στη Πρέβεζα http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2575
Αρχαία κείμενα-πηγές (χρονολογικά)
Στράβωνας («Γεωγραφικά») (64 π.Χ. -23 μ.Χ.)
Τάκιτος («Annales») (1ος-2ος μ.Χ. αι.)
Αρριανός (2ος μ.Χ. αι.)
Παυσανίας (2ος μ.Χ. αι.)
Οι Ρωμαίοι, με φιλοδοξία και όραμα για την πόλη και το μελλοντικό της ρόλο, κατασκεύασαν στην περιοχή σημαντικά δημόσια έργα, μεταξύ των οποίων βουλευτήριο, εμπορικά κτίρια, λουτρά, ρωμαϊκό στάδιο και ωδείο. Στους πρόποδες του λόφου της Νικόπολης, όπου και το χωριό Σμυρτούλα, ευρίσκεται το ρωμαϊκό θέατρο του Οκταβιανού, με πανοραμική θέα προς την πόλη, τον Αμβρακικό κόλπο και το Ιόνιο πέλαγος. Λίγα μόλις μέτρα πιο κάτω υψώνονται τα επιβλητικά τείχη της Αρχαίας Νικόπολης.
Ο ελληνικός χαρακτήρας της πόλης, τον οποίο συνειδητά επέλεξε ο Αύγουστος, σε συνδυασμό με την παραχώρηση σημαντικών πολιτικών προνομίων από τον ίδιο, όπως και πολλές φορολογικές ατέλειες, συνέβαλαν στην άνθησή της και στη διαμόρφωση του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της. Η Νικόπολη ανακηρύχθηκε «ελεύθερη πόλη» (civitas libera) και με ιδιαίτερη συνθήκη (foedus) οι κάτοικοί της θεωρήθηκαν ισότιμοι των Ρωμαίων. Εξ’ άλλου, χορήγησε στη Νικόπολη τις έξι ψήφους των Αιτωλών στη Δελφική Αμφικτιονία, γεγονός που της προσέδωσε ιδιαίτερη αίγλη και κύρος.
Πολεοδομική οργάνωση: Η Νικόπολη υπήρξε η ευνοούμενη πόλη του Αυγούστου- μέρος των εργασιών ανοικοδόμησής της οποίας, παρακολούθησε και ο ίδιος, σύμφωνα με την παράδοση. Η πόλη σχεδιάστηκε στη Ρώμη, σύμφωνα με τα ρωμαϊκά πρότυπα και κατασκευάστηκε από την αρχή σε τεράστια πεδινή έκταση περίπου 13.000 στρεμμάτων με κριτήριο βασικές αρχές της ρωμαϊκής πολεοδομίας. Το ομαλό έδαφος στην ευρύτερη περιοχή της διευκόλυνε το τοπογραφικό και πολεοδομικό έργο [Κύρκου]. Πραγματοποιήθηκε διανομή της γης στους στρατιώτες που συμμετείχαν στη νικηφόρο ναυμαχία και δημιουργήθηκε οργανωμένο σύστημα αγροτεμαχίων, το centuriae. Το ίδιο σύστημα χρησιμοποιήθηκε και στο σχεδιασμό του ιστού της πόλης με βασικά χαρακτηριστικά τους δύο κάθετους άξονες της ρωμαϊκής πολεοδομίας (cardo και decumanus maximus) που κατέληγαν στην Αγορά (forum), τεράστιο ελεύθερο χώρο-πλατεία από αυτές που σήμερα στις ελληνικές πόλεις σπάνια συναντάται [Κύρκου].Το άστυ, έκταση 1.400 στρεμμάτων, επιμερίστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα σε οικοδομικές νησίδες (insulae) και τον οικιστικό ιστό έτεμναν δύο κάθετες λεωφόροι- πλακόστρωτο τμήμα της decamanus maximus, της μεγαλύτερης από αυτές, διατηρείται ακόμα σε κατάσταση τόσο καλή ώστε μπορεί να καταστεί ευχερώς αντιληπτή η καθημερινότητα της αρχαίας πόλης. Οι δύο λεωφόροι κατά τη διασταύρωσή τους με άλλες κάθετες, μικρότερες οδούς διαμόρφωσαν οικοδομικά τετράγωνα. Ακολούθησε ο καθορισμός των χώρων των διοικητικών, κοινωνικών και θρησκευτικών λειτουργιών (βουλευτήριο, αγορά, λουτρά, γυμνάσιο, θέατρο, ιερά ρωμαϊκό στάδιο και ωδείο, κ.λπ.) και τα μεγάλα έργα υποδομής, όπως η ύδρευση της πόλης, η αποχέτευση, ακόμη και η οχύρωση, αν και η προστασία της Pax Romana δεν την καθιστούσε πλέον απαραίτητη. Στους πρόποδες του λόφου της Νικόπολης, όπου έχει οικοδομηθεί το χωριό Σμυρτούλα, ευρίσκεται το ρωμαϊκό θέατρο του Οκταβιανού, με πανοραμική θέα προς τη Νικόπολη, τον Αμβρακικό κόλπο και το Ιόνιο πέλαγος. Λίγα μόλις μέτρα πιο κάτω υψώνονται επιβλητικά τα τείχη της Αρχαίας πόλης.Παράλληλα εκκίνηασε η οικοδόμηση των πρώτων οικιών στον ιδιωτικό χώρο του άστεως που παρέμενε ελεύθερος για κατοίκηση.
Η πόλη για την οικονομική της εξέλιξη στηρίχθηκε στην αλιεία, τη γεωργία και την κτηνοτροφία Κοσμήθηκε με επιβλητικά κτίρια από τα λάφυρα της λείας (της νίκης του Οκταβιανού), αλλά και από δωρεές του Ηρώδη Α΄ της Ιουδαίας που συνέβαλε στην κατασκευή πολλών κτιρίων, εκφράζοντας έτσι τη φιλία και την εκτίμηση και το σεβασμό του προς τον Οκταβιανό. Επίσης, η ίδρυσή της εντάσσεται στην προσπάθεια εκρωμαϊσμού της Ελλάδας με ανοικοδόμηση παλιών και με την ίδρυση νέων πόλεων, αλλά και στην τόνωση της περιοχής, η οποία αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες διαχρονικά.
O αρχαιολογικός χώρος είναι αχανής, πρόκειται ίσως για τη μεγαλύτερη αρχαία πόλη στην Ελλάδα [Γκούβας ] , ενώ δεν είναι επισκέψιμοι όλοι οι χώροι, στο σύνολό τους. Τα τείχη της πόλης, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, το Νυμφαίο, το μνημείο του Αυγούστου, το Ρωμαϊκό Ωδείο, η Έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου (Εικ. 3,4), με τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά, αλλά και όσα ευρήματα φιλοξενούνται στο σύγχρονο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νικόπολης, συνθέτουν τη μακραίωνη ιστορία της μοναδικής και σπουδαίας αυτής πόλης που ίδρυσε η τότε αυτοκράτειρα Ρώμη στον ελλαδικό χώρο.
Η Αρχαία Νικόπολη στο σύνολό της αποτελεί σπουδαίο μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς για το οποίο τα τελευταία έτη πραγματοποιούνται συντονισμένες προσπάθειες για την ένταξη της στον κατάλογο της Unesco.
Η επιστημονική διερεύνηση της Νικόπολης εκκίνησε το 1913, λίγο μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος. Ο αρχαιολόγος που πρώτος μελέτησε επιτόπου τη Νικόπολη αμέσως μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στο ελληνικό κράτος, ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, εκπρόσωπος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ο Φιλαδελφεύς από το 1913 έως και το 1926 εντόπισε τις νεκροπόλεις της Νικόπολης, το Μνημείο του Αυγούστου, τη δυτική πύλη του ρωμαϊκού τείχους και το λεγόμενο Επισκοπείο (Βασιλόσπιτο), αποκάλυψε τη βασιλική Α του επισκόπου Δουμετίου με τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά και μελέτησε τα μεσαιωνικά μνημεία της Πρέβεζας. Τα αποτελέσματα αυτών των ανασκαφών δυστυχώς, δεν έτυχαν δημοσίευσης , ενώ τα ευρήματα που φυλάσσονταν στο τζαμί της Πρέβεζας καταστράφηκαν μετά το βομβαρδισμό του στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από το 1925 συνέχισαν την έρευνα ο Έφορος Αρχαιοτήτων Γ. Μηλιάδης (ιερό του Απόλλωνα) και ο Αν. Ορλάνδος (παλαιοχριστιανικές βασιλικές). Ειδικότερα, από το 1926 έως το 1938 τις ανασκαφές εξακολούθησαν ο Γεώργιος Σωτηρίου και ο Αναστάσιος Ορλάνδος, αποκαλύπτοντας τη βασιλική Β του επισκόπου Αλκίσωνος –μητροπολιτικό ναό της Νικόπολης– και τη βασιλική Γ.
Το 1940 ο Έφορος Αρχαιοτήτων Ι. Παπαδημητρίου εκκίνησε φιλόδοξο σχέδιο ανασκαφών για την ταύτιση των μνημείων, τα οποία αναφέρει ο Στράβωνας. Η έρευνα αυτή διακόπηκε από την έναρξη του πολέμου. Από τότε η ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων συνεχίζει μικρές ανασκαφικές έρευνες και αναστηλώσεις - συντηρήσεις μνημείων. Ο Ορλάνδος επέστρεψε μεταπολεμικά στη Νικόπολη, ερευνώντας την εκτός των τειχών βασιλική Δ και μεριμνώντας για τη συντήρηση των ψηφιδωτών [Κόνσολα]. Από τότε η ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων συνεχίζει μικρότερης έκτασης ανασκαφικές έρευνες και αναστηλώσεις - συντηρήσεις μνημείων.
Η ανασκαφική δραστηριότητα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα εστιάστηκε σχεδόν αποκλειστικά στα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Νικόπολης και συντέλεσε καθοριστικά στην αποκάλυψη σημαντικού τμήματος του χριστιανικού παρελθόντος της.Από το 1960 τις έρευνες στη Νικόπολη συνέχισε η Αρχαιολογική Υπηρεσία στη Νικόπολη. Τότε ο επιμελητής αρχαιοτήτων Σωτήριος Δάκαρης ερεύνησε το Ωδείο, το οποίο το 1961 αποδόθηκε στο κοινό, ενώ η Ιουλία Βοκοτοπούλου, διάδοχος του πρώτου, πραγματοποίησε σωστικές ανασκαφές στις ρωμαϊκές νεκροπόλεις, στα νυμφαία, στη δυτική πύλη του ρωμαϊκού τείχους και στην έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου από το 1967 έως το 1974. Εκείνη την περίοδο πραγματοποιήθηκαν κυρίως στερεώσεις στα χριστιανικά μνημεία και συντήρηση στα ψηφιδωτά δάπεδα των βασιλικών, ενώ οι σωστικές ανασκαφές συνεχίστηκαν και την επόμενη δεκαετία, στο πλαίσιο εκτέλεσης ιδιωτικών και δημόσιων έργων.
Το 1960 εντός του αρχαιολογικού χώρου και πλησίον της βασιλικής Α άρχισε να κατασκευάζεται, με μέριμνα του επιμελητή αρχαιοτήτων Σωτηρίου Δάκαρη, το Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης, την έκθεση του οποίου επιμελήθηκε η αρχαιολόγος Ιουλία Βοκοτοπούλου, το 1972, οπότε και η έκθεση άνοιξε τις πύλες της για το κοινό με αποτέλεσμα η Νικόπολη να καταστεί γνωστή ως πολύ σημαντικός αρχαιολογικός τόπος. Την τελευταία δεκαετία, χάρις στις προσπάθειες του Καθηγητή Δρος Κων. Ζάχου, πραγματοποιήθηκαν εργασίες ανάδειξης στην Νικόπολη και κατέστησαν επισκέψιμα σημαντικά μνημεία.
5. Η Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης, η εμπλοκή, το έργο και η δραστηριοποίησή της
Το 1984 διοργανώθηκε το Α’ Διεθνές Συμπόσιο για τη Νικόπολη και τρία έτη αργότερα, το 1987, υλοποιήθηκε η πρόταση του Συμποσίου για την ίδρυση Επιτροπής Νικόπολης, η οποία και εργάστηκε επιμελώς για τον καθορισμό ζωνών προστασίας της περιοχής. Η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου πραγματοποιήθηκε το 1991, με πρόκληση αντιδράσεων από πλευράς κατοίκων της περιοχής και οδηγώντας την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων στην ανάπτυξη του προγράμματος «Κλεοπάτρα», με το οποίο τεκμηριώθηκε η ύπαρξη αρχαιοτήτων στον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα, εκκίνησε η ένταξη των ρωμαϊκών και των χριστιανικών μνημείων της Νικόπολης σε συγχρηματοδοτούμενα, από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση, προγράμματα, προς διάσωση, ορθή διαχείριση και προβολή τους.
Αξιοσημείωτη ώθηση στην υλοποίηση των έργων σημειώθηκε από το 1999, με τη σύσταση της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης και την υπαγωγή της στο Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων. Η Επιτροπή υλοποίησε εκτεταμένα έργα έρευνας και ανάδειξης σε ρωμαϊκά μνημεία, όπως στο Μνημείο Αυγούστου, στην έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου και στο ρωμαϊκό τείχος –στη βορειοδυτική και τη νοτιοανατολική πύλη– καθώς και στις αντίστοιχες νεκροπόλεις. Παράλληλα, έδρασε και για μνημεία της χριστιανικής Νικόπολης, στο τείχος, όπου αποκαταστάθηκαν οι δύο κύριες πύλες, στη βασιλική Α, όπου συντηρήθηκαν και στεγάστηκαν τα ψηφιδωτά δάπεδα, στη βασιλική Β και στη βασιλική Δ. Τα τελευταία έτη, το έργο της Επιτροπής έχει εστιαστεί σε τρία δημόσια οικοδομήματα της ρωμαϊκής Νικόπολης, στο Ωδείο, του οποίου αναδεικνύεται η συνολική εικόνα, στο Επισκοπείο, που αποκαλύπτεται και αποκαθίσταται ταυτόχρονα με τους μνημειώδεις δρόμους που το περιβάλλουν, και στο Θέατρο, όπου οι εργασίες αποκατάστασης και η διαμόρφωση περιμετρικής πορείας θα διευκολύνουν την αναγνωσιμότητα και την προσβασιμότητα του μνημείου σε ειδικούς και κοινό.
Το 2009 η Επιτροπή βραβεύτηκε από την πανευρωπαϊκή, μη κυβερνητική οργάνωση για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, Europa Nostra.
Ταυτόχρονα με την ένταξη των Έργων της Νικόπολης στα ευρωπαϊκά προγράμματα, οικοδομήθηκε το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο χωροθετείται μεταξύ της αρχαίας Νικόπολης και της σύγχρονης Πρέβεζας. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων εκκίνησε την προπαρασκευή της έκθεσης, η οποία ολοκληρώθηκε το 2009 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πρέβεζας-Άρτας, που είχε στο μεταξύ ιδρυθεί.
6. Η διαδικασία ένταξης στον κατάλογο της UNESCO
Η διαδικασία ένταξης στον κατάλογο της UNESCO προχωρεί με σταθερά και συστηματικά βήματα. Η πρόταση που υπέβαλε το 2002 ο τοπικός όμιλος UNESCO σε συνεργασία με την Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNESCO για την ένταξη του αρχαιολογικού χώρου της Νικόπολης στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς έχει συναντήσει δυσκολίες. Ο τίτλος «Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO» απονέμεται σε μνημεία, κτίσματα, ή τοποθεσίες, τα οποία διακρίνονται παγκοσμίως για την ιστορική, πολιτιστική ή και περιβαλλοντική σημασία τους. Η Νικόπολη υπερπληροί τους ανωτέρω όρους. Η περιοχή διαθέτει αρχαιολογικό πλούτο παγκόσμιας εμβέλειας και μεγάλης ποικιλίας, χρονικά και μορφολογικά (ρωμαϊκά μνημεία, σημαντικά παλαιοχριστιανικά μνημεία, όπως είναι η Βασιλική του Αλκύσωνος, Επισκόπου Νικοπόλεως και τοπικού Άγιου της περιοχής, η Βασιλική Δουμετίου με τα περίφημα ψηφιδωτά κ.ά.) που πρέπει να αξιοποιηθεί κατάλληλα με όλα τα οφέλη που θα επιφέρει στην ευρύτερη περιοχή.
Πρόταση του ομίλου της UNESCO στο νομό Πρέβεζας είναι η δημιουργία άξονα αρχαιολογικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος που θα περιλαμβάνει το λιθάρι (με αξιοποίησή του) όπου κατά την παράδοση δίδαξε ο Απόστολος Παύλος , την αρχαία Νικόπολη με τις Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές και τους παλαιούς Ναούς της πόλης, με σκοπό η περιοχή να αποτελέσει τόπο θρησκευτικού, πολιτιστικού, ιστορικού, φυσιολατρικού, εκπαιδευτικού, αλλά και συνεδριακού τουρισμού.
Ο ιδιαίτερος φυσικός πλούτος της περιοχής σε συνδυασμό με σπουδαίο πολιτιστικό πλούτο μπορούν να αξιοποιηθούν κατάλληλα, ώστε παράλληλα με τις φυσικές καλλονές, τις καθαρές παραλίες, τις προσεγμένες και σύγχρονες ξενοδοχειακές υποδομές που δεν θα υπερκερνούν τη φέρουσα ικανότητα, τον μη υψηλό τουριστικό φόρτο, να εξυπηρετούν υψηλές τουριστικές απαιτήσεις.
Από τη σημερινή υποδομή της Νικόπολης και για εφικτή την επισκεψιμότητά της, λείπει οργανωμένος πεζόδρομος και σήμανση, ενώ δεν υπάρχει φροντίδα για τη βλάστηση. Ορισμένοι χώροι είναι κλειδωμένοι και μη επισκέψιμοι (Ωδείον και Μνημείο Αυγούστου) ή δυσχερώς επισκέψιμοι λόγω βλάστησης (Νυμφαίον). Πέραν αυτού, λόγω της τεράστιας έκτασης , απαιτείται τροχοφόρο για τη μετακίνηση. Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης διασχίζεται παράτυπα και παράνομα από την επαρχιακή οδό Πρέβεζας – Άρτας [http://souli.eu/nikopolis] ενώ έχει ανακοινωθεί η μεταφορά του όταν εκκινήσουν αρχίσουν τα έργα κατασκευής του «αρχαιολογικού πάρκου Νικόπολης».
Η αποκατάσταση της πολιτιστικής ταυτότητας διαδραματίζει μείζονα ρόλο στην ανάπτυξη ενός τόπου, γι’ αυτό το λόγο η ένταξη ενός μνημείου στον κατάλογο της UNESCO, ιδέα και προσπάθεια που έχει αγκαλιάσει η τοπική κοινωνία, συμβάλλει στην αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου και την προβολή του τόπου.
Η προώθηση του τουρισμού, με ιδιαίτερη αναγνωρισιμότητα της περιοχής, η προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, με συντήρηση και ανάδειξη των μνημείων, όπως και εξασφάλιση υποδομών για τους επισκέπτες αποτελούν εγγύηση για ισόρροπη τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη με μακροχρόνια προοπτική.
Η Ελλάδα έχει συνυπογράψει από το 1981 τη «Σύμβαση της UNESCO για την προστασία των μνημείων και χώρων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς».Με τεράστιο πλούτο μνημείων και χώρων μεγάλου εύρους διαχρονικής ποικιλίας και ιστορικής σημασίας, ανήκει στις χώρες που δικαιωματικά αξιώνουν να κοσμούν τον κατάλογο αυτό, με αντιπροσωπευτικά πολιτιστικά παραδείγματα αρχιτεκτονικής και τέχνης. Το πρώτο χρονολογικά μνημείο που εντάχθηκε στον κατάλογο ήταν ο Ναός του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες (1986) και το πιο πρόσφατο ο Αρχαιολογικός χώρος Φιλίππων (2017), συνολικά 18 έως σήμερα . Ευχή μας η αρχαία Νικόπολη να καταστεί το επόμενο μνημείο της Unesco στην Ελλάδα!
7.Περιφερειακή ανάπτυξη της περιοχής
Η Πρέβεζα αλλά και η ευρύτερη περιοχή, πέραν του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, προσφέρει δυνατότητες πολλών δραστηριοτήτων, όπως θαλάσσια αθλήματα (καταδύσεις, θαλάσσιο σκι, ψάρεμα, wind surfing) και άλλα (hiking, rafting, ποδήλατο βουνού, αλεξίπτωτο πλαγιάς, ιππασία, κ.ά.). Ειδικά για τους λάτρεις της παρακολούθησης πτηνών (bird watching), πλησίον της Νικόπολης ευρίσκονται τα παρατηρητήρια του Αμβρακικού, καθώς ο κόλπος είναι καταφύγιο των πτηνών, ο αργυροπελεκάνος, ο πιο μεγαλόσωμος του είδους του στον πλανήτη, με άνοιγμα φτερών που προσεγγίζει τα 3,2 μ. [WWF, αργυροπελεκάνος].
Το έτος 2001 ομάδα ειδικών αρχαιολόγων και αρχιτεκτόνων, μελέτησε σχέδιο αναστήλωσής του Ρωμαϊκού Ωδείου της Νικόπολης με ένταξη των δαπανών στο Γ Κοινοτικό πλαίσιο στήριξης. Στο Ρωμαϊκό Ωδείο Νικόπολης, με χωρητικότητά 700-1000 ατόμων, έχουν δώσει μεταξύ άλλων παραστάσεις, ο μουσικός Ρός Ντέϊλυ (1992), ο κλαρινίστας Βασίλης Σούκας (1992) και ο πιανίστας Δημήτρης Σγούρος (1996) και πολλές χορωδίες από διάφορα μέρη του κόσμου. Το έτος 2005, ο Δήμος και άλλοι φορείς ζήτησαν την επαναλειτουργία του Ωδείου, και ο αρμόδιος Αρχαιολόγος κ. Κωνσταντίνος Ζάχος ΄-με μικρή επιφύλαξη- θετικά. Επομένως η επανάχρηση αριθμού μνημείων στη Νικόπολη για συγκεκριμένες, κυρίως ήπιες πολιτιστικές λειτουργίες, είναι γενικά θεμιτή και για λόγους τουρισμού και ανάπτυξης.
Στην περιοχή πολύ σημαντική είναι η εξωτική παραλία Μονολίθι, στα δυτικά του Νομού Πρέβεζας , ανοιχτό τόξο κυκλικού τομέως που βλέπει νοτιοδυτικά με κλίση περίπου 10-20 μοίρες και με μήκος περίπου 25 χ.λμ. αποτελεί τη μεγαλύτερη παραλία αμμουδιάς στην Ευρωπαϊκή Ένωση [Πάσχος, 2002, Γκούβας, 2008]. Πλησίον αυτού ευρίσκεται το αισθητικό δάσος Μονολιθίου που έχει μήκος περίπου 8χλμ. και πλάτος 200μ., που ορίζεται από την ακτογραμμή και την Εθνική Οδό Πρέβεζας- Ηγουμενίτσας. Η ζώνη αυτή είναι Αρχαιολογική Ζώνη Α΄ και επί της αυτής ουδεμία οικοδομική δραστηριότητα επιτρέπεται λόγω της Αρχαίας Νικόπολης.
Το συνολικό μήκος της ακτογραμμής δυτικά του Νομού Πρέβεζας είναι 70 χλμ. και αποτελεί παρθένα αναπτυσσόμενη τουριστική ζώνη.Συμφωνίες έχουν πραγματοποιηθεί με εκπροσώπους και επαγγελματίες του τουριστικού τομέα (γραφεία γενικού, ειδικού και εναλλακτικού τουρισμού, εταιρείες κρουαζιέρας κ.λπ.), οι οποίοι γνωρίζουν άμεσα την καθημερινότητα του τουρισμού στην Ήπειρο και διαθέτουν πολύτιμη βιωματική εμπειρία στα ιδιαίτερα γνωρίσματα, τις ιδιότητες, τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες του τοπικού τουριστικού προϊόντος, καθώς και τη συμπεριφορά και τις προτιμήσεις των πελατών.
Με την επαρκή κινητοποίηση και του ιδιωτικού τομέα, η περιοχή θα μπορούσε να υιοθετηθεί όχι μόνο από τους δημόσιους φορείς, αλλά να απολαμβάνει ευρύτερης στήριξης από την τοπική οικονομική κοινότητα και την κοινωνία, και προπαντός από τους ιδιωτικούς φορείς που μπορεί να αναμένουν πρόσθετα έσοδα από την επιτυχή ανάπτυξή της.
Απαιτείται η ανάπτυξη και η στήριξη τοπικών επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και συνεργασιών µέσω του νέου Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος («ΠΕΠ») της Ηπείρου 2014-2020. Όπως αναφέρεται και στο ΠΕΠ της Ηπείρου, οι αναπτυξιακές ανάγκες της περιοχής συνδέονται ,μεταξύ άλλων, µε την άμβλυνση των δομικών ζητημάτων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Η στρατηγική τουρισμού του νέου ΠΕΠ Ηπείρου, αιτείται «ανάπτυξη επιχειρηματικότητας σε νέες μορφές τουρισμού, ποιοτική και περιβαλλοντική αναβάθμιση των υποδομών, τήρηση συστημάτων διαχείρισης και εξασφάλισης ποιότητας, ανάπτυξη συνεργειών µε τον αγροδιατροφικό, βιοτεχνικό και πολιτιστικό τομέα, αξιοποίηση νέων τεχνολογιών στη διαχείριση και προβολή των επιχειρήσεων».
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Πλησίον της σημερινής Πρέβεζας, κτισμένη στη χερσόνησο η οποία χωρίζει τον Αμβρακικό κόλπο από το Ιόνιο πέλαγος. Ευρίσκεται απέναντι από το Άκτιο και 6 χιλ. βόρεια από την Πρέβεζα.
[2] Συγκεκριμένα οι Ρωμαϊκές Λεγεώνες υπό τον στρατηγό Ακίνιο (Anikius), κατέλαβαν όλη την Ήπειρο και εξανάγκασαν τους κατοίκους των γειτονικών του Ακτίου περιοχών να συνοικίσουν τη Νικόπολη.
[3] Η Εφύρα Θεσπρωτίας υπήρξε η αρχαιότερη πόλη της Ηπείρου, της οποίας τα ερείπια ευρίσκονται πλησίον του Νεκρομαντείου Αχέροντα (σε απόσταση 600 μ. ) στο χωριό Μεσοπόταμος Πρέβεζας.
[4] Καλυδώνα (Καλυδών στην αρχαία ελληνική) ονομαζόταν αρχαία πόλη της Αιτωλίας, πλησίον της δυτικής ακτής του Εύηνου ποταμού, σε απόσταση 11 χλμ. , από τη θάλασσα. Το όνομά της έλαβε και η σήραγγα της Καλυδώνας της Ιόνιας Οδού, η οποία διέρχεται από τα ερείπια της αρχαίας πόλης.
[5]Το Αμφιλοχικό Άργος, τα ερείπια του οποίου εντοπίζονται στη θέση "Καινούριο" στο Δημοτικό Διαμέρισμα Αμπελακίου, υπήρξε η πρωτεύουσα του αρχαίου κράτους της Αμφιλοχίας. Σύγχρονες αρχαιολογικές έρευνες αναφέρουν ότι το Αμφιλοχικό Άργος, είχε ιδρυθεί πριν τον 5ο αιώνα π.Χ. Η πρώτη μεγάλη περίοδος παρακμής του Αμφιλοχικού Άργους καταγράφεται μετά την πτώση του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Κατά τη ιστορική παράδοση, το Αμφιλοχικό Άργος ήταν αποικία του Άργους της Πελοποννήσου, που ιδρύθηκε είτε από τον Αμφίλοχο μετά την άλωση του Ιλίου, είτε από φυγάδες Αργείους υπό τον Αμφίλοχο, γιο του Αμφιάραου, ο οποίος και ονόμασε την πόλη από το όνομα της ιδιαίτερης πατρίδας του.
[6] Η Αμβρακία η οποία κατά την αρχαιότητα υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της Ελλάδας, είχε δομηθεί παρά τον ποταμό Άραχθο, στην ίδια θέση με τη σημερινή Άρτα. Ήταν η σπουδαιότερη αποικία των Κορινθίων στο βορειοδυτικό τμήμα της χώρας. Αρχαίοι συγγραφείς ανέφεραν την περιοχή της Αμβρακίας ως Δρυοπίδα. Το τοπωνύμιο Αμβρακία οφείλεται σύμφωνα με τη μυθολογία στον Άμβρακα, γιο του Θεσπρωτού ή στην Αμβρακία, θυγατέρα του Μελανέα, βασιλιά των Δρυόπων ή του Αυγείου της Ήλιδας ή του Φόρβαντα, γιου του Ήλιου. Ανάμεσα στους Αθαμάνες των Τζουμέρκων και των Κασσωπαίων της Πρέβεζας, διαβίωναν ανάμικτα Αθαμάνες, Κασσωπαίοι, Μολοσσοί και άποικοι, στο τρίγωνο μεταξύ Λούρου, Αράχθου και Αμβρακικού κόλπου. Στο 625 π.Χ. οι Κορίνθιοι με αρχηγό τους τον Γόργο, γιο του Κυψέλου, του τυράννου της Κορίνθου, ίδρυσαν αποικία στις όχθες του ποταμού Άραχθου αφού απομάκρυναν τους εγχώριους Δρύοπες και τείχισαν την Αμβρακία. Η πόλη αριθμούσε γύρω στους 100.000 κατοίκους και γνώρισε μεγάλη ακμή από την ίδρυση της μέχρι τον 2ο αι. π.Χ. Η Αμβρακία ως κορινθιακή αποικία γνώρισε μεγάλη οικονομική άνθηση και ναυτική ισχύ όπως προκύπτει από τα αρχαία κείμενα και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Διέθετε ένα από τα καλύτερα πολεοδομικά συστήματα της αρχαιότητας [Υπουργείο Πολιτισμού, Αμβρακία, http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=7003].
[7]Αρχαία πόλη της Ακαρνανίας, που οικοδομήθηκε από τους Κορίνθιους, το 630 π.Χ., σε μικρή χερσόνησο, 7 χ.λμ. ανατολικά του ακρωτηρίου Άκτιο, στην είσοδο του Αμβρακικού κόλπου. Το 425 π.Χ., στον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι Αθηναίοι κατέλαβαν την πόλη, έδιωξαν τους κατοίκους και εγκατέστησαν Ακαρνάνες. Όταν ο Οκτάβιος οικοδόμησε τη Νικόπολη (30 π.Χ.), το Ανακτόριο κατέστη επίνειό της.
[8] Η Αλυζία ή αλλιώς γνωστή με τις παραλλαγές Αλυζεία ή Αλλυτία ή και Κανδήλα από το γειτονικό χωριό της περιοχής, ήταν αρχαία ελληνική πόλη στην περιοχή της βορειοδυτικής Αιτωλοακαρνανίας, απέναντι από το νησί της Λευκάδας. Φέρεται να είχε ήδη ιδρυθεί από τον 6ο αιώνα π.Χ., και ο Στράβωνας αναφέρει πως κατά την παράδοση ο ιδρυτής της πόλης ήταν ο Αλυζεύς, ένας από τους γιους της Πηνελόπης -συζύγου του Οδυσσέα -. Κατά την ελληνιστική περίοδο η πόλη φέρεται να γνώρισε μεγάλη ακμή, ήταν μια από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Ακαρνανίας και ο πληθυσμός της υπερκέρασε τους 30.000 κατοίκους.
[9] Η αρχαία ακρόπολη Όρραον ευρίσκεται στο λόφο Καστρί (ύψωμα 345μ.), στα όρια μεταξύ των νομών Αρτας και Πρέβεζας. Το προερχόμενο από την αρχαία γραπτή παράδοση, από επιγραφικά κείμενα του 4ου και 2ου αιώνα π.Χ., όνομα της πόλης, σχετίζεται επίσης και με άλλα ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή. Το Όρραον μελετήθηκε αρχικά από Γερμανούς αρχαιολόγους του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (1972) και στη συνέχεια από τον εξαιρετικά έμπειρο ανασκαφικά, Καθηγητή αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και για πολλά μεταπολεμικά έτη Διευθυντή της ΙΒ Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, Σωτήριο Δάκαρη ο οποίος ίδρυσε το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων και το παλιό Μουσείο Νικόπολης. Ο ίδιος έγραψε: «Ο αρχαίος οικισμός στη θέση Καστρί Γοργόμυλου ταυτίζεται με το Όρραον, με βάση την επιγραφή της Αμβρακίας . Είναι το αυτό με το Horreum (σ.σ.= Αποθήκη οίνου και εμπορευμάτων, σίτου, κ.λπ.) ενώ σήμερα οι αρχαιολόγοι στις επιγραφές το αναγράφουν ως Orrhaon μεταγράφοντας απλώς την προφορά σε λατινική γραφή. που αναφέρει ο Τίτος Λίβιος κατά τις επιχειρήσεις των Ρωμαίων στην Ήπειρο το 168 π.Χ.» (Σωτήριος Δάκαρης, 1965). Πρόσφατα, το διάστημα 2000-2005 η ακρόπολη αυτή κατέστη επισκέψιμη στο κοινό λόγω των εργασιών της ΙΒ Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων [Dakaris et al].
[10] Η Κασσώπη είναι σήμερα ο πλέον άρτιος για επίσκεψη αρχαιολογικός χώρος του νομού Πρεβέζης.
[11] Η Αρχαία Πανδοσία ήταν αποικία των Ηλείων και ευρισκόταν στο λόφο του σημερινού χωριού Καστρί ΔΔ. Φαναρίου του Δήμου Πάργας Ν. Πρέβεζας. Η ακρόπολη αυτή δεσπόζει στην ευρύτερη περιοχή, που διαθέτει ξεχωριστή θέα. Την ίδια εποχή της ίδρυσης της Πανδοσίας τον 7ο ή 8ο πΧ αιώνα, ιδρύθηκαν, επίσης, από τους Ηλείους οι πόλεις Αρχαίο Βουχέτιο (σημερινή Νέα Κερασούντα), Αρχαία Ελάτρεια (σημερινός παλαιός Ωρωπός), και Αρχαίες Βατίες (Βατίαι) (σημερινό Ριζοβούνι Θεσπρωτικού). Στη θέση όπου ιδρύθηκε η Αρχαία Πανδοσία τον 7ο πΧ (ή κατά άλλες πηγές, τον 8ο αιώνα π.Χ.), φαίνεται ότι προϋπήρχε τοπικής εμβέλειας οικισμός άγνωστης ονομασίας. Τα αρχαιότερα σημερινά τείχη της χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ., και ασφαλώς προ του 360 π.Χ., χωρίς όμως να τεκμηριώνεται. Η προσπέλαση της Αρχαίας Πανδοσίας γινόταν μέσω θαλάσσης και μέσω του πλωτού Αχέροντα ποταμού, ο οποίος στο χωριό Καστρί απέχει μόλις 100–200 μ. από την οχυρωμένη πόλη. Στα σημεία αυτά είχαν εντοπιστεί μεταλλικοί κρίκοι προσδέσεως των σκαφών.
[12] Το Βουχέτιο υπήρξε το επίνειο στον Αμβρακικό κόλπο του αποικιακού κράτους των Ηλείων, με πρωτεύουσα την Πανδοσία στην πεδιάδα του Αχέροντα. Στο α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. ο οικισμός σημείωσε επέκταση. Το 343/2 π.Χ., όταν το αποικιακό κράτος των Ηλείων καταλύθηκε και οι αποικίες παραχωρήθηκαν στους Ηπειρώτες, ο οικισμός σημείωσε τη μεγαλύτερη ακμή του. Σε αυτή την περίοδο αναφέρεται ο χαρακτηρισμός του Βουχέτιου ως πολιχνίου. Ο οικισμός αποτελεί μία από τις 70 Ηπειρωτικές πόλεις που κατέστρεψαν οι Ρωμαίοι. Η ίδρυση και ο συνοικισμός της Νικόπολης οδήγησαν σε μαρασμό τον οικισμό που σιγά-σιγά εγκαταλείφθηκε. Πιθανόν περί τον 9ο αι., σαφώς όμως στο 13ο ή 14ο αι. μ.Χ., επαναβίωσε μία μικρή πολιτεία και τα ερειπωμένα τείχη της επισκευάσθηκαν και ενισχύθηκαν. Η οχυρωμένη θέση αυτής της περιόδου αναφέρεται ως Κάστρο των Ρωγών. Στην περιοχή δεν έχουν πραγματοποιηθεί ανασκαφές. Από τα μέσα Νοεμβρίου μέχρι και το τέλος Δεκεμβρίου του 1978 πραγματοποιήθηκαν εργασίες στερέωσης σε διάφορα τμήματα του τείχους της αρχαίας ακρόπολης. Το 1979 υλοποιήθηκαν στερεωτικές εργασίες σε τμήματα του τείχους της αρχαίας ακρόπολης (Βουχέτιο), επί του οποίου έχει οικοδομηθεί το βυζαντινό κάστρο, γνωστό ως Κάστρο των Ρωγών. Το 1980 πραγματοποιήθηκαν στερεωτικές εργασίες στη βόρεια και στη βορειοδυτική πλευρά της ακρόπολης [Υπουργείο Πολιτισμού,http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=7021].
[14] Σύμφωνα με τον Στράβωνα (VII,7,6: «Η μεν ουν Νικόπολις...χώραν τε έχουσα πολλήν»), η Νικόπολη είχε εκτεταμένη επικράτεια («χώρα»), τα όριά της οποίας, όμως, δεν είναι εφικτό να καθοριστούν επακριβώς, εξαιτίας έλλειψης άμεσων φιλολογικών και επιγραφικών μαρτυριών (όπως π.χ. οροθετικές επιγραφές κ.ά.). Έτσι, με βάση έμμεσες πληροφορίες και ιστορικά και γεωγραφικά κριτήρια (μελέτη του εδαφικού ανάγλυφου, συσχέτιση και σύγκριση με άλλες περιοχές της ίδιας εποχής, κ.ά.). Επομένως ο ζωτικός της χώρος προφανώς θα εκτεινόταν περιμετρικά γύρω από τον Αμβρακικό κόλπο. Δεδομένης της ρωμαϊκής πρακτικής των οριοθετήσων, σύμφωνα με την οποία ετηρούντο τα όρια των αρχαίων φυλετικών περιοχών, η «χώρα» της θα είχε συμπεριλάβει εντός των ορίων της την αρχαία Κασσωπαία, την Αμβρακία με την επικράτειά της, την αρχαία Αμφιλοχική και το μεγαλύτερο μέρος της Ακαρνανίας. Η συνολική της έκταση εκτιμάται ότι θα προσέγγιζε τα 1500 τετρ. μίλια (= 4000 τετρ. χλμ.), έκταση, δηλαδή, πολύ μεγαλύτερη του μ.ο. των «χωρών» (territoria) των πόλεων της Γαλατίας και της Μ. Ασίας που ήταν γύρω στα 600 τετρ. μίλια. Από τη σύγκριση αυτή προκύπτει σαφώς η μεγάλη έκταση της «χώρας» της Νικόπολης, όπως ακριβώς μαρτυρεί ο Στράβωνας. Σε αυτή την έκταση έχουν επισημανθεί ως σήμερα άνω των πενήντα (50) αρχαιολογικές θέσεις, ανήκουσες σε "περιοικίδες" πόλεις και κώμες που διοικητικά υπήγοντο στη Νικόπολη. Επίσης, έχουν ευρεθεί επιγραφές, οι οποίες, μαζί με εκείνες του αστικού κέντρου (αναθηματικές, τιμητικές, επιτύμβιες, κ.ά.), προσεγγίζουν συνολικά τον αριθμό των διακοσίων (200) επιγραφών.
[15] Οι Ερουλοι ήταν αρχαίος βαρβαρικός λαός που ορισμένα βιβλία ιστορίας τους αποκαλούν «γερμανικό φύλο», ενώ κατά μία εκδοχή, ήταν αρχικά κλάδος των Γότθων της νοτιοδυτικής περιοχής της Σκανδιναβίας.
[16] “Πόλις ευανδρούσα, λαμβάνουσα καθ ημέραν επίδοσιν”, περιγράφει ο Στράβων τη Νικόπολη. Σύμφωνα με τις σύγχρονες απόψεις των αρχαιολόγων ο πληθυσμός ήταν της τάξης των 60.000-100.000 κατοίκων, όπως προκύπτει από τη μελέτη της χαρτογραφίας του πολεοδομικού σχεδίου της πόλης. Η Νικόπολη πολύ γρήγορα εξελίχθηκε σε πλούσια, πολυάνθρωπη, μεγάλη πόλη και πρωτεύουσα της Ηπείρου, η μεγαλύτερη πόλη όλης ίσως της χερσονήσου του Αίμου [Στράβων].
[17] Το γεγονός ότι η Νικόπολη αποτελείτο από πληθυσμούς διάφορων περιοχών της Ηπείρου και της Ακαρνανίας, συνεπαγόταν τη μεταφορά από αυτούς και των λατρευτικών τους εθίμων. Επομένως ο Οκταβιανός έδωσε εντολή για μεταφορά στη νέα πόλη των αντικείμενων λατρείας από τις παλιές προέλευσής τους (Παυσανίας VII,18,9). Ο Οκταβιανός αφιέρωσε τη Νικόπολη στον Απόλλωνα Άκτιο ή Ακτιακό και προς τιμή του θεσπίστηκαν τα Νέα Άκτια που αποτελούσαν επανασύσταση των Ακτίων, των παλιών τοπικών αγώνων των Ακαρνανών. Έτσι απέκτησε αίγλη το ιερό του Απόλλωνα (Στράβωνας VII,7,6). Θρησκευτικό κέντρο της πόλης αποτέλεσε το παλιό ιερό του Απόλλωνα στο Άκτιο. Μεγαλοπρεπές τέμενος κτίστηκε προς τιμή του θεού (Δίων Κάσσιος 51,1,3). Ο Απόλλωνας που λατρευόταν εδώ είχε τα επίθετα Λευκάδιος ή Λευκαδιακός (από τη Λευκάδα), αλλά και Αγυιεύς. Στο ιερό του Απόλλωνα λατρεύονταν ακόμη ο Ποσειδώνας και ο Άρης, σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε εκεί. Άλλοι θεοί που λατρεύονταν στη Νικόπολη ήταν ο Δίας, ο Διόνυσος, ο Ερμής, ο Ήφαιστος, ο Ασκληπιός, η Εκάτη, ο Πάνας, ο Ηρακλής και ο Άττις. Από τις γυναικείες θεότητες σημαντική θέση κατείχε η Άρτεμη, η οποία είχε τα επίθετα Λαφρία, Σώτειρα, Εφέσια και Κελκαία. Στην πόλη λατρεύτηκαν ιδιαίτερα και δύο θεότητες ανατολικής προέλευσης: η Ίσιδα και η Κυβέλη. Τέλος, και η αυτοκρατορική λατρεία του Οκταβιανού, του ιδρυτή της πόλης, ήταν πολύ σημαντική. Στις ρωμαϊκές πηγές ονομάζεται η πόλη ”Nicopolis romana colonia”, ”civitas libera Nicopolitana” (Πλίνιος, Nat. Hist. 4,5. Τάκιτος, αnn. 5,10) ή ”colonia Augusta” [Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 2012β].
[18] Ακολουθεί ο αρχαιολογικός χώρος στο Δίον. Ο εκτεταμένος αυτός χώρος, επίπεδη έκταση περίπου 1.500 στρεμμάτων, απομονωμένος από τους σύγχρονους οικισμούς της περιοχής, έχει ως σημείο αναφοράς και προσανατολισμού τον Θρόνο του Δία (κορυφή του Ολύμπου).
[20] Η πόλη εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της μετά τον 11ο αι. μ.Χ., λόγω των συχνών επιδρομών των Βουλγάρων
[19] Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αστικής οικιστικής αρχιτεκτονικής ρωμαϊκών χρόνων και είναι το πιο λεπτομερώς ανασκαμμένο, συντηρημένο και επισκέψιμο συγκρότημα ιδιωτικής κατοικίας στη Νικόπολη.
[21] Ο Απόστολος Παύλος (5-15 μ.Χ. - 66-68 μ.Χ.) το 64 μ.Χ. απέστειλε επιστολή (η οποία διασώθηκε) στον φίλο και συνεργάτη του Τίτο σχετικά με επικείμενη επίσκεψή του στη Νικόπολη. Ιστορικές αποδείξεις για την επίσκεψη αυτή του Απόστολου Παύλου δεν διασώθηκαν. Στο 2ο Διεθνές Συμπόσιο για τη Νικόπολη που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 11-14 Σεπτεμβρίου 2002, ο Μητροπολίτης Νικοπόλεως και Πρεβέζης Μελέτιος, πραγματοποίησε διάλεξη με θέμα «Η επίσκεψη και παραμονή του Αποστόλου Παύλου στη Νικόπολη», γεγονός που υποδηλώνει ότι η επίσημη εκκλησία θεωρεί ως «πραγματοποιηθείσα» την επίσκεψη αυτή. Την εποχή εκείνη η Νικόπολη εθεωρείτο σημαντικό αστικό κέντρο.
[22] Ναός του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες (1986) Αρχαιολογικός χώρος Δελφών (1987 Αρχαιολογικός χώρος Ακροπόλεως (1987) Αρχαιολογικός χώρος Επιδαύρου (1988) Το Άγιος Όρος – Άθως (1988) Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης (1988), Μετέωρα (1988), Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου (1988), Αρχαία Ολυμπία (1989), Μυστράς(1989), Μονή Δαφνίου, Μονή Οσίου Λουκά και Νέα Μονή Χίου (1990)Δήλος (1990), Πυθαγόρειον και Ηραίον Σάμου (1992), Βεργίνα (1996), Ιστορικό κέντρο (Χώρα), Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Σπήλαιο Αποκάλυψης στην Πάτμο (1999), Αρχαιολογικοί τόποι των Μυκηνών και της Τίρυνθας (1999), Παλαιά Πόλη της Κέρκυρας (2007), Αρχαιολογικός χώρος Φιλίππων (2017).
Γκούβας Χαράλαμπος (2009), «Η Ιστορία του Νομού Πρέβεζας», έκδοση Μουσείου Τεχνών και Επιστημών Πρέβεζας .
Dakaris Sotirios, P. Cabanes, J. Andreou (1965), «Excavations in ancient Ambracia», The Journal of Archaeology.
Ελεύθερος Τύπος (2011), «Προχωρά το Αρχαιολογικό πάρκο Νικόπολης», 12-11-2011
Θερμού Μαρία (2009), «Ο δρόμος με τις Νηρηϊδες», Το Βήμα, Κυριακή 1 Νοεμβρίου 2009, https://culturenow.wordpress.com/2009/11/01/%CE%BF-%CE%B4%CF%81%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%82-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B9%CF%82-
Κόνσολα Ντόρα (2006),Πολιτιστική ανάπτυξη και Πολιτική, Παπαζήσης.
Kύρκου Θάλεια (2011), Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/115-71.pdf
Σούλι –Νικόπολις http://souli.eu/nikopolis
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (2012α), Βουχέτιο - Κάστρο Ρωγών στη Νέα Κερασούντα, http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=7021
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (2012β), Νικόπολη στη Πρέβεζα http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2575
Αρχαία κείμενα-πηγές (χρονολογικά)
Στράβωνας («Γεωγραφικά») (64 π.Χ. -23 μ.Χ.)
Τάκιτος («Annales») (1ος-2ος μ.Χ. αι.)
Αρριανός (2ος μ.Χ. αι.)
Παυσανίας (2ος μ.Χ. αι.)
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.