Τι είναι η ταξιδιωτική ντροπή (travel shame) ;

# Ειρήνη Χατζηαναγνώστου, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Δ.Π.Μ.Σ. «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΟΡΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ», του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Η ταξιδιωτική ντροπή (travel shame) είναι το αίσθημα ντροπής που αισθάνονται οι άνθρωποι όταν η απόφαση τους για την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού έχει ηθικό αντίκτυπο. Αυτοί οι άνθρωποι μπορεί να χαρακτηριστούν π.χ. ως ανήθικοι ή εγωιστές, ως αποτέλεσμα μιας φαινομενικά αμφιλεγόμενης ταξιδιωτικής επιλογής. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυτής της έννοιας είναι οι υπερβολικές πτήσεις με αεροπλάνο, η επίσκεψη σε μέρη που υφίστανται boycottage, τα ταξίδια που περιλαμβάνουν κυνήγι ζώων ή επίσκεψη σε περιοχές όπου διατηρείται αμφιλεγόμενη στάση ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19 η έννοια της ταξιδιωτικής ντροπής έκανε σημαντική είσοδο στο προσκήνιο και αυτό γιατί οι άνθρωποι που επέλεγαν να ταξιδέψουν για διάφορους λόγους, αλλά όχι από απόλυτη ανάγκη, θεωρούνταν από ένα κομμάτι της κοινωνίας ως άτομα που δεν λάμβαναν υπόψιν τους τις πιθανότητες εξάπλωσης της ασθένειας. Επομένως, φέρονταν να αποτελούν κίνδυνο για την δημόσια υγεία. Αυτό οδηγεί, πλέον, τους ανθρώπους να μην αποφασίζουν μόνο με βάση τα προσωπικά τους κίνητρα όταν επιθυμούν να ταξιδέψουν, αλλά να δίνουν σημασία και στις αντιδράσεις του κοινωνικού τους περίγυρου σχετικά με τη πιθανότητα ενός ταξιδιού. Με πιο απλά λόγια, η ταξιδιωτική ντροπή είναι μια καινούρια μορφή άσκησης κοινωνικής πίεσης προς τα άτομα.

Σημαντικό κομμάτι της έννοιας της ταξιδιωτικής ντροπής αποτελεί το flygskam ή flight shame, όπου οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν συχνά αεροπλάνο, ιδιαίτερα για κοντινές αποστάσεις, θεωρούνται από ένα κομμάτι της κοινωνίας ως ασυνείδητοι. Είναι πολύ διαδεδομένο φαινόμενο στην Ευρώπη που έκανε την εμφάνιση του το 2017 και είναι συχνές οι εκφράσεις του μέσα από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης,  αλλά συχνές είναι και οι αναφορές στον Τύπο, κάτι που ενισχύθηκε πολύ από την αυξανόμενη δημοσιότητα της Greta Thunberg. Το όνομα flygskam είναι Σουηδικής προέλευσης και στηρίζεται στην αρχή ότι πολλά αεροπορικά ταξίδια γίνονται χωρίς λόγο και θα μπορούσαν να αντικατασταθούν από μία τηλεφωνική κλήση ή μια εικονική συνάντηση μέσω Διαδικτύου. Αυτό γιατί, οι εκπομπές στο περιβάλλον από τη λειτουργία του αεροσκάφους θεωρούνται βλαβερές και το ανθρακικό τους αποτύπωμα μεγάλο, με όλα αυτά να συντελούν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η Airbus το 2019, δήλωσε πως οι Σουηδοί το 2018 πραγματοποίησαν 50% κατά κεφαλήν περισσότερα ταξίδια με αεροπλάνο από τον μέσο Ευρωπαίο. Κάποιοι ερευνητές αποδίδουν αυτό το φαινόμενο στη ραγδαία εξάπλωση που έχουν σημειώσει οι αεροπορικές εταιρείες χαμηλών ναύλων τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να χρησιμοποιούν το αεροπλάνο πιο εύκολα και πιο συχνά. Κάποιοι άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι έχουν αποκτήσει μιας μορφής εξάρτηση από τα ταξίδια με το αεροπλάνο. Ακόμα, στιγματίζονται από αυτό όλες οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν στον κλάδο, π.χ. αεροπορικές εταιρίες, αεροδρόμια, κατασκευαστές.

Κάποιες κυβερνήσεις, λόγω τις πίεσης της κοινής γνώμης, πήραν μέτρα με σκοπό να εξαναγκάσουν τις αεροπορικές εταιρίες σε γρηγορότερο περιβαλλοντικό μετασχηματισμό. Για παράδειγμα, η Γερμανία το 2019 σχεδόν διπλασίασε τους φόρους στις αεροπορικές πτήσεις εσωτερικού, αποσκοπώντας να ωθήσει τους πολίτες να χρησιμοποιούν τρένο για αυτές τους τις μετακινήσεις. Παρόμοια πορεία ακολούθησε και η Γαλλία, όπου το 2020 απαγόρευσε κάποια εσωτερικά δρομολόγια, για τα οποία υπήρχε εναλλακτική σύνδεση με τρένο. Στην Ελλάδα, ο όρος ταξιδιωτική ντροπή δεν έχει καθιερωθεί και δε συζητείται ιδιαίτερα. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας εμφανίστηκε μία τάση ηθικής αμφισβήτησής των ταξιδιών, εξαιτίας του κινδύνου διασποράς της ασθένειας, η οποία εξασθένησε σύντομα.

Ωστόσο, μεγάλη συζήτηση γίνεται γύρω από την πραγματική εκτίμηση των περιβαλλοντικών ρίπων από τις αεροπορικές πτήσεις. Κάποιοι ερευνητές τονίζουν πως το φαινόμενο μπορεί να οφείλεται εν μέρει στην άγνοια των ανθρώπων για το πραγματικό μέγεθος των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των αερομεταφορών. Πολλές μελέτες έχουν γίνει στο πλαίσιο προσπάθειας να αποτυπωθεί το μέγεθος αυτό, με αποτελέσματα που κυμαίνονται, το 2021, περίπου στο 3,5% ανθρακικό αποτύπωμα ισοδύναμο σε παγκόσμιο επίπεδο, εμπεριέχοντας ανθρακικές και μη ανθρακικές επιπτώσεις (Lee κ.α., 2021).

Ακόμα, αρκετές προσπάθειες γίνονται από τη βιομηχανία των αερομεταφορών προς εξισορρόπηση του ανθρακικού αποτυπώματος. Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια οι κατασκευαστές αεροσκαφών έχουν βελτιώσει σημαντικά την ενεργειακή αποτελεσματικότητα των αεροσκαφών και εξαρτώνται όλο και περισσότερο από ανανεώσιμες πηγές. Επίσης, τα αεροσκάφη είναι μεγαλύτερα και με πιο πυκνές θέσεις, οπότε μεταφέρουν περισσότερους επιβάτες, με αποτέλεσμα να μειώνονται οι εκπομπές ανά επιβάτη και να παρατηρείται πολύ μεγαλύτερη απόδοση στα καύσιμα. Όσον αφορά στις αεροπορικές εταιρίες, μπορούν να χρησιμοποιήσουν βιοκαύσιμα και να κάνουν στους επιβάτες προσφορές αντιστάθμισης του άνθρακα. Οι αερολιμένες, παρόλο που αποτελούν μόλις το 5% των εκπομπών των αερομεταφορών, έχουν κάνει προσπάθειες προς μια πιο βιώσιμη λειτουργία. Κάποιοι από αυτούς, δίνουν εναλλακτικές λύσεις για μονάδες ενέργειας εδάφους ή ακόμα αντικαθιστούν τους υπάρχοντες φωτισμούς με αυτούς τύπου LED. Παρόλο που αυτές οι τακτικές μεμονωμένα δεν επιφέρουν μεγάλη μείωση στο ανθρακικό αποτύπωμα, συνδυαστικά μπορούν να κάνουν τη διαφορά.

Κλείνοντας, μένει να δούμε πώς θα εξελιχθεί η χρήση του αεροπλάνου, αλλά και οι ενέργειες προς το μετασχηματισμό διαδικασιών πιο φιλικών προς το περιβάλλον από τις αεροπορικές εταιρείες, καθώς τελείωσε η πανδημία και οι άνθρωποι επιστρέφουν στις ταξιδιωτικές τους συνήθειες. Όμως, η γεωμορφολογία κάθε ευρωπαϊκής χώρας είναι διαφορετική, για παράδειγμα οι χώρες με συμπλέγματα νησιών, όπως η Ελλάδα, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την αεροπορική σύνδεση των νησιών με την ηπειρωτική χώρα σε επείγοντα θέματα υγείας, γεγονός που καθιστά τις αερομεταφορές αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας. Επίσης, άξιο λόγου είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση από το 2024 θα θέσει σε εφαρμογή το σχέδιο “Fit for 55”, όπου θα επιβάλει φορολογία στις ενδοευρωπαϊκές πτήσεις και σταδιακά θα διπλασιαστεί σχεδόν η τιμή των καυσίμων, επηρεάζοντας μόνο ευρωπαϊκούς τουριστικούς προορισμούς. Ισχυρός αντίλογος υπάρχει στην συγκεκριμένη ενέργεια, καθώς οι τουριστικές χώρες της νότιας Ευρώπης θα πάψουν να είναι ανταγωνιστικές έναντι των γειτονικών χωρών που δεν είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αποτέλεσμα να μειωθούν οι τουριστικές ροές και να πληγεί σημαντικά η οικονομία αυτών των χωρών.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

• Chiambaretto, P., Mayenc, E., Chappert, H., Engsig, J., Fernandez, A. S. and Le Roy, F. (2021). Where does flygskam come from? The role of citizens’ lack of knowledge of the environmental impact of air transport in explaining the development of flight shame. Journal of Air Transport Management, 93, 102049.
• Cohen, S. A., Higham, J. E. and Cavaliere, C. T. (2011). Binge flying: Behavioural addiction and climate change. Annals of Tourism Research, 8(3), p.p 1070-1089.
• Farmaki, A. and Papatheodorou, A. (2015). Stakeholder Perceptions of the Role of Low-cost Carriers in Insular Tourism Destinations: The Case of Cyprus. Tourism Planning & Development, 12(4), pp. 412–432.
• Huang, X., Li, X. R., and Lu, L. (2023). Travel shaming? Re-thinking travel decision making amid a global pandemic, Tourism Management, 94, 104658.
• Lovelock, B. (2008). Ethical travel decisions travel agents and human rights. Annals of Tourism Research, 35(2), p.p. 338-358.
• Mkono, M. (2022). How people resist flight shame: a Reddit perspective.
• Yu, Q., McManus, R., Yen, D. A. and Li, X. R. (2020). Tourism boycotts and animosity: A study of seven events. Annals of Tourism Research, 80, 102792.

Σημείωση

*Το λήμμα βασίζεται σε εργασία που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Σχεδιασμός και Διαχείριση Βιώσιμων και Ανθεκτικών Τουριστικών Προορισμών », το οποίο διδάσκεται από τον Επίκουρο Καθηγητή κο. Καραχάλη Νικόλαο στο πλαίσιο του ΔΠΜΣ Στρατηγική Διοίκηση Τουριστικών Προορισμών & Επιχειρήσεων Φιλοξενίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. .