Το πολιτιστικό προϊόν και ο πολιτιστικός δημιουργικός τομέας (Culture Creative Sector)

#Μεθενίτη Ευδοκία*.

Δεν είναι λίγες οι φορές που υπήρξε σχεδιασμός και εφαρμογή σε στρατηγικές πολιτιστικής ανάπτυξης και ο πολιτισμός αναδείχθηκε σε πυλώνα βιώσιμης ανάπτυξης. 

Προσδιορίζοντας τα χαρακτηριστικά ενός πολιτιστικού προϊόντος, διακρίνουμε τα εξής βασικά σημεία: 

την εμπορική πλευρά, προϊόντα αναπαραγωγής του πρωτογενούς υλικού (π.χ. εκδόσεις κλπ.) και τις πολιτιστικές υπηρεσίες προς καταναλωτές ή προς ειδικούς (παραγωγούς) (Μπιτσάνη, 2004:172). 

Από τις αρχές αυτού του αιώνα έχει δημιουργηθεί ένα πλαίσιο για την υποστήριξη του Πολιτιστικού Δημιουργικού Τομέα (Culture Creative Sector), ο οποίος τείνει να διευρύνεται σε νέα πεδία. Πολυάριθμες έρευνες σε επίπεδο ΕΕ, σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο απέδειξαν ότι ο Πολιτιστικός Δημιουργικός Τομέας (CCS) κατέχει ένα αξιοσημείωτο μέγεθος, ενώ συχνά εμφανίζει υψηλότερο ρυθμό αύξησης σε σχέση με τον μέσο όρο στην απασχόληση και στον κύκλο εργασιών. Αυτή η θετική τάση παρατηρήθηκε στην Ευρώπη (European Commission, 2013: 20). 

Οι τομείς Πολιτιστικής Δημιουργικής Δραστηριότητας, καθώς και οι συναφείς δραστηριότητες πολιτισμού και δημιουργίας, παρουσιάζουν ένα ευρύ φάσμα δράσεων: 

1) προϊόντα, 2) υπηρεσίες, 3) κερδοσκοπικές δομές, 4) κρατικές, μη-κερδοσκοπικές δομές, 5) δομές τοπικού χαρακτήρα, 6) δομές διευρυμένες γεωγραφικά, με ποικιλία στα μέσα και εργαλεία, 7) παραδοσιακές μέθοδοι, 8) υψηλή τεχνολογία. 

Συνεπάγεται ότι ένα διευρυμένο φάσμα δραστηριοτήτων θα είναι αντίστοιχα περίπλοκο και στις δομές του, κρατικές ή ιδιωτικές, κερδοσκοπικές ή μη, ενώ θα υπάρχει ποικιλία και στους στρατηγικούς στόχους και στη λειτουργία των δομών αυτών.

 

Μέσα σε αυτό το φάσμα μπορούμε να εντάξουμε και την πολιτιστική κληρονομιά κυρίως στο πλαίσιο των εμπειριών και υπηρεσιών. 

Η πολιτιστική κληρονομιά συμπεριλαμβάνει αρχαία και σύγχρονα μνημεία (υλικά στοιχεία), αλλά και παραδόσεις και διαλέκτους (άυλα). Η διοίκηση των τοπικών και περιφερειακών περιοχών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαχείριση, την προστασία και τη διασφάλιση της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ αντίστοιχα δημιουργεί την ευκαιρία να επωφεληθεί η τοπική κοινωνία από αυτήν. 

Επιπλέον, αποτελεί ένα πόρο που συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων τομέων, όπως η βιώσιμη ανάπτυξη τουρισμού, η δημιουργία πολιτιστικών κέντρων και έργων της δημιουργικής βιομηχανίας, με παραγωγή νέων θέσεων εργασίας, ενώ διευκολύνει την κοινωνική ένταξη εντός της πόλης (π.χ. μετανάστες), ενισχύει την κοινωνική συνοχή και βελτιώνει την ποιότητα ζωής (EU Survey, 2013). 

Για πόλεις όπως η Βαρκελώνη, το Βερολίνο και το Λονδίνο, ισχύει ότι η δραστηριότητά τους στη δημιουργική βιομηχανία αφορά την εφαρμογή σχεδιασμών που εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, αυτό της «δημιουργικής πόλης», όπου συνήθως υπόκεινται σε εξάρτηση από τη δημόσια παρέμβαση (Foord, 2008:91). 

Μια κατηγοριοποίηση των μηχανισμών προώθησης και ανάπτυξης της δημιουργικής βιομηχανίας σε τοπικό επίπεδο αφορά: 

1.Στρατηγικές ιδιοκτησίας και εγκαταστάσεων 

2. Επιχειρηματική ανάπτυξη, παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών, δημιουργία δικτύων 

3. Σχέδια άμεσων δανείων και επιχορηγήσεων προς πολιτιστικές-δημιουργικές επιχειρηματικές δραστηριότητες 

4. Δημοσιονομικές ανάγκες 

5. Υποδομές και τεχνικός εξοπλισμός 

6. Soft infrastructures 

Επιπλέον είναι σημαντικό να συμπεριληφθούν παράγοντες όπως ο χώρος εργασίας, το δίκτυο, η εξειδικευμένη συμβουλευτική, οι δημοσιονομικές ανάγκες (π.χ. τουριστική φορολογία, συναφείς δημόσιες επενδύσεις κ.ά.) (Foord, 2008:97-98).

Τοπική κοινωνία, πολιτιστική πολιτική και στρατηγική 

Είναι σημαντικό να προσδιοριστεί η πολιτιστική πολιτική και το κατά πόσο αυτή συναντά τη βιωμένη κουλτούρα, καθώς και το εάν υπάρχει αύξηση των «σημείων-κόμβων». Συνεπώς, το πλαίσιο σχεδιασμού της εκάστοτε πολιτικής, που αφορά το ρυθμιστικό, παρεμβατικό, υποστηρικτικό ή αναδιανεμητικό του ρόλο, είναι αυτό που καθορίζει και το αποτέλεσμα μιας πολιτιστικής πολιτικής και τα εκάστοτε πολιτικά προγράμματά της. Στις περιπτώσεις όπου οι προγραμματισμοί βρίσκουν την απαραίτητη ευελιξία, η καθημερινή ζωή οδηγείται σταδιακά πλησιέστερα προς αυτά, συνήθως με μεγάλη καθυστέρηση, καθώς υπόκεινται στα πλαίσια της ελεύθερης αγοράς όπου τίθενται άλλες προτεραιότητες (Ζόρμπα, 2015).

Η πολιτιστική πολιτική και ο σχεδιασμός ενός προγράμματος απαιτεί μια προσεκτική καταγραφή παραγόντων, πολλές φορές αντικρουόμενων (καλλιτεχνικό όραμα – πολιτικά συμφέροντα, τοπικές πρωτοβουλίες – εκδηλώσεις υψηλής καλλιτεχνικής αισθητικής κ.ά.)  

Μια καλή πρακτική εφαρμόστηκε τη δεκαετία του ’90, όπου οι δήμοι και η τοπική κοινωνία, στο πλαίσιο μιας συνολικής πολιτικής για την κουλτούρα, ίδρυσαν πνευματικά κέντρα και βιβλιοθήκες, συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός ενιαίου και σταθερού θεσμικού πλαισίου με περιθώρια πρωτοβουλιών.

Η διαδικασία του στρατηγικού σχεδιασμού και η εφαρμογή στρατηγικών εργαλείων είναι απαραίτητα μέσα, για τη χαρτογράφηση του περιβάλλοντος, εσωτερικού και εξωτερικού, αλλά και για την καταγραφή παραγόντων (ευκαιρίες, δυνάμεις, αδυναμίες κ.ά.) που υπάρχουν σε αυτό, με στόχο, η πόλη ή η περιοχή, ως ένα περίπλοκο προϊόν να βρει τη θέση της σε ένα πλαίσιο διεθνές, περιφερειακό και εθνικό. Τα οφέλη ως προς την ποιότητα ζωής και τα έργα, τα μέτρα και τις πολεοδομικές παρεμβάσεις είναι αμφίδρομα και οδηγούν στην κοινωνική και τουριστική ανάπτυξη. Ο στρατηγικός σχεδιασμός συνεπάγεται την ένταξη σε ένα συνολικό αναπτυξιακό προγραμματισμό, που απώτερο στόχο έχει την αναβάθμιση της εικόνας των πόλεων, την ανάδειξη κτιρίων αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, την εκ νέου χρήση παλαιών βιομηχανικών μονάδων κ.ά. (Μπιτσάνη, 2004:178).

Σε αυτό το πλαίσιο, το τουριστικό προϊόν συνδέεται με το πολιτιστικό προϊόν. Από την υποβάθμιση του ρόλου του κράτους στην εκτελεστική διαδικασία, δημιουργείται η ανάγκη για σύμπραξη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα (Public & Private Partnerships PPP), ενώ παράλληλα αυξάνονται οι ιδιωτικοποιήσεις. Ο ρόλος του κράτους περιορίζεται σε ρυθμιστικό ή και εποπτικό, που «προσφέρει τον μεθοδολογικό σχεδιασμό, εκσυγχρονίζει τις νομοθεσίες και διαφυλάττει το δημόσιο συμφέρον» (Πούλιος, 2015:111).

Η πολιτιστική ανάπτυξη σε τοπικό επίπεδο 

Οι δυνατότητες προώθησης της πολιτιστικής ανάπτυξης στην Τοπική Αυτοδιοίκηση (Τ.Α.) συνδέεται με τη γενικότερη ανάπτυξη του θεσμού. Η Αυτοδιοίκηση εντάσσει στους βραχυχρόνιους και μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς της, στα προγράμματα και στους προϋπολογισμούς της, τον πολιτισμό και τους δημιουργούς του, και τελικά προκύπτει ένα αξιόλογο έδαφος, που κυρίως κρίνεται από την προσέλκυση των νέων στις δραστηριότητες αυτές, που ξεκινούν από την παιδική ηλικία σε όλες τις μορφές της δημιουργίας (θέατρο, εικαστικά, χορός κ.ά.), αλλά και από την ευρύτερη κοινωνική αποδοχή.

Η δράση της Τ.Α. δεν θα πρέπει να περιορίζεται σε επετειακές εκδηλώσεις και φεστιβάλ, ενώ είναι σκόπιμο να αποκτήσει μονιμότερο χαρακτήρα, είτε προς την κατεύθυνση της άμβλυνσης των αντιθέσεων μεταξύ των μειονοτικών ομάδων και της πλειοψηφίας (π.χ. Δήμος Μενεμένης / τσιγγάνοι, Δήμος Κομοτηνής / Πομάκοι, μουσουλμανική κοινότητα και Ρωσοπόντιοι, Δήμος Ναυπλίου / τσιγγάνοι κ.ά.), είτε προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός πολιτιστικά ελκυστικού περιβάλλοντος, αξιοποιήσιμου στο πλαίσιο του πολιτιστικού τουρισμού (π.χ. Πήλιο, Χίος, Μάνη, Ζαγοροχώρια) ή τέλος, μιας αποτελεσματικότερης προσέγγισης πληθυσμών-στόχων κοινωνικής πολιτικής (παιδιά: κέντρα δημιουργικής απασχόλησης, παιδικά μουσεία, παιδικά εργαστήρια κ.ά. ή ηλικιωμένοι Κ.Α.Π.Η.) (Μπιτσάνη, 2004:192).

Ο ρόλος της κοινότητας, των τοπικών φορέων και της τοπικής αυτοδιοίκησης στην αναπτυξιακή διαδικασία είναι κρίσιμος.

Μια κοινότητα με υψηλό επίπεδο κοινωνικής ενσωμάτωσης έχει και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή, που συνεπάγεται πιο ξεκάθαρους σχεδιασμούς και ευκολότερη λήψη αποφάσεων στα οικονομικά και βιοποριστικά προβλήματα των κατοίκων, που σχετίζονται με την ανάπτυξη με στόχο την ελκυστικότητα της περιοχής. Επιπλέον, όσο μεγαλύτερη είναι η άτυπη δραστηριότητα, δηλαδή η μη κοινωνικά ενσωματωμένη, τόσο μεγαλύτερο είναι και το άτυπο μέρος της κοινωνίας και της οικονομίας και κατά συνέπεια της ανάπτυξης, και ενδέχεται να προκύψουν προβλήματα στην κοινωνική συνοχή (Τσομπάνογλου, 2007:20-21).

Ως προς τους τοπικούς φορείς, συνήθως είναι αυτοί που φέρουν την ευθύνη για τη διατήρηση των παραδοσιακών ή και άλλων τοπικών πολιτιστικών στοιχείων, παράλληλα συμμετέχουν ενεργά στην χάραξη της τοπικής πολιτιστικής και κοινωνικής πολιτικής ή την κινητοποίηση της κεντρικής εξουσίας. Ένα κατάλληλα καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό και ένα ρυθμιστικό θεσμικό πλαίσιο, αμβλύνουν τις όποιες διαφορές με τους κεντρικούς φορείς εξουσίας και δημιουργούν ένα περιβάλλον ευνοϊκό για τη λήψη σωστών αποφάσεων, όπου αναγνωρίζονται οι ευκαιρίες εξεύρεσης οικονομικών πόρων ή δημιουργείται ένα σύστημα προς αυτό το σκοπό, από πολλές πηγές, σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο (Μπιτσάνη, 2004:192).

ΠΗΓΕΣ:

• Ζορμπά Μ. (2014). Πολιτική του Πολιτισμού, Ευρώπη και Ελλάδα στο Δεύτερο Μισό του 20ού Αιώνα.
• Ζορμπά M. (2015). Ο πολιτισμός της καθημερινής ζωής ως εργαλείο παρέμβασης σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, διαθέσιμο στο: http://www.chronosmag.eu/index.php/ppls-th-gl-ps-s-sth-g.html 
• Μπιτσάνη Ε. (2002). Πολιτισμός και τοπική κοινωνία: Η τοπική πολιτιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα και ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 1980-2000.
• Μπιτσάνη Ε.(2004), Πολιτισμική Διαχείριση και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Σχεδιασμός Πολιτιστικής Πολιτικής και Πολιτιστικού Προϊόντος, Εκδόσεις Διόνικος, Αθήνα.
• Πούλιος Ι. (2015), Πολιτισμική Διαχείριση, Τοπική Κοινωνία και Βιώσιμη Ανάπτυξη, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, διαθέσιμο στο www.kallipos.gr
• Τσομπάνογλου Γ. (2007). Κοινωνική Ανάπτυξη και Κοινοτική Συνοχή Κοινονιολογικές Προσεγγίσεις, εκδ. Παπαζήση, Εργαστήριο Κοινωνιολογίας της Εργασίας και των Επαγγελμάτων - ΕΡΓΑΣΙΑ, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Παναπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη.
• Τσοµπάνογλου Γ., Κοινωνική Οικονοµία, Κοινωνικό Κεφάλαιο, Τοπική Ανάπτυξη µέσω Καινοτόµων Δράσεων, διαθέσιμο στο http://users.auth.gr/kpap/Seminars/tsobanoglou.pdf
• Foord, J. (2008). Strategies for creative industries: Αn international review. Creative Industries Journal Vol. 1, No 2, 91-113.
• European Commission, Survey on access to finance for cultural and creative sector, εισαγωγή, 2013:20.

*Μεθενίτη Ευδοκία , 2020, "Η συμβολή της πολιτιστικής ταυτότητας μιας περιοχής στο πλαίσιο του στρατηγικού σχεδιασμού με στόχο την ανάπτυξη. Μελέτη περίπτωσης: Δήμος Μαρκοπούλου και η εγκατάσταση του Συνεταιρισμού ΜΑΡΚΟ", Τμήμα Διοίκησης Πολιτιστικών Μονάδων, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.