Η συμβολή της αξιολόγησης του χαρακτήρα του τοπίου στο Branding & Marketing τόπου

Πρέβελη

#ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΓΚΟΛΤΣΙΟΥ

Πρόεδρος Πανελλήνιου Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Τοπίου (www.phala.gr)

Δρ. Γεωγραφίας Παν/μιου Αιγαίου, Αρχιτέκτων Τοπίου (M.L.A. University of Edinburgh), Γεωπόνος (Γεωπονικό Παν/μιο Αθηνών)

To τοπίο αποτελεί ένα αναπόσπαστο συστατικό του ανθρώπινου περιβάλλοντος, μια έκφραση της ποικιλίας της κοινής πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των πολιτών και το θεμέλιο της ταυτότητας τους. Ο επίσημος ορισμός στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο από το Συμβούλιο της Ευρώπης ορίζει το τοπίο (Council of Europe, 2000, Κεφ. 1, άρθρο 1, Παρ. 38) ως μια ζώνη ή μια περιοχή όπως γίνεται αντιληπτή από ντόπιους ή από επισκέπτες, τα οπτικά χαρακτηριστικά και ο χαρακτήρας της οποίας είναι το αποτέλεσμα φυσικών ή/και πολιτισμικών (δηλαδή ανθρώπινων) δράσεων. Η έννοια του χαρακτήρα αναφέρεται στον ευκρινή και αναγνωρίσιμο ομοιότυπο (pattern) των στοιχείων που συνθέτουν έναν ξεχωριστό τύπο τοπίου, όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τον παρατηρητή.

Το Branding τόπου ως διαδικασία ενίσχυσης της φήμης και γενικότερα ανάδειξης της ταυτότητας ενός τόπου, βασίζεται επίσης στα χαρακτηριστικά και στον γενικότερο χαρακτήρα του τοπίου. Το Martketing τόπου, ως μια στρατηγικά σχεδιασμένη διαδικασία, εξαρτάται από την εικόνα ενός τόπου και την ουσιαστική γνώση της ταυτότητας ενός τοπίου.

Στην προσπάθεια αναγνώρισης του τοπίου και των χαρακτηριστικών του με απώτερο σκοπό την ουσιαστική προβολή ενός τόπου, τεχνικές και εργαλεία σχετικά με την ανάλυση και αξιολόγηση του χαρακτήρα του τοπίου, είναι ιδιαίτερα σημαντικά. 
Στην παρούσα εισήγηση, στόχος είναι η παρουσίαση αυτής της διαδικασίας περιγραφής ή χαρακτηρισμού του τοπίου για τον σχεδιασμό και το Marketing ενός τόπου. 
Μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα σχεδιασμού, θα φανεί η συμβολή της μεθοδολογίας αξιολόγησης του χαρακτήρα του τοπίου τόσο σε τοπικό όσο και περιφερειακό επίπεδο. Θα αναδειχθεί ο ρόλος του σχεδιασμού ενός τοπίου στην βέλτιστη διαχείριση του brand name ενός τόπου προσθέτοντας μια ιδιαίτερη αξία και ευρεία ακτινοβολία σ'αυτό, καθώς και η συμβολή του συμμετοχικού σχεδιασμού, ως αναπόσπαστο τμήμα της προαναφερόμενης μεθοδολογίας, στην ταυτοποίηση του χαρακτήρα του τοπίου, και στην διαδικασία του Branding τόπου.

1. Εισαγωγή

Από την αρχαιότητα έως σήμερα το τοπίο αποτέλεσε ένα αναπόσπαστο συστατικό του ανθρώπινου περιβάλλοντος (Τερκενλή 1996, Χασανάγας 2010), μια έκφραση της ποικιλίας της κοινής πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των πολιτών και το θεμέλιο της ταυτότητας τους. Ο επίσημος ορισμός στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο από το Συμβούλιο της Ευρώπης ορίζει το τοπίο (Council of Europe, 2000, Κεφ. 1, άρθρο 1, Παρ. 38) ως μια ζώνη ή μια περιοχή όπως γίνεται αντιληπτή από ντόπιους ή από επισκέπτες, τα οπτικά χαρακτηριστικά και ο χαρακτήρας της οποίας είναι το αποτέλεσμα φυσικών ή/και πολιτισμικών (δηλαδή ανθρώπινων) δράσεων. Ειδικότερα επισημαίνεται ότι διαδραματίζει σημαντικό ρόλο δημόσιου ενδιαφέροντος στο πολιτισμικό, οικολογικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό πεδίο, ότι συνιστά πόρο που ευνοεί την ανάπτυξη οικονομικής δραστηριότητας, καθώς και ότι η προστασία, η διαχείριση και ο σχεδιασμός του μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία θέσεων εργασίας (Council of Europe, 2000, Κεφ. 1, άρθρο 1, Παρ. 38). 
Έχοντας επίγνωση ότι το τοπίο συμβάλλει στη διαμόρφωση των τοπικών παραδόσεων και ότι αποτελεί ένα βασικό συστατικό της Ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, συνεισφέροντας στην ανθρώπινη ευημερία και στον καθορισμό της Ευρωπαϊκής ταυτότητας, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική η αναγνώριση των τοπίων σε ολόκληρη την επικράτειά του κάθε συμβαλλόμενου μέρους-κράτους.

Αναφερόμενοι στην ταυτότητα και δη στην φυσιογνωμία του τοπίου, ιδιαίτερη μνεία αξίζει να δοθεί στην έννοια του genius loci όπου αποτελεί μια ουσιαστική κληρονομιά του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού στον Δυτικό. «Ο άνθρωπος στην αρχαιότητα αναγνώριζε ότι ήταν μεγάλης σημασίας για την ύπαρξή του να συμφιλιωθεί με το genius της τοποθεσίας όπου η ζωή του λάμβανε χώρα. Στην διάρκεια της ιστορίας, το genius loci παραμένει μια ζωντανή πραγματικότητα, αν και μπορεί να μην ονομαζόταν ρητά έτσι. Οι καλλιτέχνες και οι συγγραφείς πάντα εμπνέονταν από τον τοπικό χαρακτήρα, εξηγώντας τα φαινόμενα της καθημερινής ζωής και της τέχνης, μιλώντας για τοπία και αστικά περιβάλλοντα» (^^erg-Schulz, 2009).

Στην συγκεκριμένη εισήγηση αρχικά αναλύονται οι έννοιες του χαρακτήρα του τοπίου και του Μάρκετινγκ και Branding τόπου και στην συνέχεια παρουσιάζονται δύο εγχώρια παραδείγματα μελετών όπου αναδεικνύεται η συμβολή της μεθοδολογίας εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου. Το Branding τόπου αναγνωρίζεται ως διαδικασία ενίσχυσης της φήμης και γενικότερα ανάδειξης της ταυτότητας ενός τόπου και βασίζεται στα χαρακτηριστικά και στον γενικότερο χαρακτήρα του τοπίου. Αντίστοιχα το Marketing τόπου αποτελεί μια στρατηγικά σχεδιασμένη διαδικασία, η οποία επίσης εξαρτάται από την εικόνα ενός τόπου και την ουσιαστική γνώση της ταυτότητας ενός τοπίου (Δέφνερ, 2012).

Τα παραδείγματα που παρουσιάζονται αναφέρονται σε δύο διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης, προκειμένου να αναδειχθεί η συμβολή της συγκεκριμένης μεθοδολογίας στο Marketing & Branding Τόπου. Η μια περίπτωση παρουσιάζει την μέθοδο εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου μέσα από τα πορίσματα του ερευνητικού προγράμματος MEDSCAPES «Ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας εκτίμησης του τοπίου, ως εργαλείο αποτελεσματικής διατήρησης/προστασίας της φυσικής κληρονομιάς στην Ανατολική Μεσόγειο», και συγκεκριμένα της τυπολογίας και αξιολόγησης των τοπίων της Λέσβου. Η δεύτερη περίπτωση παρουσιάζει την ανάλυση των τύπων τοπίων των πρώην βασιλικών κτημάτων του Τατοίου στο πλαίσιο της μελέτης: «Σχέδιο γενικής διάταξης για τη προστασία και ανάδειξη κτήματος Τατοϊου» και αναδεικνύεται η συμβολή του Brand name στον σχεδιασμό του τοπίου. Και στις δύο περιπτώσεις αναδεικνύεται ο ρόλος του τοπίου για το Marketing & Branding Τόπου, καθώς και του σχεδιασμού του τοπίου στην βέλτιστη διαχείριση του Brand name ενός τόπου, προσθέτοντας μια ιδιαίτερη αξία και ευρεία ακτινοβολία σ'αυτό, όπως και η συμβολή του συμμετοχικού σχεδιασμού στην ταυτοποίηση του χαρακτήρα του τοπίου και στην διαδικασία του Branding τόπου.

2. Γενική Ανασκόπηση του Branding & Marketing τοπίου

Η έννοια του τοπίου εκφράζεται μέσα από την σχέση του τόπου με τον άνθρωπο και συνίσταται από φυσικά, αισθητικά, κοινωνικά και αντιληπτικά στοιχεία. Αποτελεί αγαθό του οποίου η ταυτότητα και η αξία του πρέπει να σχεδιάζεται και να προωθείται, έτσι ώστε να μετατρέπεται σε πάροχο υπηρεσιών, στοχεύοντας στην ενίσχυση της οικονομίας του (Kotler κ.ά., 1999).

Το τοπίο τίθεται προς χρήση με διάφορους τρόπους, ως μέρος του Place Branding, σε διάφορες κλίμακες από τον εικονικό στον πραγματικό χώρο, από τον δημόσιο στον ιδιωτικό, και σε σχέση με τα υφιστάμενα τοπία και τα πρόσφατα σχεδιασμένα (Porter, 2016). Το Branding τόπου και η αρχιτεκτονική τοπίου έχουν ως στόχο να επικοινωνούν τις ιδέες σχετικά με το τοπίο, σε μια προσπάθεια να επηρεάσουν τις αντιλήψεις των ανθρώπων και τις δράσεις τους με κάποιο τρόπο. Το Branding αποσκοπεί στο να ανακαλύψει και να προβάλλει τα υφιστάμενα «αποστάγματα»του τοπίου και οι αρχιτέκτονες τοπίου το πώς να αναγνωρίσουν το genius locci ενός τόπου και να αποκαλύψουν τις εγγενείς του ιδιότητες (Porter, 2016).

Στην προσπάθεια αναγνώρισης των ιδιοτήτων ενός τόπου και εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου, οι μεθοδολογίες εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου, οι οποίες παραλλάσουν από χώρα σε χώρα και ανάλογα με την περίπτωση και τον στόχο της εκτίμησης και αξιολόγησης ενός τοπίου, περιλαμβάνουν την διαδικασία περιγραφής ή χαρακτηρισμού του τοπίου μέσω χαρτογράφησης, ταξινόμησης και περιγραφής καθώς και την κριτική διαδικασία σχετικά με το χαρακτήρα του τοπίου για τη λήψη αποφάσεων. Ο χαρακτήρας του τοπίου αναφέρεται στον ευκρινή και αναγνωρίσιμο ομοιότυπο (pattern) των στοιχείων που συνθέτουν έναν ξεχωριστό τύπο τοπίου, όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τον παρατηρητή. Συγκεκριμένοι συνδυασμοί πολιτισμικών, φυσικογεωγραφικών στοιχείων, κάλυψη βλάστησης και χρήσεων γής δημιουργούν τον χαρακτήρα στο τοπίο.

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο το Branding όσο και το Marketing τόπου αποτελούν διακριτούς όρους από την πώληση, εφόσον ο χώρος δεν λειτουργεί ως «προϊόν» (Δέφνερ & Καραχάλης, 2012). Το Marketing ως διακριτός όρος από την πώληση, είναι μια διαδικασία κατά την οποία η διαφήμιση καθορίζει, ή τουλάχιστον σχηματοποιεί, το προϊόν προς πώληση: το τι πρέπει κανείς να πουλήσει διαμορφώνεται από την ιδέα του τι θέλει ο καταναλωτής (Hubbard & Hall, 1998:29). Σύμφωνα δε με τους Kotler κ.ά. (1999) Marketing τόπου είναι ο σχεδιασμός του εκάστοτε τόπου, με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών των ομάδων. «Ένα σχέδιο Marketing τόπου θεωρείται επιτυχημένο όταν επιτυγχάνονται οι στόχοι ανάπτυξης που ορίζονται από τη διαδικασία και όταν ικανοποιούνται οι απαιτήσεις και οι προσδοκίες των κατοίκων, των επιχειρήσεων και των επισκεπτών» (Δέφνερ και Μεταξάς, 2012). Υπό το πρίσμα αυτό, παρουσιάζονται τα ακόλουθα παραδείγματα, προσπαθώντας να αναδείξουν την σπουδαιότητα της αξιολόγησης του χαρακτήρα του τοπίου, ως αναγκαία προϋπόθεση για το Branding και Marketing ενός τόπου.

3. Το Ευρωπαϊκό Έργο MEDSCAPES: «Ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας εκτίμησης του τοπίου ως εργαλείο αποτελεσματικής διατήρησης/προστασίας της φυσικής κληρονομιάς στην Ανατολική Μεσόγειο».

3.1. Εισαγωγή

Το MEDSCAPES είναι ένα ευρωπαϊκό ερευνητικό έργο, διετούς διάρκειας (2014-2015), που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Διασυνοριακής Συνεργασίας Μεσογειακής Λεκάνης (ENPI CBC Mediterranean Sea Basin-2007-2013). Αποτελεί μια διεπιστημονική προσέγγιση της διαχείρισης και εκτίμησης του τοπίου μεταξύ γειτονικών μεσογειακών ευρωπαϊκών καθώς και τρίτων χωρών. Οι εταίροι του προγράμματος προέρχονταν από την Κύπρο, την Ελλάδα, την Ιορδανία και το Λίβανο, υπό την καθοδήγηση του Ιδρύματος Λαόνα για την Αναβίωση και Προστασία της Κυπριακής Υπαίθρου. Οι εταίροι του προγράμματος είναι το Ανοιχτό Πανεπιστήμο της Κύπρου, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τον Άνθρωπο και τη Φύση (Med-INA) από την Ελλάδα, το Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο της Βυρητού και η Ένωση για την Προστασία της Φύσης του Λιβάνου, το Γερμανό-Ιορδανικό Πανεπιστήμιο και η Βασιλική Ένωση για την Προστασία της Φύσης της Ιορδανίας (Χάρτης 1).

Το πρόγραμμα στόχευε στην ανάπτυξη και υλοποίηση μιας βέλτιστης πρακτικά μεθοδολογίας για την Εκτίμηση του Χαρακτήρα του Τοπίου της Ανατολικής Μεσογείου, σε επιλεγμένες πιλοτικές περιοχές της Κύπρου, της Ελλάδας, του Λιβάνου και της Ιορδανίας. Ο απώτερος στόχος ήταν η προώθηση και χρήση των Χαρτών Τοπίου-από τις αρμόδιες αρχές-ως εργαλείο για την αειφορική λήψη αποφάσεων που αφορούν στις χρήσεις γης και την προστασία του φυσικού πλούτου και της πολιτιστικής κληρονομιάς, στο ιδιαίτερο γεωγραφικό πλαίσιο συγκεκριμένων τοπίων, όσο και από ακαδημαϊκά ιδρύματα ως εκπαιδευτικό υλικό. Μέσω της χαρτογράφησης των τοπίων, και χρησιμοποιώντας τους χάρτες αυτούς ως εργαλείο αξιολόγησης του χαρακτήρα του τοπίου, το MedScapes συμβάλει επίσης στην ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με το χαρακτήρα των τοπίων και του φυσικού περιβάλλοντος που εμπερικλείουν. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος, αξιολογήθηκαν επίσης οι αντιλήψεις των εταίρων κοινού ενδιαφέροντος (stakeholders) για το Τοπίο, προκειμένου να καταγραφούν οι εθνικές και τοπικές έννοιες του τοπίου, καθώς και οι αντιλήψεις των τοπικών εταίρων κοινού ενδιαφέροντος (Hamshire County Council, 2012), σχετικά με την εφαρμοσμένη μεθοδολογία χαρακτηρισμού και χαρτογράφησης του Τοπίου.

3.2. Η μεθοδολογία

Η μεθοδολογική διαδικασία της εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου πραγματοποιήθηκε σε τρία στάδια:

α) Διαδικασία χαρτογράφησης η οποία κατέληξε σε τυπολογίες χαρακτήρων τοπίου με αντίστοιχους ολοκληρωμένους χάρτες, σε κλίμακες 1:250.000 και 1:50.000, σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή, για όλη την Κύπρο και για πιλοτικές περιοχές στον Λίβανο, την Ιορδανία και την Ελλάδα, καθώς και εκτιμήσεις της κατάστασης και ευαισθησίας του τοπίου στις περιοχές αυτές.

β) Πρότυπο/μοντέλο προσέγγισης και συμμετοχής του κοινού στην προστασία της φύσης και πολιτιστικής κληρονομιάς, σε επίπεδο ανάλυσης τοπίου, βασισμένο στην αραβική συμμετοχική προσέγγιση διαχείρισης των κοινών, «Hima».Συμμετοχική διαδικασία (HIMA)

γ) Δημιουργία ενός λογισμικού πακέτου εκτίμησης κινδύνων, σχετικά με την λήψη αποφάσεων για χρήσεις γης.

Η διαδικασία χαρτογράφησης του τοπίου πραγματοποιήθηκε σε τρία κύρια στάδια, εξετάζοντας στοιχεία που περιγράφουν τη φυσική και την ανθρωπογενή (πολιτιστική) διάσταση του τοπίου. (Σχήμα 1).

α) Εργασία γραφείου: συλλογή πρωτογενούς υλικού και χαρτογράφηση των τοπίων σε περιβάλλον GIS

β) Εργασία πεδίου: Επαλήθευση και εμπλουτισμός της εργασίας γραφείου

γ) Ταξινόμηση των ενοτήτων τοπίου (Landscape Description Units-LDUs) και δημιουργία των

τύπων τοπίου. 

Η εργασία πεδίου που ακολούθησε συνέβαλε στην βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων της χαρτογράφησης και στην ορθότερη ερμηνεία του τοπίου. Κατά την διάρκεια της εργασίας πεδίου, συμπληρώθηκαν ειδικά έντυπα, με σκοπό την συλλογή πληροφοριών σχετικά με τα στοιχεία του τοπίου αλλά και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του χαρακτήρα του. Επίσης, δόθηκε η δυνατότητα ελέγχου των ορίων της κάθε μονάδας τοπίου και η διόρθωση λαθών που τυχόν προέκυψαν κατά την διαδικασία της χαρτογράφησης.

Το τελευταίο στάδιο της μεθοδολογικής διαδικασίας περιλάμβανε την δημιουργία των τύπων τοπίου. Ο κάθε τύπος τοπίου σε περιφερειακή κλίμακα (1:250.000) αντανακλά ένα ευρύ φάσμα διακυμάνσεων στον χαρακτήρα του τοπίου και εμπεριέχει παρόμοια πρότυπα ανάγλυφου, εδάφους, κάλυψης γης και μοτίβων οικισμών. Αντίστοιχα, σε κλίμακα 1:50.000, οι τύποι τοπίου προέκυψαν από την σταδιακή ομαδοποίηση των μονάδων τοπίου, με βάση το ανάγλυφο, την κάλυψη γης, τα μοτίβα των οικισμών και των αγροτεμαχίων.

3.3. Η περίπτωση της Λέσβου

Ομάδα έρευνας εκ μέρους του Πανεπιστημίου Αιγαίου για την περίπτωση της Λέσβου: Θ.Σ. Τερκενλή, Αικ. Γκόλτσιου, Ι. Σιαμμά, Μ. Θεοχάρη, Δ. Καβρουδάκης, Ε. Παπαδοπούλου.

Η χαρτογράφηση των τοπίων της Λέσβου πραγματοποιήθηκε σε δύο επίπεδα ανάλυσης: Επίπεδο 1, κλίμακα 1:250.000 για το νησί της Λέσβου (Χάρτης 2) και Επίπεδο 2, κλίμακα 1:50.000, για τρεις αντιπροσωπευτικές περιοχές της Λέσβου (Ερεσός-Σίγρι, Μόλυβος-Πέτρα, Μυτιλήνη-Χερσόνησος Αμαλής). Η συγκεκριμένη μεθοδολογική διαδικασία κατέληξε στην δημιουργία 11 τύπων τοπίου της Λέσβου σε κλίμακα 1:250.000, έπειτα από την σταδιακή ομαδοποίηση των ενοτήτων τοπίου, με βάση το ανάγλυφο και την κάλυψη γης της Λέσβου. Ο κάθε τύπος τοπίου σε περιφερειακή κλίμακα (1:250.000) αντανακλά ένα ευρύ φάσμα διακυμάνσεων στον χαρακτήρα του τοπίου και εμπεριέχει παρόμοια πρότυπα ανάγλυφου, εδάφους, κάλυψης γης και μοτίβων οικισμών (Τερκενλή κ.α., 2015). Αντίστοιχα, σε κλίμακα 1:50.000, προέκυψαν 23 τύποι τοπίου και για τις τρεις περιοχές της Λέσβου, έπειτα από την σταδιακή ομαδοποίηση των ενοτήτων τοπίου, με βάση το ανάγλυφο, την κάλυψη γης της Λέσβου, και τα μοτίβα των οικισμών και των αγροτεμαχίων (Τερκενλή κ.α., 2015). Από την έρευνα αναδείχθηκαν τα χαρακτηριστικά σημαντικών τύπων τοπίου όπως είναι ο ελαιώνας της Λέσβου καθώς και το τοπίο του απολιθωμένου δάσους του Σιγρίου.

Σημαντικό μέρος του προγράμματος αποτέλεσε επίσης η συμμετοχή στην διαδικασία λήψης αποφάσεων των τοπικών κοινοτήτων και άλλων παραγόντων (π.χ. επιστήμονες, επαγγελματίες) σε επιλεγμένους τύπους τοπίων, ένας εκ των οποίων ήταν στην περιοχή του Σιγρίου. Το συμμετοχικό εργαστήριο είχε τον τίτλο «Το τοπίο και ο τόπος μας: Αναζητώντας ευκαιρίες για το μέλλον», και στόχος του ήταν η ανασκόπηση κύριων θεμάτων σχετικά με την διαχείριση του τοπίου, την τοπική ανάπτυξη στην περιοχή του Σιγρίου και την διερεύνηση πιθανών λύσεων, ιδεών και προτάσεων για την ανάδειξη και αξιοποίηση της περιοχής. Το πρώτο μέρος της διαδικασίας περιλάμβανε τη διερεύνηση των θετικών στοιχείων του Σιγρίου που αξίζει να διατηρηθούν, να διαφυλαχθούν και να αξιοποιηθούν για την επίλυση των δυσκολιών. Οι συμμετέχοντες εστίασαν κυρίως στα πλεονεκτήματα όπως είναι το φυσικό τοπίο, η πολιτιστική κληρονομιά, η γαστρονομία, και το ανθρώπινο δυναμικό. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μέρους του εργαστηρίου, έγινε μια πρώτη ανασκόπηση των ζητημάτων αιχμής και των παραγόντων που δρουν ανασταλτικά στην βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής και υποβαθμίζουν ή θέτουν σε κίνδυνο το τοπίο της περιοχής. Μεγαλύτερη προσοχή δόθηκε στα ζητήματα και τα προβλήματα τα οποία μπορούν να επιλυθούν ή να αμβλυνθούν με τις ενέργειες των τοπικών παραγόντων και κατοίκων. Το τρίτο μέρος του εργαστηρίου περιλάμβανε την συγκέντρωση ιδεών, λύσεων και προτάσεων για την αντιμετώπιση των ζητημάτων - προβλημάτων που αναγνωρίστηκαν στο δεύτερο στάδιο. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν για άλλη μια φορά να καταθέσουν τις ιδέες τους, ανεξάρτητα με το πόσο εφικτές είναι σαν λύσεις και με μόνο κριτήριο να μπορούν να πραγματοποιηθούν από τοπικούς φορείς. Τα σχέδια δράσης που προέκυψαν συνέθεσαν ένα όραμα για το Σίγρι και την ευρύτερη περιοχή (Πιν. 1).

Πίνακας 1. .Σχέδιο δράσης για την περιοχή του Σιγρίου

Τα τελικά αποτελέσματα της έρευνας κατέδειξαν τις μελλοντικές δυνατότητες και οφέλη παρουσιάζοντας τις δυνατότητες χρησιμοποίησης της συγκεκριμένης μεθοδολογίας στην προώθηση των τοπίων της Λέσβου ως πολιτιστικού αγαθού για την ανάπτυξη του τουρισμού, για το Marketing συγκεκριμένων τύπων τοπίου, όπως είναι το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου και οι ελαιώνες της, να αναγνωρίσει και να προστατεύσει το περιβάλλον της και να αυξήσει την ενεργό συμμετοχή των φορέων της Περιφέρειας. Μέσα από την όλη διαδικασία, στόχος είναι να προκύψουν περισσότερες συνεργασίες μεταξύ των επιχειρήσεων, των ερευνητικών κέντρων και του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

4. Σχέδιο Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου

4.1. Εισαγωγή

Η μελέτη εκπόνησης του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου εκπονήθηκε για λογαριασμό του Ο.Ρ.Σ.Α. και του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού της Πάρνηθας από τους μελετητές Αντώνη Κρασά, Μανώλη Βότση, Φίλιππο Γεροντάκη, Αικατερίνη Γκόλτσιου, Κωνσταντίνο Ζαφείρη, Σταύρο Γανωτή, Κωνσταντίνο Γρίσπο, Ελένη Παπαδοπούλου, Νίκη Καρδακάρη, Ιωάννη Αρνέλλο, Κωνσταντίνο Τουμπακάρη, Γεώργιο Παυλόπουλο, Αναστάσιο-Δαμιανό Μαΐστρο.

Το Τατόι αποτελεί ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό τοπίο λόγω της ιστορικής του ταυτότητας, του φυσικού του πλούτου και των μνημείων του. Όπως όλα τα πολιτισμικά τοπία αποτελεί προϊόν εργασίας κοινωνικών σχέσεων, οικονομικής δραστηριότητας και πολιτισμικής κληρονομιάς. Οι έννοιες που συχνά αποδίδονται στον χώρο του Τατοΐου, -δάσος, ιστορικός τόπος (Εικόνα 01), κτήμα ή πάρκο- αναδεικνύοντας πολυσύνθετη τη διάσταση του, είναι του δάσους, του ιστορικού τόπου, του κτήματος και του πάρκου. Στόχος της μελέτης ήταν να προσεγγίσει τα διάφορα προβλήματα που έχουν προκύψει λόγω της εγκατάλειψης και της μη αξιοποίησης του και να καταλήξει σε μια βιώσιμη πρόταση για την ανάπτυξη του. 

4.2. Μεθοδολογία

Η μεθοδολογία της συγκεκριμένης μελέτης απαρτίζεται από τις ακόλουθες φάσεις:

α) Καταγραφή: αναγνώριση και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης του κτήματος με τη συγκέντρωση στοιχείων (ιστορικά στοιχεία, ποσοτικά στοιχεία, στατιστικά στοιχεία, υπόβαθρα, αποτυπώσεις, μετρικά στοιχεία). από τους αρμόδιους φορείς, διερεύνηση του νομικού πλαισίου σε επίπεδο ελληνικής νομοθεσίας όσο και σε επίπεδο νομοθεσίας της Ε.Ε. και βιβλιογραφικής έρευνας και συνεντεύξεων με κοινωνικούς φορείς - ΟΤΑ, συλλόγους, μη κυβερνητικές οργανώσεις, θεσμικούς φορείς και μεμονωμένα άτομα που συνδέονται έμμεσα με την ιστορία του κτήματος-, εντοπίστηκαν οι έως σήμερα κατατεθειμένες προτάσεις χρήσης του υπό μελέτη τόπου.

β) Ανάλυση: πολεοδομική, χωροταξική, τοπιακή ανάλυση του κτήματος και κτιριολογική. Η δεύτερη φάση ολοκληρώθηκε με την ανάλυση SWOT όπου εξετάστηκαν τόσο τα δυνατά σημεία (πλεονεκτήματα) του Κτήματος Τατοΐου έναντι των αδύνατων σημείων (μειονεκτημάτων) αυτού, όσο και οι ευκαιρίες έναντι των απειλών που σηματοδοτεί το εξωτερικό περιβάλλον.

γ) Διαμόρφωση της πρότασης: Η τρίτη φάση αφορούσε την διαμόρφωση της πρότασης σχετικά με την οργάνωση των διαφόρων χρήσεων του κτήματος και των κτιρίων, την επίλυση των προσβάσεων, την διαμόρφωση των δικτύων κυκλοφορίας εντός του κτήματος και των θεμάτων διοίκησης αυτού. Παράλληλα μια προκαταρκτική οικονομοτεχνική μελέτη προσδιόρισε τις δαπάνες των μελλοντικών μελετών και έργων για την αξιοποίηση του κτήματος Τατοίου, το κόστος των διαφόρων επενδύσεων και τους τρόπους χρηματοδότησης αυτών.

4.3. Η τοπιακή ανάλυση

Η τοπιακή ανάλυση που πραγματοποιήθηκε, κατέγραψε τις μορφές, τις λειτουργίες, αξίες του τοπίου του Τατοίου, προσδιόρισε τα ιδιαίτερα στοιχεία του τοπίου, καταγράφοντας τις τοπιακές ενότητες, τον βαθμό ευπάθειας του τοπίου και κατέληξε σε γενικούς στόχους και κατευθύνσεις σχεδιασμού του (Εικόνα 02, 03).

 

Πηγή: Μελέτη Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου. http://www.tatoion.gr/index.php/2-uncategorised/79-istoriko-meletis 

Στο πλαίσιο της αξιολόγησης του χαρακτήρα κάθε τοπίου τέθηκαν συγκεκριμένα κριτήρια προσδιορισμού της ιδιαιτερότητας του τοπίου που αφορούσαν τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά και φυσικά χαρακτηριστικά, την ανθρωπογενή δραστηριότητα, την συμβολική και ιστορική αξία, την γνωστική εμπειρία αξία και την σημασία σε τοπικό-περιφερειακό-εθνικό επίπεδο. Παράλληλα έγινε μια καταγραφή του βαθμού και του τύπου της ευπάθειας καθώς και των τρόπων αντιμετώπισης, λαμβάνοντας υπόψη τις προστατευτικές ρυθμίσεις

Η ανάλυση του χαρακτήρα του τοπίου του Τατοίου, καταλήγει σε μια τυπολογία όπου κυριαρχούν ο δασικός χαρακτήρας με ιδιαίτερη βιοποικιλότητα, με ενδημικά και ξενικά είδη χλωρίδας και σπάνια και απειλούμενα είδη πανίδας, ο πολιτισμικός-ιστορικός χαρακτήρας με έντονα τα σημάδια της δυναστείας του Γεωργίου Α', ο αγροτοκτηνοτροφικός χαρακτήρας που στο παρελθόν έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και ο χαρακτήρας αναψυχής όπου ως περιαστικό Πάρκο βρίσκεται σε πλήρη γειτνίαση με την Αθήνα, με μεγάλη επισκεψιμότητα. Το Brand name των πρώην βασιλικών κτημάτων Τατοΐου πρόσθετε ιδιαίτερη αξία και ευρεία ακτινοβολία στην αγροτική παραγωγή η οποία αποτελούσε μια από τις κύριες πηγές χρηματοδότησης του κτήματος. Από την τοπιακή ανάλυση διαφαίνεται ότι το brand name αλλά και η ιδιαίτερη ταυτότητα του Τατοίου καθορίζουν τον σχεδιασμό του χώρου.

4.4. Η πρόταση

Η πρόταση αποδίδει το Πάρκο στους πολίτες ελεύθερο, εξασφαλίζει όμως ταυτόχρονα και τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση, τη λειτουργία και την ανάπτυξή του. Διευρύνει την επισκεψιμότητα του Πάρκου σε ευρείες πληθυσμιακές ομάδες, ενθαρρύνει την πρόσβαση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς, διεκδικεί την βέλτιστη συνεργασία ιδιωτικού και δημοσίου τομέα με αμοιβαία ωφέλεια, αναζητά την εθελοντική συμμετοχή πολιτών σε ποικίλες υποστηρικτικές δραστηριότητες και προτείνει την αναβίωση και εκμετάλλευση του Brand name του Τατοΐου. Έτσι το Τατόι μετατρέπεται στο Περιαστικό Μητροπολιτικό Πάρκο της Πρωτεύουσας, εξασφαλίζοντας έτσι έναν σημαντικό τουριστικό πόλο έλξης, με διεθνή προβολή. Η ενίσχυση της ταυτότητας του επιτυγχάνεται με την α. ενίσχυση και τον επαναπροσδιορισμό του υφιστάμενου χαρακτήρα του, β. οργάνωση των χωρικών ενοτήτων έτσι ώστε να αξιοποιηθούν όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου, γ. ανάπτυξη κατάλληλων δομών επισκεψιμότητας και των απαραίτητων υποδομών, δ. την ουσιαστική ευαισθητοποίηση των κατοίκων.

Η πρόταση αξιοποίησε το Brand name (Σχήμα 2) των πρώην βασιλικών κτημάτων Τατοΐου που προσέθεταν ιδιαίτερη αξία και ευρεία ακτινοβολία στην αγροτοκτηνοτροφική παράμετρο του Μητροπολιτικού Πάρκου, μετατρέποντας το Τατόι σε Περιαστικό Μητροπολιτικό Πάρκο της Πρωτεύουσας, εξασφαλίζοντας έτσι έναν σημαντικό τουριστικό πόλο έλξης, με διεθνή προβολή. Οι άξονες προτάσεων δραστηριοτήτων εντοπίστηκαν στην Α. Αποκατάσταση της πρωτογενούς παραγωγής, Β. Οργάνωση δραστηριοτήτων αναψυχής, Γ. Πολιτιστικό άξονα, Δ. Άξονα επιστημονική, οικολογικής, ερευνητικής δραστηριότητας, Ε. Τουριστικό άξονα.

Οι δράσεις που προτείνονται αποσκοπούν στην υψηλή ποιότητα των προϊόντων σε συνδυασμό με την βέλτιστη διαχείριση του Brand name των πρώην βασιλικών κτημάτων Τατοΐου προσθέτοντας ιδιαίτερη αξία και ευρεία ακτινοβολία στο Μητροπολιτικό Πάρκο. Ειδικότερα, ο χαρακτήρας του Αγροκτήματος, που επαναδιατυπώνεται στο Μητροπολιτικό Πάρκο με τους πλέον σύγχρονους για τα ελληνικά δεδομένα όρους, είναι κυρίαρχος στην όλη πρόταση, και δίνει μια ιδιαίτερη ποιότητα σε όλες τις προτεινόμενες δράσεις, υλοποιώντας μια ισχυρή πλην διακριτική αντίστιξη στον χαρακτήρα της Βασιλικής Επαύλεως, όπως ίσχυε άλλωστε από γενέσεως των τέως βασιλικών κτημάτων του Τατοΐου.

Σχήμα 2.Ευκαιρίες για επένδυση 

5. Συμπεράσματα

Στα συγκεκριμένα παραδείγματα αναδεικνύεται η συμβολή της αξιολόγησης του χαρακτήρα του τοπίου προκειμένου να προβληθούν εκείνα τα χαρακτηριστικά ενός τόπου που θα συμβάλλουν ουσιαστικά στο Branding και Marketing αυτού. Στο πρώτο παράδειγμα, όπου η ανάλυση του τοπίου γίνεται σε περιφερειακή κλίμακα, αναδεικνύεται η αξία του τοπίου για το Branding και το Marketing του τόπου και στο δεύτερο παράδειγμα πως η ταυτότητα και το Branding του τόπου μπορεί να επηρεάσουν τον σχεδιασμό.

Συμπερασματικά, από τις παραπάνω αναλύσεις διαφαίνεται η ανάγκη καταγραφής των μορφών, λειτουργιών, και αξιών του τοπίου, σε μια προσπάθεια ανάγνωσης της ταυτότητας ενός τόπου. Μέσω της ανάγνωσης του χαρακτήρα ενός τοπίου αλλά και της ανάδειξης της μοναδικότητας μιας συγκεκριμένης περιοχής, δηλαδή του πνεύματος του τόπου (genius loci), δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για τους χρήστες να ταυτιστούν με τον συγκεκριμένο τόπο αλλά και για την ουσιαστική προβολή του τόπου. Η μεθοδολογία εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου βοηθά ουσιαστικά στην προβολή των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων μιας περιοχής, συνδράμοντας ουσιαστικά τις στρατηγικές Branding, που τα τελευταία χρόνια έχουν ως στόχο και την υποβοήθηση περιοχών απομονωμένων, νησιωτικών ή ορεινών. Η συγκεκριμένη μεθοδολογία η οποία αποτελεί ένα μηχανισμό καταγραφής των στοιχείων και αξιών που απαρτίζουν ένα τοπίο, αποτελεί ένα απαραίτητο υπόβαθρο πληροφοριών, απαραίτητο για τον σχεδιασμό, την προστασία και την διαχείριση του τοπίου.

Η Ελλάδα κυρώνοντας την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου με το Ν. 3827/2010 (ΦΕΚ 30 Α'2010), οφείλει να εντάξει την έννοια του τοπίου στις περιφερειακές και αστικές πολιτικές σχεδιασμού και στις πολιτιστικές, περιβαλλοντικές, αγροτικές, κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές του, όπως και σε πολλές άλλες πολιτικές με πιθανό άμεσο ή έμμεσο αντίκτυπο στο τοπίο. Μια πρώτη προσπάθεια ήταν η προσέγγιση του τοπίου μέσα από τα Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια. Στις συγκεκριμένες μελέτες φάνηκε έντονα η απουσία χαρτών τύπων τοπίου σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο όπως και η απουσία εκθέσεων εκτίμησης του τοπίου.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

• Δέφνερ, Α.(2012) Marketing και Branding τόπου: H διεθνής εμπειρία και η ελληνική πραγματικότητα, στο Δέφνερ, Α. και Καραχάλης, Ν. (επ.) Marketing και Branding τόπου: ΗΓιεθνής και η Ελληνική Πραγματικότητα, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.
• Δέφνερ, Α., Καραχάλης Ν. (2012) Εισαγωγή. Το Marketing και Branding τόπου στην Ελλάδα: H θεωρία, η πρακτική και διδασκαλία ενός πολυεπιστημονικού αντικειμένου, στο Δέφνερ, Α. και Καραχάλης, Ν. (επ.) Marketing και Branding τόπου: Η Διεθνής και η Ελληνική Πραγματικότητα, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας 
• Δέφνερ, Α.Μ., Μεταξάς, Θ. (2012) Από το Marketing των πόλεων στο Marketing των μουσείων και αντίστροφα: H σημασία του πολιτισμού και του τουρισμού, στο Δέφνερ, Α. και Καραχάλης, Ν. (επ.) Marketing και Branding τόπου: Η Διεθνής και η Ελληνική Πραγματικότητα, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.
• Τερκενλή, Σ.Θ, Γκόλτσιου Αικ., Σιαμά Ι. (2015) MedScapes project: Αξιολόγηση Χαρακτήρα Τοπίου (ΑΧΤ): Εκπαίδευση και Εφαρμογή» Πακέτο Εργασίας 5: Περίληψη αποτελεσμάτων για την Λέσβο, στο ΜΕDSCAPES. “Ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας εκτίμησης του τοπίου (L.C.A.), ως εργαλείο αποτελεσματικής διατήρησης/προστασίας της φυσικής κληρονομιάς στην Ανατολική Μεσόγειο”, στο πλαίσιο του Προγράμματος Διασυνοριακής Συνεργασίας Μεσογειακής Λεκάνης (ENPI CBC Mediterranean Sea Basin-2007-2013). Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστημίου Αιγαίου. 
• Τερκενλή, Σ.Θ. (1996) Το πολιτισμικό τοπίο. Γεωγραφικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. 
• Χασανάγας Ν. (2010) Κοινωνιολογία του τοπίου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαπσωτηρίου

Ξενόγλωσση

• Hamshire County Council (2012) Advise to communities on undertaking a Local Landscape Character Assessment. Assessing and Maintaining Local Distinctiveness. The Strategic Environmental Delivery Group, Hamspshire County Council.
• Hubbard, P. & Hall, T. (1998) The entrepreneurial city and the ‘new urban politics’, In Hubbard, P. & Hall, T. (eds) The entrepreneurial city: geographies of politics, regime and representation. Chichester, UK; New York; Wiley, pp.1-23.
• Kotler P., Asplund C., Rein I.,Haider H.D. (1999) Marketing places Europe Attracting Investments, Industries and Visitors to European Cities, Communities, Regions and Nations, Harlow: Financial Times Prentice Hall.
• Norberg-Schulz C. (2009) Genius Loci. To Πνεύμα του Τόπου. Για μια Φαινομολογία της Αρχιτεκτονικής.Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π..
• Porter, N. (2016) Landscape and Branding: The promotion and production ofplace. London: Routledge

Διαδίκτυο

• Council of Europe, (2000) European landscape convention. Council of Europe (http: //www .coe.int/t/e/Cultural_Cooperation/Environment/ Landscape/).
• Γκόλτσιου Κ., Κρασάς Α., Γανωτής Σ., (2012). ΤΑΤΟΪ: Ολοκληρωμένη πρόταση προστασίας και ανάδειξης. Μόνιμη στήλη «ΤΟΠΙΑ» στο ηλεκτρονικό περιοδικό Greek Arhitects (http: //www.greekarchitects.gr)
• Γκόλτσιου Κ., Κρασάς Α., Γανωτής Σ. (2012). Τατόι: Η τοπιακή προσέγγιση ως εργαλείο του σχεδίου ανάδειξης και αξιοποίησης. Momumenta, No 06. http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=7&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=821. 
• Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας, Μητροπολιτικό Πάρκο Τατοΐου. http://www.tatoion.gr/index.php/2-uncategorised/79-istoriko-meletis

*Δεύτερο Πανελλήνιο Συνέδριο Marketing & Branding Τόπου, Λάρισα 31 Μαρτίου-2 Απριλίου 2017