Παρασκευή 29 Μαρτίου 2019

Θεωρητικές προσεγγίσεις της οικονομικής ανθεκτικότητας

#Στέλλα Ψαρροπούλου .Δημοσιεύθηκε στο Polis2020
O όρος «ανθεκτικότητα» έχει γίνει δημοφιλής τόσο στις περιβαλλοντικές όσο και στις κοινωνικές επιστήμες. Πρόκειται για ένα καίριο θέμα καθώς η αρχική ιδέας της λογικής και της έννοιας της «ανθεκτικότητας» ενέπνευσε πολλούς μελετητές με διαφορετικό τρόπο. Οι κρίσεις και τα σοκ μπορούν να παρουσιαστούν σε διάφορα επίπεδα κλίμακας και διάρκειας και συχνά εμφανίζουν οικονομικές, περιβαλλοντικές, πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις.
Η ανθεκτικότητα περιγράφεται ως η ικανότητα ενός ατόμου, κοινωνίας ή θεσμού να επιβιώνει, προσαρμόζεται και μεγεθύνεται σε μεγάλης έντασης κρίσεις και χρόνιες πιέσεις. Η διαδικασία της ανθεκτικότητας απαιτεί πολύπλευρες και διεπιστημονικές στρατηγικές και κατανόηση της πολυεπίπεδης και διασυνδεμένης φύσης βασικών προκλήσεων όπως η χρόνια φτώχεια και η κλιματική αλλαγή. Προέρχεται από τη λέξη «resilire» που σημαίνει επαναφορά σε πρότερη κατάσταση, ελαστικότητα, αναπήδηση.
Τα τελευταία χρόνια η μελέτη της ανθεκτικότητας συναντάται σε πολλά επιστημονικά πεδία, ενώ ο προσδιορισμός και η σημασία του όρου έγκειται κάθε φορά στο πεδίο που αναφέρεται αλλά και στα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει.

Ο όρος εμφανίστηκε στην ψυχολογία και στην οικολογία με διαφορετικές όμως έννοιες. Πιο συγκεκριμένα, στην ψυχολογία υπάρχουν δύο ρεύματα τα οποία προσδιορίζουν τον όρο «ανθεκτικότητα». Η πρώτη προέρχεται από την μελέτη του αντίκτυπου των κρίσεων και των απότομων αλλαγών στο οικογενειακό περιβάλλον. Ενώ η δεύτερη αναφέρεται περισσότερο, στον τρόπο αντίδρασης των παιδιών, που βρίσκονται σε συνθήκες φτώχειας και πως καταφέρνουν να μην πέσουν θύματα των συνηθισμένων παγίδων.

Η Οικονομική Ανθεκτικότητα

Χωρίς αμφιβολία, ο όρος ανθεκτικότητα, έχει γίνει τα τελευταία χρόνια, ένα ελκυστικό σήμα κατατεθέν, ενώ φαίνεται να εμφανίζει σημαντική αναλυτική δυναμική. Ωστόσο δεν υπάρχει κάποια σαφή λειτουργική έννοια, κοινώς αποδεκτή από το σύνολο του επιστημονικού χώρου, ούτε μια διαδεδομένη αποδοχή των διαδικασιών ή των δεδομένων που πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να μετρήσουν την ανθεκτικότητα, αλλά εντούτοις φαίνεται να θεωρείται ένα βασικό ζήτημα κλειδί με πολλά υποσχόμενο επιστημονικό και ερευνητικό μέλλον.

Προφανώς και το εννοιολογικό αυτό ζήτημα και ο προσδιορισμός της ανθεκτικότητας είναι βασικός τόσο σε όρους οικονομικούς, όσο και περιφερειακής ανάπτυξης, ειδικά μετά τα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Και μάλιστα, σύμφωνα με τον Eraydin (2012), η ανθεκτικότητα πρέπει να θεωρείται και η βάση για νέα πρότυπα χωρικού σχεδιασμού.


Η Fourth Economy ορίζει την οικονομική ανθεκτικότητα ως την ικανότητα της κοινωνίας, των θεσμών ,επιχειρήσεων και του συστήματος μιας πόλης ή περιφέρειας να χτίζει ή να διατηρεί την ανταγωνιστικότητα μειώνοντας την ευπάθεια σε έντονες κρίσεις και σοκ. Και πιο συγκεκριμένα τα οικονομικά σοκ μπορούν να διαταράξουν μια τοπική οικονομικά, ενώ τα οικονομικά “stresses”, προκαλούν αναταραχές στην ανάπτυξη και μεγέθυνση μιας οικονομίας, τα οποία σε συνδυασμό με τα σοκ και τις προκλήσεις, ενισχύουν την οικονομική ύφεση.

Η παραπάνω εικόνα, προσδιορίζει εμφανώς την αλληλεπίδραση και την διασύνδεση που υπάρχει μεταξύ των παραγόντων που προσδιορίζουν την οικονομική ανθεκτικότητα, ενώ όπως αναφέρεται, η οικονομική ανθεκτικότητα δεν αναφέρεται μόνο στην δυνατότητα «επιβίωσης», δηλαδή των αντανακλαστικών που πρέπει να έχει μια περιφερειακή ή αστική οικονομία, αλλά και στο κατά πόσο μπορεί η οικονομία αυτή, να συνεχίσει τη λειτουργία της με ρυθμούς αναπτυξιακούς.
Ωστόσο, αναφορικά με την Περιφερειακή (οικονομική) ανθεκτικότητα, είναι καίριας σημασίας να γίνει κατανοητός ο προσδιορισμός του όρου «ανθεκτικότητα», καθώς έχει αντίκρισμα στο πως οι τοπικές κοινωνίες λειτουργούν και αντιδρούν στο πλαίσιο περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών. Η ιδέα αυτή υιοθετήθηκε από πολλά επιστημονικά επίπεδα, και κατά συνέπεια πολλοί ερευνητές αντιλαμβάνονται την περιφερειακή ανθεκτικότητα με διαφορετικό τρόπο.
Παρακάτω θα παρουσιαστούν τρία μοντέλα προσδιορισμού της έννοιας της Περιφερειακής (οικονομικής) ανθεκτικότητας, βασισμένα σε μια μελέτη των James Simmie and Ron Martin, υπό την σκοπιά της εξέλιξης και ανάπτυξης.
Μοντέλα προσδιορισμού Περιφερειακής (οικονομικής) ανθεκτικότητας.

Στη προσπάθεια θεωρητικοποίησης της «ανθεκτικότητας», έχουν διακριθεί σε επίπεδο έρευνας, μελέτης και επιστημονικής προσέγγισης, δύο κύρια ρεύματα, τα οποία διακρίνονται θεμελιωδώς.

Σύμφωνα με το πρώτο, η μηχανική ανθεκτικότητα, αναφέρεται σε μια υποκείμενη σταθερή πορεία ανάπτυξης όπου ένα σύστημα (περιφερειακή οικονομία) επανέρχεται στην πρότερη κατάσταση μετά από κάποιο σοκ ή ύφεση. Με αυτή την έννοια λοιπόν, ένα σύστημα (περιφερειακή οικονομία) θεωρείται ότι βρίσκεται σε ισορροπία πριν την ύπαρξη κάποιου σοκ ή πρόκλησης και η ανθεκτικότητα προσεγγίζεται αναφορικά με τη σταθερότητα του συστήματος σε κατάσταση σχεδόν ισορροπίας. Άρα βασικά κριτήρια σε αυτή την θεωρητική προσέγγιση είναι η ανθεκτική και άμεση αντίδραση του συστήματος (π.χ. περιφέρεια) στις όποιες αναταράξεις αλλά και η ταχύτητα επαναφοράς στην πρότερη ισορροπητική κατάσταση προ αναταράξεων.
Σε δεύτερη προσέγγιση είναι η θεώρηση της οικολογικής ή οικοσυστημικής ανθεκτικότητας, σύμφωνα με την οποία εστιάζεται κυρίως ο ρόλος των διαταραχών στην προώθηση ενός συστήματος (περιφερειακή οικονομία) σε μια νέα κατάσταση. Αναφέρεται δηλαδή στη διαδικασία όπου ένα σοκ, αλλάζει την συμπεριφορά ενός συστήματος (περιφερειακή οικονομία).
Ωστόσο, οι παραπάνω θεωρήσεις είναι ελλιπής σε όρους περιφερειακής οικονομικής ανθεκτικότητας, καθώς η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών δημιούργησε μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον, κατά πόσο δηλαδή, οι περιφέρειες μπορούν να επιβιώσουν και να είναι ανθεκτικές στην προσπάθεια προσαρμογής του ανταγωνιστικού τους πλεονεκτήματος.
Συνδέοντας την έννοια της ανθεκτικότητας της περιφερειακής ή τοπικής οικονομίας με την προσαρμοστικότητα και θέτοντας την ανάλυση από μια εξελικτική και αναπτυξιακή σκοπιά, προκύπτουν διάφορες προσεγγίσεις.
Πιο συγκεκριμένα, οι James Simmie και Ron Martin (2009), στην έρευνά τους πάνω στην περιφερειακή οικονομική ανθεκτικότητα, ξεχωρίζουν τέσσερις.
Η Δαρβινική προσέγγιση, η οποία δίνει έμφαση στην ποικιλία, την καινοτομία και την επιλογή, η προσέγγιση του “path dependency”, σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις και οι πολιτικές προσδιορίζονται στη βάση της ιστορικής συνέχειας, ενώ αναφέρεται, στον «εγκλωβισμό» μιας περιφέρειας ή πόλης αλλά και στην ιδέα ότι είναι πιο εύκολο και αποτελεσματικό να ακολουθείται ένα υπάρχον μοντέλο, παρά να δημιουργηθούν νέοι βηματισμοί. Επιπρόσθετη προσέγγιση, η θεωρία της πολυπλοκότητας, η οποία δίνει έμφαση στην αυτοοργάνωση, τον διαχωρισμό και την προσαρμοστική μεγέθυνση, ενώ τέλος η προσέγγιση της «παναρχίας», η οποία με σαφήνεια διασυνδέει την ανθεκτικότητα με την προσαρμοστικότητα.
Διάφοροι μελετητές που εργάζονται στην εξελικτική οικονομική γεωγραφία, όπως και οι James Simmie και Ron Martin (2009), ξεχωρίζουν την προσέγγιση της «παναρχίας» και συγκεκριμένα το μοντέλο των «Complex adaptive cycles» (Πολύπλοκοι προσαρμοστικοί κύκλοι). Βασιζόμενοι και στη θεωρία του Schumpeter απορρίπτουν τις προσεγγίσεις εξισορρόπησης, επειδή οι επιχειρήσεις, φορείς, θεσμοί και ό,τι προσδιορίζει μια περιφερειακή οικονομία είναι συνεχώς μεταβαλλόμενα και ευπροσάρμοστα στις συνθήκες του περιβάλλοντός τους, καθώς η οικονομική ανάπτυξη περικλείει την μεγέθυνση και τον ανταγωνισμό, αλλά επίσης πρέπει να θεωρηθεί ως μια συνεχής εξελικτικής διαδικασία σε όρους καινοτομίας και δημιουργικότητας.
Αξιωματικά ορίζονται τέσσερις φάσεις προσαρμογής των περιφερειακών οικονομιών που ακολουθούν έναν διαδοχικό κύκλο καινοτομίας και μετασχηματισμού, ανάπτυξης και αξιοποίησης των ευκαιριών, σταθερότητας και αύξησης της ακαμψίας, με τελευταίο κύκλο να ακολουθεί η φάση της απελευθέρωσης και άρα της αύξησης της προσαρμοστικότητας και ανθεκτικότητας. Κάθε φάση συνδέεται με διαφορετικό ποσοστό ανθεκτικότητας, συνεκτικότητας, συσσώρευσης και απελευθέρωσης κεφαλαίου, ενώ ο κύκλος επαναλαμβάνεται σε διάφορες χρονικές περιόδους.
Το παραπάνω μοντέλο έχει πολλά προβλήματα σαφήνειας και ρεαλιστικής προσέγγισης καθώς αναπτύχθηκε για την μελέτη οικολογικών συστημάτων όπου η εξελικτική διαδικασία προσδιορίζεται από μεγάλες περιόδους στασιμότητας, οι οποίες διακόπτονται από μεγάλα εξωγενή σοκ, αλλά στην περίπτωση της περιφερειακής οικονομίας, αναφερόμαστε σε ένα δυναμικό σύστημα ενός συνόλου ατόμων και θεσμών που τείνουν να αλλάζουν τον τρόπο συμπεριφορά τους ακόμα και χωρίς την ύπαρξη κάποιου σοκ ή κάποιας διαταραχής.
Παρόλα αυτά το παραπάνω μοντέλο θέτει τις βάσεις της έννοιας της περιφερειακής οικονομικής ανθεκτικότητας, με τη μορφή ενός συστήματος σε εξέλιξη και ανάπτυξης, ενώ η «ανθεκτικότητα» προσδιορίζεται ως διαδικασία και όχι ως χαρακτηριστικό.
Αντί Επιλόγου

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε πως δεν υπάρχει ένα κοινό μοντέλο ή προσέγγιση που να εξασφαλίζει την μέτρηση ή τον προσδιορισμό της περιφερειακή οικονομικής ανθεκτικότητας. Η περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη χρειάζεται να δώσει βαρύτητα στις περιφερειακές προοπτικές και δυνατότητες που μπορούν να οδηγήσουν σε αναπτυξιακές πολιτικές.

Αυτό σημαίνει αλλαγή προς μια ανθεκτική προσέγγιση και σκέψη. Όπου ένα νέο σύνθετο μοντέλο χωρικού σχεδιασμού και περιφερειακής ανάπτυξης θα συνδέονται με την ιδέα και το πλαίσιο της ανθεκτικότητας. Η ιδέα της βιωσιμότητας φαίνεται να μην είναι πλέον επαρκής. Η δυσκολία είναι να πειστούν οι μελετητές και ερευνητές για την πραγματική αξία της ιδέας της ανθεκτικότητας, στη διαμόρφωση ιδιαίτερων πτυχών της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης.
Βιβλιογραφία:

1. Balázs István Tóth, «Regional economic resilience:concepts, empirics and a critical review», (University of Warsaw 2015), διαθέσιμο: https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/mgrsd.2015.19.issue-3/mgrsd-2015-0017/mgrsd-2015-0017.pdf
2. Patrick Martin-Breen and J. Marty Anderies, Resilience: A Literature Review, (The Bellagio Initiative 2011), διαθέσιμο: https://opendocs.ids.ac.uk/opendocs/bitstream/handle/123456789/3692/Bellagio-Rockefeller%2520bp.pdf?sequence=1
3. James Simmie and Ron Martin, «The economic resilience of regions: towards an evolutionary approach», Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 3(1), 27-43, 2015.

Ιστοσελίδες:


* Εργασία στα πλαίσια του ΠΜΣ «Χωρικός Σχεδιασμός για βιώσιμη & ανθεκτική ανάπτυξη», του Τμήματος ΜΧΑ του ΑΠΘ.

psarrop
Στέλλα Ψαρροπούλου, Οικονομολόγος,
Υπάλληλος Δήμου Θεσσαλονίκης
Τμήμα Επιχειρησιακού Σχεδιασμού & Παρακολούθησης Αναπτυξιακών Προγραμμάτων
Γραφείο Αστικής Ανθεκτικότητας (Resilient Thessaloniki)

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.